Morgunblaðið - 28.05.1986, Blaðsíða 16

-16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 28. MAÍ1986
Ábendingar
um orðanotkun
Békmenntir
Jóhann Hjálmarsson
íslensk samheitaorðabók.
Ritstjórí: Svavar Sigrnundsson.
Styrktarsjóður Þórbergs Þórð-
arsonar og Margrétar Jóns-
dóttur.
Háskóli íslands 19S5.
íslensk samheitaorðabók er
fyrsta sýnilega verkefni Styrktar-
sjóðs Þórbergs Þórðarsonar og
Margrétar Jónsdóttur, en í skipu-
lagsskrá sjóðsins frá 6. nóvember
1970 segir m.a. svo:
„Tilgangur sjóðsins er að
styrkja samningu og útgáfu ís-
lenskrar samheitaorðabókar, rím-
orðabókar og íslenskrar stílfræði,
svo og að styrkja endursamningu
og endurútgáfu nefndra bóka
meðan sjóðurinn endist. Við út-
hlutun úr sjóðnum skal samheita-
orðabók sitja í fyrirrúmi."
Eins og formaður sjóðsins, Jón
Aðalsteinn Jónsson, bendir á í
formála sjóðsstjómar er sam-
heitabókin „frumraun sinnar teg-
undar í íslenskri orðabókargerð".
Það sem mestu varðar að dómi
formannsins er að bókin „stuðli
sem mest og best að því að auka
fjölbreytni í máli og stíl manna".
í formála ritstjóra, Svavars
Sigmundssonar, er lögð áhersla á
að bókin kennir ekki „rétta mál-
notkun, heldur bendir á orð sem
kæmu til greina eða hjálpar til
að muna eftir orði sem notandi
kann, en man ekki eftir í svipinn".
Þess vegna getur bókin stuðlað
að því „að gera óvirkan orðaforða
virkan" eins og ritstjórinn kemst
aðorði.
Ekki var rúm fyrir skýringar
orða eða ráðleggingar um notkun
þeirra, en bókin gefur ákveðnar
vísbendingar eins og líka kemur
fram í formála ritstjóra.
Að auka fjölbreytni í máli og
stíl er vissulega nauðsyn og sama
er að segja um það að gera óvirk-
an orðaforða virkan. Menn nota
yfirleitt þau orð sem þeir muna
eftir í svipinn, að minnast kosti f
daglegu tali, en gera má þær
kröfur til þeirra sem tjá sig í rit-
uðu máli að þeir hugi að blæbrigð-
um málsins og grípi ekki alltaf
til þeirra orða sem fyrst koma í
hugann. Mörg gömul orð í málinu
eru fullgild og ástæða er til að
endurvekja sum þeirra.
Svo að við förum ekki langt
frá orðinu, þá skulum við til
dæmis líta á hvemig íslensk
samheitaorðabók gerir orðrómi
skil:
„afspum, almannarómur,
ávæningur, diktur, flugufregn,
flugufrétt, flökkukvis, hviksaga,
kvis, kvittur, lausafregn, mæli,
orð, orðasveimur, orðspor, pati,
rykti, + lymtur, slæður, + spraki,
spum, sveimur, sögusögn, umtal,
ymtur; heyra orðróm um e-ð
heyra hop á e-u.“
Það skal tekið fram að sum orð
em skáletruð og merkir það að
vísað er til þess orðs til nánari
skýringar. Merkið + merkir sjald-
gæft málfar, fomt eða staðbund-
ið.
íslensk samheitaorðabók verð-
ur ekki talin nein allshetjarlausn
fyrir þá sem þurfa eða telja sig
Þórbergur Þórðarson
þurfa að koma hugsun sinni til
skila í vönduðum búningi. En það
em margar góðar ábendingar í
henni og valið er frjálst eins og
tilvitnun að ofan gefur til kynna.
íslensk orðabók Menningarsjóðs
er enn í fullu gildi þegar um skýr-
ingar á orðum og orðasamböndum
er að ræða. Eg tel að íslensk
samheitaorðabók eigi vel heima
við hlið íslenskrar orðabókar. Hún
mun fyrst og fremst koma þeim
að gagni sem fást við ritstörf af
ýmsu tagi. Og síðast en ekki síst
fá krossgátuáhugamenn hér
prýðilega bók í hendur. Að ráða
krossgátur er eins konar iðkun
máls.
Békmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Brennu-Njáls saga.
Myndirnar gerðu Gunn-
laugur Scheving, Snorri
Arinbjarnar og Þorvaldur
Skúlason.
Umsjónarmaður útgáfunn-
ar: Matthías Viðar Sæ-
mundsson.
Almenna bókafélagið 1986.
Matthías Viðar Sæmundsson,
umsjónarmaður útgáfu
Brennu-Njáls sögu, gerir grein
fyrir útgáfunni með þessum
hætti:
„Þessi útgáfa Brennu-Njáls
sögu er byggð á útgáfu Einars
Ólafs Sveinssonar, sem út kom
á sínum tíma hjá Hinu íslenzka
fomritafélagi. Textinn hefur
hins vegar verið lagaður að nú-
tímastafsetningu. Við gerð orða-
og vísnaskýringa hefur mikið
verið stuðst við íslendinga-
sagnaútgáfu Gríms M. Helga-
sonar, og Vésteins Ólasonar.
Kunnum við þeim þökk fyrir.“
Lengri er greinargerðin eða
formálinn ekki og er reyndar
alveg nógu langur því að bókin
segir sjálf sína sögu. Aftur á
móti kemur það á óvart að ekki
skuli greint frá því hvar myndir
þeirra Gunnlaugs Schevings,
Snorra Arinbjamar og Þorvalds
Skúlasonar birtust fyrst. Þær
eru úr Brennunjálssögu sem
Halldór Laxness gaf út 1945 á
vegum Helgafells og kom út á
ný offsetprentuð 1980.
Hin nýja útgáfa Brennu-Njáls
sögu er í veglegu broti og hin
eigulegasta að allri gerð. Orða-
skýringar em prentaðar jafnóð-
um neðanmáls, en vísnaskýring-
ar em í bókarlok ásamt nafna-
skrá og myndaskrá. Útgáfan er
með þeim hætti að hún ætti að
koma að gagni víða, ekki síst
er hún til þess fallin að laða að
sér nýja lesendur úr hópi yngri
kynslóðar.
Myndir listamannanna vom
brautryðjendaverk á sínum tíma
því að myndskreyttar íslend-
ingasögur var þá helst að fá í
Noregi. Halldór Laxness sagði
um myndimar í eftirmála
Brennunjálsútgáfu sinnar: „Ég
þykist þess fullviss, að ýmsar
þær teikningar, sem hér sjá fyrst
dagsins ljós, muni standa um
aldur listræn afrek, jaftivirð
hinum ódauðlega texta, sem þau
vom sköpuð að þjóna.“ Þessi
spá hefur að vísu ekki komið
fram, en teikningamar em
margar hveijar góðar, misgóðar
að vísu, þó í öllum fengur. Það
er út af fyrir sig viðburður að
fá að sjá með hvaða hætti snjall-
ir listamenn túlka fomsögur,
fólk og atburði í þeim.
Brennu-Njáls saga er síung í
vitund þjóðarinnar. Nægir að
minna á skrif um líklegan höf-
und hennar. Margir hafa tekið
þátt í þeirri umræðu og allir
haft nokkuð til síns máls. Lang-
merkust á undanfömum ámm
em þó skrif Matthíasar Johann-
essen um höfund Njálu, en þau
má lesa í Bókmenntaþáttum
hans sem Almenna bókafélagið
gaf út í fyrra. í síðari hluta
Bókmenntaþátta sem nefnist
Umhverfís Sturlu Þórðarson
rökstyður Matthías þá skoðun
sína að Sturla Þórðarson sé
höfundur Njálu. Það gerir hann
af skáldlegum þrótti hvað sem
öllum ágreiningi líður með það
að leiðarljósi að líf og skáldskap-
ur séu eitt og hið sama, að úr
lífínu sjálfu sé allur skáldskapur
sprottinn, hvort sem hann heitir
ritstýrð sagnfræði eða eitthvað
annað.
Það skal að lokum rifjað upp
hér að í upphafí Njálu er sagt
frá Merði gígju og Unni dóttur
hans og er sú lýsing fáeinar lín-
ur. Þá þykir höfundi ástæða til
að halda vestur á bóginn til móts
við þá bræður Höskuld og Hrút
og dóttur hins fyrmefnda, Hall-
gerði:
„Nú víkur sögunni vestur til
Breiðafjarðardala.“
Hugur o g hönd
List oq hönnun
Bragi Ásgeirsson
Einu sinni á ári kemur út vandað
og fagurt rit, sem er málgagn
Heimilisiðnaðarfélags íslands.
Stundum hefur það borist upp f
hendur mínar og jafnan hef ég
dáðst að þessu framtaki íslenzkra
kvenna, því hér er til alls vandað
af fremsta megni, innihalds, máls,
umbrots og mynda.
Þá er blaðið ákaflega fróðleg
lesning á breiðum grundvelli því hér
er ekki um neina einstefnu að ræða
er byggir á uppskriftum á hvers
konar föndri með pijónana eða
saumanálina á lofti. Nei, hér er
verið að miðla hvers konar ekta og
handföstum fróðleik um íslenzkan
heimilisiðnað og listiðnað eins og
hann gerist bestur, í fortfð og nútíð.
Að þessu sinni eru nokkur tíma-
mót í sögu ritsins því þetta er tut-
tugasti árgangurinn. Fyrsti ár-
gangurinn kom þannig út árið 1966
og var aðalforgöngumaður að út-
gáfunni Sigrún Stefánsdóttir, sem
lengi var framkvæmdastjóri verzl-
unarinnar „fslenzkur heimilisiðnað-
ur“ og þar einnig brautryðjandi.
Blaðið fékk strax í upphafí hið fagra
útlit sitt, sem hefur haldist óbreytt
allar götur síðan, þannig að hvar-
vetna hefur verið prýði að því. Hér
var að verki Hafsteinn Guðmunds-
son er hannaði ritið og sá um
uppsetningu og prentun, teiknaði
einnig merki sem enn er notað og
á heiðurinn af hinni vel viðeigandi
og sláandi nafngift.
Eins og að líkum lætur hafa orðið
nokkur samskipti í ritnefnd á þess-
um tuttugu árum, þó störfuðu þar
þijár konur frá upphafí og til ársins
1985, sem voru þær Auður Sveins-
dóttir Laxness, Gerður Hörleifs-
dóttir og Vigdís Pálsdóttir. Allt
vel menntaðar og kröfuharðar list-
og heimilisiðnaðarkonur og lands-
þekktar persónur.
Á aðalfundi Heimilisiðnaðarfé-
lagsins 1985 tók við nýi ritnefnd,
sem sá um útkomu þessa sfðbúna
en vandaða eintaks. Hana skipa þau
Fríða Björnsdóttir, Hulda Jósefs-
dóttir, Rúna Gísladóttir, Sigriður
Halldórsdóttir og Þórir Sigurðs-
son.
Hér er um mannval að ræða og
er ekki að efa að hin nýja ritnefnd
mun halda merki fyrirrennaranna
hátt á lofti, þótt hún hafí mikla
ábyrgð að axla.
Af efni ritsins að þessu sinni má
nefna: Tóvinnulist, eftir Sigríði
Halldórsdóttur, Endurheimt kirkju-
list eftir Rúnu Gísladóttur, Um
pijón á íslandi eftir Elsu E. Guð-
jónsson, Lífið og listin (um Guðnýju
Magnúsdóttur) eftir Huldu Jósefs-
dóttur, Vorkoma Rúnu eftir Fríðu
Björnsdóttur, Gunnar Klængsson
eftir Þóri Sigurðsson, Fom Spjald-
vefnaður eftir Sigríði Halldórsdótt-
ur... Af þessari upptalningu má
ráða að núverandi ritnefnd hefur
verið mjög virk á fyrsta starfsári
og allar greinamar eru hinar fróð-
legustu.
Þá er í ritinu grein um hina miklu
fínnsku listiðnaðarkonu Dóru Jung
eftir Þóm Kristjánsdóttur, kynning
á Rögnu Róbertsdóttur eftir Huldu
Jósefsdóttur ásamt fjölbreyttu öðm
efni er lýtur að almennum upplýs-
ingum og uppskriftum. Þetta er rit,
sem hver einasti, er ber hag íslenzk
listiðnaðar og heimilisiðnaðar fyrir
bijósti, þarf að nálgast.