Morgunblaðið - 16.08.1986, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. ÁGÚST 1986
Isafjörður:
Leiklist í stórt
hundrað ára
*
Kafli úr sögu Isafjarðar
eftirJón Þ. Þór
26. janúar 1866, fyrir rúmum
120 árum, gaf Kristján konungur
9. út tilskipun rum að gjöra verzl-
unarstaðinn Isafjörð að kaup-
stað, og um stjórn bæjarmála
þar“. Þennan sama dag gaf kon-
ungur einnig út auglýsingu um
bygginganefnd á Isafirði. Kaup-
staðarréttindi höfuðstaðar
Vestfjarða eru þó í raun enn
eldri, eða 200 ára, þar eð konung-
leg auglýsing um kaupstaðar-
réttindi ísafjarðar var fyrst
gefin út 18. ágúst 1786, þó bæjar-
stjórn kæmi ekki til sögunnar
fyrr en 80 árum síðar.
Nýlega er komið út annað
bindið i Sögu Isafjarðar eftir Jón
Þ. Þór, sagnfræðing, sem fjallar
um byggingu og vöxt ísafjarðar-
kaupstaðar á timabilinu 1867-
1920, mannafla og atvinnuskipt-
ingu, helztu stéttir og hagsmuna-
samtök, s.s. stéttarfélög. í næsta
bindi verður greint frá atvinnu-
og hagsögu ísafjarðar.
I tilefni af 120 ára kaupstaðar-
afmæli Isafjarðar fyrr á árinu
og nýútkomnu 2. bindi af Sögu
ísafjarðar, birtir Morgunblaðið,
með leyfi höfundar, þann kafla
ritsins sem fjallar um leiklist á
Isafirði, sem rætur á aftur til
ársins 1858. ísafjörður býr að
langri og fjölþættri menningar-
hefð, sem máske reis hæst í
leiklist, söng- og tónlistarlifi.
„Fyrstu leiksýningar á ísafírði,
sem vitað er um með fullri vissu,
voru haldnar vetuma 1857-58 og
1858-1859. Ekki eru tiltækar heim-
ildir, er greini nákvæmlega frá
leiklistariðkun í bænum næstu tvo
áratugina, en þó mun eitthvað hafa
verið leikið á þeim árum. Það var
þó allt í smáum stíl og ekki ósenni-
legt, að leiksýningar hafi verið á
meðal skemmtiatriða á samkomum
í klúbbum borgara.
Fyrsta leiksýning á Isafirði, sem
tímasett verður af nákvæmni, eftir
að leikið var í Eyrarkirkju veturinn
1858-1859, var veturinn 1879. Þá
voru Útilegumennirnir eftir sr.
Matthías Jochumsson sýndir, og
virðist svo sem þar hafi verið á ferð
einhver milligerð af leikritinu,
breytt frá hinum uppmnalegu Úti-
legumönnum, en ekki orðin alveg
samhljóða þeirri gerð
Skugga-Sveins, sem síðar varð al-
geng. Má ráða þetta af því, að
kotungarnir Geir og Grani vom
ekki í hópi leikpersónanna á ísafirði,
en hins vegar var Galdra-Héðinn
með. Þeim sleppti sr. Matthías öll-
um, er hann gerði breytingar á
Útilegumönnunum 1872.
Útilegumennirnir vom leiknir í
pakkhúsi Asgeirsverslunar í Mið-
kaupstað. Það stendur enn, mikið
breytt, og er nú Aðalstræti 13. Éins
og vænta mátti, var enginn búnað-
ur til leiksýninga í húsinu, en
húsrými var nóg, og það nýttu leik-
endur sér á skemmtilegan hátt.
Svið var gert í öðmm enda húss-
ins, þannig að borð vom negld á
tunnur, ojg fékkst með því upp-
hækkaður pallur við gaflinn. Fyrir
hann var tjaldað með tautjöldum.
Sæti fyrir áhorfendur vom gerð
með því, að borð vom negld á
búkka. Þau þóttu góð, en einnig
gátu áhorfendur staðið. Sýningam-
ar líkuðu vel og vom vel sóttar, en
aðgangseyrir var 25 aurar í sæti
og 15 aurar í stæði.
Skjaldarmerki ísafjarðar.
Svo skemmtilega vill til, að varð-
veist hefur vitneskja um hlutverka-
skipan í þessari sýningu á
Útilegumönnunum. Hún er mnnin
frá Þórami A. Þorsteinssyni, sem
var einn leikenda og meðal forystu-
manna í ísfirsku leiklistarlífi á
þessum ámm. Hlutverkaskipanin
var þessi:
Lárenzíus sýslumaður
Stúdentar frá Hólum
Grasa-Gudda
Haraldur
Ásta
Margrét
Skugga-Sveinn
Ketill
Ögmundur
Gvendursmali
Galdra-Héðinn
SigurðuríDal
Jón sterki
Sölvi Thorsteinsson
Þórarinn A. Þorstcinsson
Jochum Magnússon
Gudmundur Páls., beykir
Jens Egill Sandholt
Hclga Jónsdóttir
Hólmfríður Jónsdóttir
ÓIi Hanncsson, sjómaður
Teitur Ingimundarson
Jón Steinhólm Gíslason
Guðmundur Guðbjarts.
Guðmundur Páls., beykir
Halldór Halldórsson
Magnús Þorsteinsson
1879. í síðara skiptið var leikið
Árni Sveinsson
í pakkhúsi Þorsteins Þorsteinssonar
bakara (Th. Thorsteinsson) við Silf-
urtorg, og þar munu einnig hafa
verið leikin sama vetur leikritin
Brúðarhvarfið eftir Magnús Joch-
umsson kaupmann (bróður sr.
Matthíasar) og Arabíska púlverið,
eftir Holberg. Að sögn annaðist
Þorsteinn bakari veitingar milli
þátta, og dmkku áhorfendur og
leikendur þar saman allstíft. Ekki
er þess þó getið, að drykkjan hafi
bitnað á leiknum.
Svo sem sjá má af hlutverkaskip-
aninni í Útilegumönnunum hér að
framan, hefur Guðmundur Pálsson
beykir farið þar með tvö hlutverk,
Grasa-Guddu og Galdra-Héðins.
Leikur hans mun hafa þótt af-
bragðsgóður, og hermir ein heimild,
að eitt sinn, er sr. Matthías var á
ferð á ísafirði, hafi hann vikið sér
að Guðmundi og þakkað honum
sérstaklega fyrir, hve vel hann hafi
leikið Guddu.
Um svipað leyti og Útilegumenn-
irnir vom fyrst sýndir á ísafirði,
var sýnt þar annað leikrit, og var
hvort tveggja, textinn og tilefnið,
heimafengið. Á þessum ámm var
algengt, að bæjarbúar væm upp-
nefndir. Sumir þóttu duglegri og
hugkvæmari við uppnefningarnar
en aðrir, en enginn gekk jafn hart
fram við þær og Jón Jónsson snikk-
ari frá Geitareyjum, sem uppnefndi
flest, bæði lifandi og dautt. Flestum
bæjarbúum þótti þessi árátta hvim-
leið, og því tóku þeir Sigurður
Andrésson smiður og Sölvi Thor-
steinsson hafnsögumaður sig
saman og sömdu leikrit, þar sem
hæðst var að þessari áráttu. Leik-
ritið nefndist Getion eða Getjón, og
er ekki erfitt að sjá tengsl þess við
söguhetjuna, Jón Geiteying. Honum
var sérstaklega boðið á fmmsýning-
una og þess sérstaklega gætt, að
hann kæmist ekki út fyrr en að
sýningu lokinni. Var hann þá leidd-
ur út með stefi, þar sem skorað var
á hann að hætta uppnefningunum.
Getion var revía, líkast til hin
fyrsta, sem samin var hér á landi.
Sýningar munu hafa verið tvær, en
leikurinn er athyglisverður fyrir þá
sök, að þetta var í fyrsta, og jafn-
vel eina skiptið, sem leikrit var
samið og sýnt til þess að kveða
niður leiðan ósið í íslensku bæjarfé-
lagi. Höfundamir náðu tilgangi
sínum að því leyti, að a.m.k. mun
nokkuð hafa dregið úr uppnefn-
ingaáráttunni. Hermir sagan, að
þeir Sigurður Andrésson og Sölvi
Thorsteinsson hafí samið fleiri leik-
rit um íslensk efni, en ekkert er
Björn Pálsson
nú kunnugt um þau að öðru leyti.
Á 9. áratug 19. aldar stóð leik-
starfsemi með blóma á ísafirði, og
kunnu bæjarbúar vel að meta þá
skemmtun, sem leiksýningarnar
buðu upp á. Veturinn 1881-1882
var leikið í „Kmgershúsi", sem stóð
þar sem timburverslunin Björk
stendur nú. Ekki em ömggar heim-
ildir um, hve mörg leikrit vom sýnd
þar né heldur hve oft, en sennilega
hafa bæði Ævintýri á gönguför og
Skugga-Sveinn verið sýnd í „Kmg-
ershúsi". Áttu þau tvö leikrit eftir
að njóta meiri vinsælda með ís-
fírðingum en flest önnur á því
tímabili, sem hér um ræðir.
Næstu tvo vetur, 1882-1884, var
leikið í salnum á neðstu hæð í húsi
Sölva Thorsteinsson, Hotel Nord-
polen. Ovíst er, hvaða leikrit vom
leikin þar, en þó hefur þess verið
Fjórar ísfirzkar leikkonur af aldamótakynslóð: Arnfríður Ingvars-
dóttir og Ólína Þorstcinsdóttir (sitjandi), Sigriður Ólafsdóttir og
Málfriður Björnsdóttir (krjúpa fyrir aftan).
getið til, að Skugga-Sveinn (Úti-
legumennimir) hafí verið á fjölun-
um í Nordpolen. Gróska hefur
auðsjáanlega verið í leiklistarstarf-
inu á þessum ámm, og ein heimild,
að vísu óljós, bendir til þess, að
árið 1883 hafí leikfélag verið starf-
andi á Isafírði. Það hefur þá verið
fyrsta leikfélag í bænum, en mun
ekki hafa orðið langlíft. Samtíma
heimild getur hins vegar um gleði-
leiki í bænum í janúar 1883.
Haustið 1885 varð mikil breyting
til batnaðar á aðstöðu ísfirskra leik-
listamnnenda. Eins og síðar verður
nánar skýrt frá, voru fyrstu tvær
góðtemplarastúkumar í bænum,
Aurora og Dagstjarnan, stofnaðar
á ámnum 1884 og 1885. Þær reistu
sér hús, og var það tekið í notkun
haustið 1885. Þó stóð það á kamb-
inum sunnan Hafnarstrætis, en var
síðar flutt í Mjallargötuna, þar sem
Helgi Sveinsson
það stendur enn (Skátaheimilið).
Stúkurnar tvær höfðu aðsetur í
húsinu, uns þær hættu starfsemi
árið 1888. Þá eignuðust þeir Skúli
Thoroddsen ogGuðmundur Jónsson
frá Kleppustöðum það, en árið 1891
keypti bæjarstjóm húsið til funda-
halda. Var það síðan bæjarþinghús
út það tímabil, sem hér er til um-
fjöllunar.
Margir hinna fyrstu ísfírsku góð-
templara vom áhugamenn um
leiklist, og með byggingu góð-
templarahússins vannst tvennt:
leikáhugamenn fengu fastan sama-
stað fyrir sýningar sínar, og
góðtemplarar tóku forystu í allri
leikstarfsemi í bænum. Onnur sam-
tök en þeirra færðu að sönnu upp
leikrit, einkum ungmennafólögin
eftir að þau komu til sögunnar, og
svo leikfélagið sem starfaði á
síðasta tug 19. aldar, en ávallt var
leikið í templarahúsinu, og oftast
vom templarar fjölmennir í hópi
leikara. Fyrsta templarahúsið hent-
aði að ýmsu leyti vel til leiksýninga.
í því var allstór salur, og var leik-
sviðið í öðmm enda hans, afgirt
með grindverki. í salnum vom einn-
ig bekkir fyrir áhorfendur, og þótti
það mikil framför frá því, sem ver-
ið hafði í pakkhúsunum.
Nu er ekki ljóst, hvort Ieikið var
í templarahúsinu veturinn 1885-
1886, en í desember 1885 vom
fímm leiksýningar í svokölluðu
Bullspakkhúsi. Víst er að leikstarf-
semin hófst af krafti í ársbyijun
1887. Hinn 17. janúar 1887 birtist
eftirfarandi frétt í Þjóðviljanum:
„Gleðileikir. Einn af hinum
mörgu „klúbbum“, sem þrífast svo
vel hér á ísafírði, skemmti bæjar-
búum með gleðileikjum nokkra
daga eptir nýjárið. Leikið var á
dönsku „De Forlovede" eptir Carl
Möller. Af leikendum þóttu þeir
Guðmundur Þórðarson bakari
(Bek), C. Fensmark (Dahl) og eink-
um Einar Finnbogason beikir
(Jappe) leika bezt, enda virtist
málið gera hinum öðmm leikendum
meiri og minni fyrirstöðu. Kaup-
maður H.O. Fischer gladdi menn
að söng og gítarspili. Eitt kvöld var
leikið fyrir peninga. — Yfír höfuð
þótti þetta góð skemmtun, og eiga
leikendur miklar þakkir fyrir, en
betur hefðum vér Isfirðingar kunn-
að við að heyra leikið á móðurmáli
vom, eins og uppmnalega mun
hafa verið tilgangurinn, þar eð vér
yfír höfuð ekki emm svo sterkir í
dönskunni, og það þótt sé í sjálfum
kaupstaðnum Isafírði."
Ekki er vitað, hvaða „klúbbur"
stóð fyrir þessum sýningum, og
ekki er fullvíst, að þær hafí verið
í templarahúsinu, þótt líklegt sé,
að svo hafi verið. Sýningarnar hafa
auðsjáanlega verið eins konar
skemmtikvöld, sem áhugamenn
efndu til, og því fé, sem fékkst með
sölu aðgöngumiða á eina sýningu,
hefur trúlega verið varið til að
greiða húsaleigu eða til styrktar
einhveiju góðu málefni. Undirbún-
ingur að sýningunum hefur sjálf-
sagt tekið skamman tíma, og af
fréttinni í Þjóðviljanum má ráða,
að tími hafí ekki unnist til að þýða
leikinn á íslensku. Flutningur hans
á dönsku hefur hins vegar vafalítið
valdið því, að áhorfendur hafi notið
skemmtunarinnar misvel.
Atvinnuhættir á ísafirði ollu því,
að best tóm gafst til leiklistariðkun-
ar í svartasta skammdeginu, og þá
var þörfin fyrir hvers kyns skemmt-
anir einnig mest. Þegar leið að
jólum og haustannir voru úti, tóku
leikáhugamenn að undirbúa sýning-
ar. Þær hófust svo nærri áramótum,