Morgunblaðið - 24.09.1986, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 24. SETPEMBER 1986
21
Alþýðublaðinu, sem hann sendi
heim á seinni hluta námsáranna,
staðfesta að þar heldur á penna
maður, sem er orðinn fullmótaður
sósíaldemókrati af klassískum
skóla.
Alþýðublaðsgreininni, sem til var
vitnað í upphafi, lýkur með þessum
spámannlegu viðvörunarorðum:
„Nú getur hver og einn skyggnst
um í sinni sveit og athugað hvort
kíofning verkalýðshreyfingarinnar
er giftusamleg."
4.
Það var Jón Baldvinsson, for-
maður Alþýðuflokksins og Alþýðu-
sambandsins, sem veitti athygli
pólitísku raunsæi þessa unga
frænda síns, sem birtist í greinum
hans frá Berlín. Þeir Héðinn Valdi-
marsson beittu sér fyrir því, að FRV
yrði ráðinn ritstjóri Alþýðublaðsins
árið 1933. Þótt FRV stæði til boða
að ganga í þjónustu Þjóðabanda-
lagsins sem alþjóðlegur diplómat,
afréð hann að taka þessu boði og
snúa heim. Og þar með hélt nútím-
inn innreið sína í íslenska blaða-
mennsku.
A ótrúlega skömmum tíma gerði
FRV þetta litla útkjálkablað að stór-
veldi í íslenskum stjórnmálum, sem
ógnaði útbreiðslu Morgunblaðsins
og tók því langt fram að efni og
áhrifum. Dánartilkynningum og
brullaupsfréttum var rutt af forsíð-
unni. Brotið var stækkað um
helming. Erlendar og innlendar
fréttir skipuðu öndvegi undir stór-
um fyrirsögnum. Pólitísk greining
kom í staðinn fyrir trúboðsmærð
og vanmetanöldur. Blaðið kom út
á hveijum degi. Um helgar fylgdi
Alþýðuhelgin, fyrsta helgarblaðið
með menningarlegu og alþýðlegu
lesefni þar sem menn á borð við
Magnús Ásgeirsson skáld stýrðu
penna og Steinn Steinarr orti ljóð
fyrir tíkall stykkið.
„Ég var soltinn og klæðalaus og
orti í Alþýðublaðið og allur heim-
urinn fyrirleit blaðið og mig. “
Nú þegar ný alda fjölmiðlabylt-
ingarinnar leikur um þjóðfélagið
mega menn minnast þess, að ásamt
með brautryðjendum íslenska
ríkisútvarpsins hlýtur FRV að telj-
ast faðir nútíma fjölmiðlunar á
íslandi.
Menn hafa fyrir satt að FRV
hafi helst ekki skrifað stafkrók í
blaðið sjálfur. Hann stjórnaði blað-
inu. Einhvern tíma sagði hann mér
að einu stjórntæki góðs ritstjóra
væru skæri og stór ruslafata. Hann
gaf fyrirmæli um, hvað ætti að
skrifa og hvernig ætti að setja það
fram, þannig að það vekti athygli
og fengist lesið.
Það er engin tilviljun að ári
seinna, í kosningunum 1934, vann
Alþýðuflokkurinn einhvern mesta
kosningasigur, sem hann hefur
unnið hingað til. Og átti eftir það
í fyrsta sinn aðild að ríkisstjórn.
Alþýðublaðið í höndum FRV átti
ekki lítinn þátt í þeim mikla kosn-
ingasigri. Við það bættist að fyrir
þessar kosningar gaf Alþýðuflokk-
urinn út kosningastefnuskrá, 4ra
ára áætlun um viðreisn atvinnulífs-
ins og ráðstafanir gegn kreppunni
— sem síðan varð í höfuðatriðum
málefnasamningur hinnar nýju
ríkisstjómar.
Þetta plagg er eiginlega fyrsta
sósíaldemókratíska stefnuyfirlýs-
ingin sem Alþýðuflokkurinn gaf út.
Hún staðfestir að þar með hafi
flokkurinn í fyrsta sinn frá því að
hann var stofnaður 1916 markað
sér afdráttarlausan hugmynda-
grundvöll. Höfundar þessarar
stefnuskrár voru tveir: Vilmundur
Jónsson landlæknir og FRV. Þetta
var hin eina sanna vinstri stjóm,
sem setið hefur við völd á íslandi.
Hún var undir fomstu Hermanns
Jónassonar, en Haraldur Guð-
mundsson varð atvinnumálaráð-
herra fyrir hönd Alþýðuflokksins.
Um leið var sett upp sérstök nefnd
— skipulagsnefnd atvinnumála — í
daglegu tali kölluð „Rauðka", skv.
plan-ökónómískum hugmyndum
sósíaldemókrata. Frá þessari nefnd
streymdu lagafrumvörp í stórum
stíl um nýskipan atvinnulífsins.
Þar með var lagður grundvöllur
að frystiiðnaðinum sem um langan
aldur hefur verið burðarás íslensks
atvinnulífs. Einnig var brautin rudd
fyrir vélvæðingu landbúnaðarins og
skipulagningu á markaðsmálum
hans til þess að tryggja fátækling-
um á mölinni nægilegt framboð
matvæla við lágu verði. Allt voru
þetta róttækar ráðstafanir miðað
við ríkjandi aðstæður heimskreppu,
atvinnuleysis og lítillar kaupgetu,
þótt seinna hafi snúist upp í and-
hverfu sína.
Það var á þessum árum sem FRV
bast vináttuböndum við þijá menn,
sem hann hafði æ síðan náið sam-
starf við. Þessir menn voru Vil-
mundur Jónsson landlæknir, Jón
Blöndal hagfræðingur og Hermann
Jónasson, formaður Framsóknar-
flokksins.
Vinátta þeirra Hermanns hófst
þegar íhaldið gerði aðför að honum
í svokölluðu „kollumáli". Auðvitað
skipti það ekki minnsta máli hvort
Hermann skaut þessa landsfrægu
kollu eða ekki. Þetta var pólitísk
ofsókn í klassískum, íslenskum stíl.
FRV tók upp hanskann fyrir Her-
mann og snéri vörn í sókn. Al-
þýðublaðið afhjúpaði svo vægðar-
laust þetta pólitíska samsæri að
eina hugsanlega málsvörn andstæð-
inganna hlaut að vera meiðyrðamál.
En til þess treystu þeir sér ekki því
að málflutningur Alþýðublaðsins
var allur byggður á staðreyndum
upp úr lögregluskýrslum um feril
aðalvitnanna í málinu. Hermann var
FRV ævilangt þakklátur fyrir þessa
málsvörn og reyndist honum síðar
haukur í homi þegar Kópavogsjarl-
inn þurfti á stuðningi að halda við
svipaðar kringumstæður síðar.
A sínum tíma höfðu einhveijir
þingmenn veist harkalega að Vii-
mundi Jónssyni fyrir að hafa hlaðið
upp ægilegu skrifstofubákni kring-
um yfirstjóm heilbrigðismála í
landinu. Þetta ægilega skrifstofu-
bákn var Grétar Fells rithöfundur,
sem var skrifstofustjóri Vilmundar.
Eftir það kallaði hann skrifstofu
sína ævinlega „báknið". Það var
siður Vilmundar, þegar hann gekk
frá heimili sínu í Þingholtunum til
vinnu sinnar í „bákninu" að koma
við á ritstjómarskrifstofum Al-
þýðublaðsins og ræða málefni
dagsins jrfir kaffibolla. Það hafa
ekki verið leiðinlegir ritstjómar-
fundir þar sem þeir lögðu saman í
gúkk, FRV, Vilmundur, Magnús
Ásgeirsson, Karl ísfeld, VSV og
Steinn Steinarr.
5.
Undir lok ritstjómarferils FRV
lenti Alþýðuflokkurinn í miklum
Þessi mynd var tekin þegar
bæjarstjórn Kópavogs afhenti
Finnboga Rút og Huldu konu
hans skjal því til staðfestu,
að þau hefðu verið hjörin
heiðursborgarar Kópavogs.
Saga þeirra hjóna er samofin
sögu þessa næststærsta
kaupstaðar landsins. Hulda
var fyrsta íslenska konan til
að gegna starfi bæjarstjóra.
Seinna eiga Kópavogsbúar
eftir að reisa þeim hjónum
minnisvarða á veglegum stað
í hjarta bæjarins.
sálarháska og beið þess ekki bætur
næstu áratugi. Hér er átt við klofn-
inginn 1938 þegar Héðni Valdi-
marssyni, hinum skapríka og
aðsópsmikla varaformanni flokks-
ins, varð það á að ijúfa einingu
Alþýðuflokksins á örlagastundu og
ganga til flokksstofnunar með
kommúnistum. Atburðirnir 1938
em, þegar litið er til baka, þung-
bærasta áfall sem stjómmálahreyf-
ing lýðræðisjafnaðarmanna og
verkalýðshreyfingin á Islandi hafa
orðið fyrir. Til þessara atburða er
að leita skýringa á því, hvers vegna
jafnaðarmannahreyfingin hefur
ekki enn orðið ótvírætt forystuafl
vinstra megin við miðju íslenskra
stjómmála, eins og víðast hvar ann-
ars staðar á Norðurlöndum og í
Evrópu.
Mér er fullkunnugt um að FRV
bar hlýjan hug til Héðins Valdi-
marssonar og kunni vel að meta
kosti hans. Hins vegar ofbauð hon-
um ótrúlegur bamaskapur hans og
fljótfæmi í samskiptum við komm-
únista. Fyrir atbeina Jóns Baldvins-
sonar tók FRV að sér að þreyta
rökræðuna við kommúnista í hinu
svokallaða sameiningarmáli
1937-38, sem lauk með klofningn-
um. Þrátt fyrir að honum tækist
ekki að afstýra óförunum var mál-
flutningur Álþýðuflokksins í þess-
um rökræðum með slíkum
glæsibrag að aðdáun hlýtur að
vekja seinni tíma mönnum, sem
lýna í þau gögn. Undirritaður hefur
áður gert ítarlega grein fyrir sögu
þessa máls í greinaflokki í Alþýðu-
blaðinu (fimm greinar frá 26.
sept.-13. okt. 1981). Þar segir m.a.:
„Svar Alþýðuflokksnefndarinnar
(en í henni voru auk FRV Kjart-
an Ólafsson, faðir Magnúsar
Þjóðviljaritstjóra, og séra Ingi-
mar Jónsson) við kröfu kommún-
ista um skilyrðislausa hlýðni við
átrúnað á Ráðstjórnarríkin er
stutt og laggott en óhrekjandi. í
svari nefndarinnar kristallast sá
reginmunur, sem er á grundvall-
arafstöðu kommúnista og sósíal-
demókrata til stjórnmála: Fyrir
kommúnistum eru stjórnmál í
reynd trúarbrögð, sem lúta
hvorki lögmálum skynsemi né
rökhyggju. Sósíaldemókratar
hafa alla tíð vísað slíkum for-
dæðuskap á bug. Þetta svar
Alþýðuflokksnefndarinnar er
þess vegna með réttu eitthvert
merkilegasta málsvarnarskjal
lýðræðislegrar jafnaðarstefnu
sem til er á íslensku. Höfundar
þess þurfa ekki að bera kinnroða
fyrir neitt, sem þeir hafa sagt.
Röksemdir þeirra hafa haldið
gildi sínu. Þær eru í fullu gildi
enn í dag. Röksemdir kommún-
ista eru allar á sandi byggðar.
Það þurfti e.t.v. mikla framsýni
til þess að sjá það fyrir á þessum
tímum, árið 1937. Það er
ánægjulegt til þess að vita, að
forustumenn íslenskra jafnaðar-
manna höfðu þá framsýni og þá
pólitísku skynsemi til að bera,
sem svar Alþýðuflokksnefndar-
innar ber vott um. Það staðfestir
enn einu sinni, að í hinum sögu-
frægu deilum kommúnista og
lýðræðisjafnaðarmanna, hafa
þeir fyrmefndu haft rangt fyrir
sér í öllum meginatriðum. Jafn-
aðarmenn á íslandi geta því með
réttu verið stoltir af sögulegri
erfð sinni."
Héðinn Valdimarsson galt mis-
taka sinna í samskiptum við
kommúnista dýru verði. Ári eftir
stofnun Sósíalistaflokksins yfirgaf
hann flokkinn við 5ta mann í mót-
mælaskyni við skilyrðislausa hlýðni
hans við utanríkispólitík Ráðstjóm-
arinnar og innrás Rauða hersins inn
í Finnland 1939.
Þar með var þessi vaski fullhugi
dæmdur til einangrunar og áhrifa-
leysis í íslenskum stjórnmálum
langt um aldur fram. Og þótt vel
hafi verið haldið á málum í þessu
uppgjöri við kommúnista þá varð
eftirleikurinn sár og niðurdrepandi.
í reynd hefur Alþýðuflokkurinn enn
í dag ekki beðið þess bætur, að það
fór sem fór, örlagaárið 1938.
6.
Þegar forystu Jóns Baldvinsson-
ar naut ekki lengur við átti FRV
ekki skap saman við eftirmenn hans
í forystu flokks og hreyfingar. Hann
yfirgaf því ritstjórastólinn og hvarf
sjónum manna um hríð. Mér er
sagt að brottför FRV úr ritstjóra-
stóli Alþýðublaðsins hafi þótt
gleðifréttir á ritstjóm Morgunblaðs-
ins í Aðalstræti. Þegar FRV skildi
við Alþýðublaðið var það orðið jafn-
oki Mbl. að útbreiðslu. Það má því
vissulega muna sinn fífil fegri._
En FRV fór ekki langt. Árið
1938 flutti hann sig um set upp á
efstu hæð Alþýðuhússins. Þar vom
settar upp aðalbækistöðvar fyrir
nýstofnað Menningar- og fræðslu-
samband alþýðu. Jafnframt var þar
stofnað Alþýðubókasafn og ráðinn
sérlegur bókavörður og prófarka-
lesari í senn. Þessi virðulegi
embættismaður hét Aðalsteinn
Kristmundsson, alías Steinn Stein-
arr skáld. Það mun vera eina
launaða embættið, sem skáldið hef-
ur gegnt um dagana.
ASI-þing höfðu ályktað nokkmm
sinnum um nauðsyn þess að koma
á fót menningar- og fræðslusam-
bandi alþýðu, líkt og tíðkaðist með
jafnaðarmannahreyfingum grann-
landanna. Það var hugsað sem
hvort tveggja í senn, forlag og
skóli. En sambandsstjóm ASI virt-
ist engan skilning hafa á nauðsyn
þessa í verki. Hún hafðist ekki að.
Svo að FRV ákvað að gera þetta
bara sjálfur.
Reyndar hafði hann áður og þá
í samstarfi við Sigfús Sigurhjartar-
son átt hlut að stofnun alþýðuskóla
í Reykjavík. Hann var til húsa í
húsi Jóns Þorlákssonar í Austur-
stræti. Ekki er vitað að það sögu-
lega stræti í hjarta Reykjavíkur
hafi hýst annan skóla — fyrir utan
prestaskólann. Þessi skóli tók til
starfa 29. 'október 1932 við góða
aðsókn og undirtektir. FRV fékk
Símon Jóhann Ágústsson, vin sinn
frá Parísarámnum, til að taka við
þessum skóla þegar hann kom heim
frá námi og stýra honum allt fram
í stríðslok.
Það hefur verið undarlega hljótt
um þetta merkilega brautryðjenda-
starf við MFA frá árinu 1938 allt
fram í stríðslok. Hversu margir vita
að þetta forlag gaf út 30-35 bækur
og dreifði í stóm upplagi um land
allt? Stefnan var sú að gefa út 4-5
bækur á ári og selja allar í einu
fyrir tíkall. Upplagið var haft stórt.
Og það var ekki skrifstofubákn-
inu fyrir að fara. Dreifingarkerfið
var vinur FRV, Þórarinn Sigurðsson
háseti á Esjunni. Esjan sigldi með-
fram allri strandlengjunni og kom
við í hvetju plássi. Þórarinn sá um
að koma bókabögglunum í hendurn-
ar á trúnaðarmönnum verkalýðs-
félagsins á staðnum. Auk þess átti
fyrirtækið víða hauka í homi þar
sem vom hugsjónamenn aldir upp
í skóla Jónasar frá Hriflu.
Þetta var „stríðsgróðabrask"
þeirra FRV og Vilmundar. Nánasti
starfsmaður þeirra var Ármann
Halldórsson, hámenntaður sálfræð-
ingur, bróðir Halldórs Halldórsson-
ar prófessors og frændi dr. Bjöms
frá Viðfirði. Guðni Jónsson prófess-
or, Bjarni Vilhjálmsson, þjóðskjala-
vörður, og Kristján Eldjám lögðu
hönd á plóginn fyrir utan snillinginn
Magnús Ásgeirsson, sem þarna var
meðal annarra lífið og sálin.
Vilmundur hafði auðvitað vit á
bisness eins og öllu öðm. Hann
fann það út að það var markaður
fyrir létta skáldsögu. Dag nokkurn
kom hann upp á MFA og dró undan
frakkanum handritsbunka, fleygir
því á borðið og segir: „Líttu á
þetta." Það var Borgarvirki eftir
Cronin, sem var algjör rnetsölubók
og skilaði stórgróða. „Ég þurfti
ekkert að líta á þetta,“ sagði FRV
seinna. „Það var ekki til betri mað-
ur. Maður varð bara að passa sig
að móðga hann ekki með því að
spyija, hvað hann vildi fá borgað
fyrir handritið!"
Ég vildi mikið gefa til að hafa
sótt morgunráðstefnu hjá stjórninni
í þessu fína forlagi. Vilmundur land-
læknir, FRV, Magnús Ásgeirsson,
SJÁ BLAÐSÍÐU 38