Morgunblaðið - 24.09.1986, Blaðsíða 38

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 24. SETPEMBER 1986
I 38
*
Attræðisafmæli:
Finnbogi Rútur
Valdimarsson
Karl ísfeld, Jón Blöndal, Ámi Páls-
son prófessor, Sigurður Jónasson
og svo sjálfur yfirbókavörðurinn,
Steinn Steinarr. Þvílíkt gallerí af
talenti! Ég er viss um að það hefur
aldrei verið uppi á íslandi annað
eins úrvals forlag.
Og þetta var ekkert smáfyrir-
tæki. Það var stofnað hlutafélag
um prentsmiðju. Þessi prentsmiðja
keypti setningarvél af fullkomnustu
gerð, góða bókapressu og bók-
bandsvél. Þetta voru bandarískar
vélar og þær sluppu heim fyrir
stríð. En iðnaðarhúsnæði lá ekki á
lausu í Reykjavík á þeim tíma. Fyrst
í stað vom vélamar settar upp í
bílskúmum á Marbakka. Það hefur
kostað setjarana drjúgar göngur
að og frá vinnu, því að þangað var
ekki bílfært.
Það þurfti að beita ímyndunarafl-
inu til að finna hentugra húsnæði.
Það varð til þess að prentsmiðjan
var að lokum sett niður þar sem
engum hefði dottið í hug að setja
prentsmiðju: í Listasafni Asmundar
myndhöggvara við Freyjugötu. Aft-
ur gömul vinátta frá Parísarárun-
um. Þetta var fínasta prentsmiðja
í landinu. Hún heitir enn í dag
prentsmiðjan Oddi og er einhver sú
fullkomnasta á Norðurlöndum.
Þama var frá upphafi góð stjóm
á fyrirtæki, vönduð vinna og marg-
ar úrvalsbækur. M.a. frábærlega
vönduð útgáfa á Fomaldarsögum
Norðurlanda undir ritstjóm prófess-
ors Guðna (föður Bjama) og Bjama
Vilhjálmssonar, með aðstoð ungs
pilts sem hét Kristján Eldjám. Þetta
vom metsölubækur fyrir stríð.
Stríðsgróðabrask félaganna FRV
og Vilmundar. Það segir sína sögu
um þær breytingar, sem orðnar em
á ísiensku þjóðfélagi.
Svo komu einhveijir komma-
strákar í útvarp nýlega og fræddu
þjóðina á því að MFA hefði verið
stofnað árið 1969. Hvílík sagn-
fræði.
7.
Skömmu áður en Hitler lét voða-
spár FRV rætast og hleypti Evrópu
í bál og brand þótti Vilmundi land-
lækni tímabært að yfirmaður
heilbrigðismála á íslandi sýndi gott
fordæmi og hæfí fyrirbyggjandi
heilsuvemd. Það átti að gerast með
löngum morgungöngum. Honum
sýndist sem framkvæmdastjóra
MFA mundi ekki af veita að taka
þátt í trimminu. Ekki veit ég hvort
það var einskær tilviljun að þessum
hugleiðingargönguferðum lauk oft-
ast á grastó niður við sjó í Kópavogi,
þar sem heitir að Marbakka.
Á þessum fjömkambi höfðu
Hulda og Rútur komið sér upp skúr;
og kölluðu sumarbústað með sömu
rökum og Eiríkur rauði kallaði
Grænland ekki ísland. Þetta var
eins konar höll sumarlandsins og
fullnægði þeirri meðfæddu áráttu
Vestfirðingsins að vera við sjó. Úr
vörinni mátti gera út bátkænu og
jafnvel físka í soðið þegar færi
gafst.
Byggingarsaga Marbakka end-
urspeglar með táknrænum hætti
byggingarsögu Kópavogs. Skúrinn
er núverandi eldhús. Síðan var
byggt við slotið eftir hendinni eftir
því sem bömum íjölgaði og umsvif
heimilisins jukust. Um það er lauk
varð þetta þó nokkuð býli. Til hlið-
ar við garðrækt húsfreyjunnar kom
húsbóndinn upp svínabúi að evr-
ópskum hætti. Þegar ég kom fyrst
ungur drengur að Marbakka kynnt-
ist ég þar hálærðum svínahirði, sem
milli gegninga sat og þýddi Gorki
úr rússnesku: Háskólaár mín. Enda
stutt að fara í prentsmiðju, sem
malaði nótt sem nýtan dag í
bflskúmum við hliðina á fjósinu.
Þetta var Kjartan „rauði" Ólafsson.
Og svo var róið til fískjar, þegar
vel viðraði. Þannig höfðu forfeður
heimsborgarans reyndar búið við
Djúp og Strandir í íslands þúsund
ár. Það er langur vegur frá Berlín
til Bíldudals, en jafngreiðfært báðar
leiðir. Hann er lífseigur í okkur,
V estfirðingurinn.
Þetta land fékk Rútur frá Her-
manni vini sínum, kollubana og
Strandagoða. Hermann hafði ætlað
það bróður sínum tij búsetu. En af
því er lengri saga. Á Alþingi byija
hugsjónir venjulega með flutningi
þingsályktunartillagna. Þannig
hafði Alþingi samþykkt þingsálykt-
un frá Jörundi Brynjólfssyni,
Hákoni í Haga og fleirum um nauð-
syn þess að úthluta kreppufólki
ræktunarblettum. Það sem nú heit-
ir Kópavogskaupstaður stendur
mestan part í landi tveggja æva-
fomra kotjarða, Digraness og
Kópavogs, sem báðar vom í eigu
ríkisins. Og heyrðu þar með undir
Hermann, sem landbúnaðar- og
dómsmálaráðherra.
En það var ekki nóg að úthluta
ræktunarblettum. Það þurfti að
gera kreppufólki kleift að láta ryðja
land og rækta í atvinnusköpunar-
skyni — til að útrýma atvinnuleysi.
Á ámm hinnar einu sönnu vinstri
stjómar 1934 fól Hermann vini
sínum FRV og Arnóri Siguijóns-
syni, greindum Þingeyingi, að
smíða fmmvarp sem hét: „Frv. til
laga um nábýli og samvinnubyggð-
ir“. Þetta flaug í gegnum þingið
og var upphafið að vélvæðingu
landbúnaðarins.
Svo em blýantsbændur á Hótel
Sögu einatt að bölsótast út í ímynd-
aðan fjandskap krata í garð bænda
og búaliðs. Það má nú segja að
ólíkt hafast þeir að: Annars vegar
þessir hugsjónamenn í landbúnaði
á kreppuámm og hins vegar þeir
hirðmenn landbúnaðarkerfisins,
sem nú sitja yfír hlut bænda í nafni
útflutningsbóta, vaxta- og
geymslukostnaðar og milliliða-
gróða.
Það er auðvitað rífandi eftirspurn
eftir nýbýlum. En það er ekki nóg.
Menn urðu að fá lán til framkvæmd-
anna. Bankastjórar Búnaðarbank-
ans, þeir Hilmar og Tryggvi, vildu
í fyrstu ekki makka rétt; þóttust
ekki ótilneyddir þurfa að lána í
þvílíkan „kolkhoz-kommúnisma“.
Þá vom þeir skikkaðir til þess með
lögum frá Alþingi að lána til bygg-
inga íbúðarhúsa og gripahúsa. FRV
beitti auðvitað hinu volduga mál-
gagni sínu í þágu góðs málstaðar.
I raun og vem var þessi lagasetning
upphafið að Kópavogi samtímans,
næststærsta bæ á íslandi. Ætli
þetta hafi ekki verið stærsta land-
nám á Islandi frá því að Ingólfur
var að kólkast þetta með bemm
höndum forðum.
Upphaf núverandi byggðar í
Kópavogi má því rekja til nýbýla-
laga þeirra FRV og Amórs og
ákvarðana Hermanns kollubana, á
gmndvelli þeirra laga, um að hluta
lönd ríkisjarðanna í Kópavogi niður
í nýbýli og smábletti til ræktunar.
Þannig varð smám saman til fmm-
byggjabyggð í Kópavogi þar sem
fátækt fólk eignaðist jarðarpart í
föðurlandinu og hóf að rækta þetta
berangur eins og af köllun. Fyrst
um sinn vom þessir fmmbyggjar
utan við lög og rétt sem eins konar
nýlendubúar í Seltjamameshreppi
hinum foma.
FRV varð ljóst að með sama
áframhaldi yrði Kópavogur eins
konar óbyggileg Blesugróf, ef
byggðin héldi áfram að spretta upp
án skipulags, eins og gorkúlur á
haug. Þar með var því sem næst
sjálfvakin frumbyggjahreyfíng,
sem átti eftir að verða fræg í stjóm-
málasögunni undir nafninu: FVam-
farafélag Kópavogs. Tímatal
Kópavogs hins nýja miðast að réttu
við 1. júlí 1946, þegar þetta fram-
farafélag nær hreinum meirihluta
í hreppsnefnd Seltjamamess.
FRV gekk nauðugur til þessa
leiks, enda hafði hann nóg að sýsla
við blómlegt forlag, prentsmiðju-
rekstur og búsumsýslu. Guðmundur
Gestsson, framkvæmdastjóri
ríkisspítalanna, var ófáanlegur að
taka að sér oddvitastarf nema með
því skilyrði að FRV annaðist sam-
skipti hreppsfélagáins út á við og
flókna samningagerð við forsvars-
menn hins gamla Seltjamames-
hrepps. Þeir voru sem vænta mátti
skelfingu lostnir yfir framkvæmda-
gleði fmmbyggja meirihlutans.
Kona Guðmundar var Ingibjörg
systir Jóns Helgasonar skálds og
fræðimanns í Kaupmannahöfn.
Þegar þau hjónin féllu frá sat FRV
uppi með forsvar fmmbyggjanna í
höndum sér. Þar með var teningun-
um varpað, og ekki aftur snúið yfír
Rúbíkó — eða Kópavogslæk.
Hinir ráðsettu og gamalgrónu
Seltimingar máttu ekki til þess
hugsa að skuldasúpa vegna fram-
kvæmdagleði fmmbyggjanna lenti
á þeirra herðum. Skilnaður varð því
óumflýjanlegur. Þann 1. janúar
1948 varð Kópavogur sérstakt
hreppsfélag og þann 11. maí 1955
sjálfstæður kaupstaður. Árið 1946
varð það að samkomulagi milli
Klemenzar hagstofustjóra og FRV
að íbúar teldust trúlega um 500;
nú em þeir óðfluga að nálgast
15.000. Þetta er hraðasta upp-
bygging eins sveitarfélags á íslandi
frá upphafi íslandsbyggðar. Og
ævintýri líkust. Á 16 ára stjórn-
artímabili FRV og Huldu í Kópavogi
(1946-1962) nam fólksfjölgun á
Islandi 40,8%; í Reykjavík hafði
íbúum fjölgað um 56% á sama tíma.
En í Kópavogi hafði íbúatalan nærri
Qórtán-faldast, fjölgunin nam
1275%.
Saga þín er saga vor. í 16 ár
(1946-62) er saga Finnboga Rúts
og Huldu um leið saga Kópavogs.
Það er saga mesta umbrotaskeiðs
í sögu þjóðarinnar — í hnotskurn.
Þessi næststærsti kaupstaður þjóð-
arinnar og grannabyggð höfuð-
borgarinnar reis með undrahraða á
landi, sem var í ríkiseign. íbúum
Reykjavíkur hafði fjölgað um meir
en 10.000 á stríðsámnum. En borg-
arstjómaríhaldinu hafði láðst að
reikna með því, að þetta fólk þyrfti
að eignast jarðarpart í föðurlandinu
og þak yfir höfuðið. Það flýði því
unnvörpum yfir landamærin og hóf
þar nýtt pólitískt landnám undir
ægishjálmi Kópavogsjarlsins og
Framfarafélagsins.
Enn kom það sér vel að eiga
hauk í homi þar sem Hermann
var. FRV fékk því framgengt fyrir
hans tilstilli að engum lóðum yrði
úthlutað af ríkislandi í Kópavogi,
nema að höfðu samráði við sveitar-
stjóm og samkvæmt staðfestu
skipulagi sveitarstjómar og Skipu-
lagsstjómar ríkisins.
Það er útbreiddur misskilningur
að byggð hafi þróast í Kópavogi
eftir 1946 samkvæmt einhverri
happa- og glappaaðferð. Þvert á
móti. Fram undir það að Kópavogur
varð sérstakt hreppsfélag var full-
komin hætta á því að þama risi
önnur Blesugróf — skipulagslaus
óskapnaður, eins konar „favelas" í
útjaðri höfuðborgarinnar. Auk þess
vom hvers kyns purkunarlausir
spekúlantar famir að braska með
lóðir og lendur á þessum slóðum.
Framfarafélagið kom snarlega í veg
fyrir það. Frá og með valdatöku
þess í nýju hreppsfélagi voru lögð
drög að skipulagi í Kópavogi, sem
frá uppha.fi gerði ráð fyrir 15-20
þúsund manna borg.
Árið 1957, þegar hin rísandi borg
var orðin sjálfstæður kaupstaður,
keypti Kópavogbær ríkisjarðimar
samkvæmt heimild í lögum frá Al-
þingi. Kaupverðið var lægra en
samsvaraði kjallaraíbúð á sama
tíma. Kópavogsjarlinn, sem þá var
sestur á þing, hafði hönd í bagga
með þeirri lagasmíð. Þar var skýrt
kveðið á um það, að Kópavogskaup-
stað yrði ekki gert að greiða þá
verðhækkun landsins, „sem stafaði
af framkvæmdum bæjarfélagsins
sjálfs“. Þarna er komin á lögbók
ein helsta grundvallarregla jafnað-
armanna um að koma í veg fyrir
skyndigróða jarðabraskara, sem
reyna að mata krókinn á vexti og
viðgangi borgarsamfélagsins. Al-
þýðuflokkurinn hefur reyndar beitt
sér fyrir því að fá þessa grundvall-
arreglu tekna inn í stjórnarskrá
lýðveldisins. Tillögugerð hans á
Álþingi um þjóðareign á landi og
sameiginlegum náttúruauðlindum
er í sama anda.
Af hálfu Kópavogs var sýnt fram
á að þetta þýddi að verð landsins
bæri að miða við þann höfuðstól,
sem ríkið sjálft hafði ákveðið sem
landverð, þegar það lét löndin á
erfðaleigu og ákvað leiguna. Höfuð-
stóllinn væri því samanlögð afgjöld-
in að viðbættum vöxtum. Þó að
þetta væri framreiknað í 99 ár, var
það innan við 250 þúsundir króna.
Síðar hafa önnur sveitarfélög
notið þessarar framsýni Kópavogs-
jarlsins. Má þar til nefna Vest-
mannaeyjakaupstað, sem fékk allar
Vestmannaeyjar, sem höfðu um
aldir verið eign Skálholtsstóls og
síðan konungs, keyptar af ríkinu á
u.þ.b. eina milljóna króna; sem auð-
vitað er gjafverð fyrir svo blómlega
verstöð og völundarsmíð skaparans.
8.
Það sem einkenndi vöxt og við-
gang Kópavogskaupstaðar var fyrst
og fremst, hversu undrahratt
byggðin óx. Meirihluti frumbyggj-
anna sótti vinnu í öðrum sveitarfé-
lögum. Þá voru lög í landi að
útsvarstekjur ættu að renna til þess
sveitarfélags þar sem teknanna var
aflað. Þessi ólög fengust ekki úr
gildi numin.fyrr en 1951. Það er
því ljóst að þarna þurfti að stjórna
af mikilli framsýni í skipulagsmál-
um og fyrirhyggju í fjármálum;
framkvæmdaþörfin var risavaxin
en tekjustofnar sveitarfélagsins í
grennsta lagi.
Fyrstu stórvirkin sem vinna
þurfti voru augljóslega lagning
vatnsveitu, gatnagerð og skóla-
byggingar, því að fjölskyldur
frumbyggja eru stórar og bam-
margar. Fjármögnun vatnsveitunn-
ar í Kópavogi var nýjung í
fjármálastjóm sveitarfélaga hér á
landi. FRV þótti ósanngjarnt að
jafna þeim fjárhagsbyrðum á frum-
byggjana eina saman með því að
kosta vatnsveituframkvæmdir, sem
áttu að standa undir langa framtíð,
af útsvarstekjum nokkurra ára.
Hann efndi því til skuldabréfa-
útboðs, sem tryggði að peninga-
stofnanir lögðu fram nauðsynlegt
fé og bæjarfélagið gat jafnað
greiðslubyrðinni til margra ára.
Þetta hefði Ludvig Erhardt þótt
bærilegur Volkskapitalismus í
þýska efnahagsundrinu; gott ef
Eykon vill ekki láta kenna þessa
hagfræði við sig. Berlínarstúdent-
inn og höfundur 4ra ára áætlunar-
innar mundi hins vegar trúlega
kenna þessa hagfræði við Plan-
ökónómíu. En hvað sem kenningin
heitir skilaði hún árangri í praksís.
Og það er sá dómur reynslunnar,
sem kveður upp úr um hald eða
haldleysi hagfræðikenninga, hveiju
nafni sem þær nefnast.
Það voru einmitt stórfram-
kvæmdir af þessu tagi, sem tóku
mið af þörfum 15 þúsund manna
stórbæjar og hlutu að kosta tugi
milljóna, sem höfðu skotið hinum
ráðsettu íhaldsmönnum á Seltjarn-
amesi skelk í bringu. Þeim sýndist
ósennilegt að blásnauðir bamakarl-
ar og fmmbyggjar, sem leitað höfðu
hælis undir vemdarvæng Kópa-
vogsjarlsins sem pólitískir flótta-
menn borgarstjómaríhaldsins,
gætu risið undir þvflíkum kostnaði.
Án vatnsveitunnar hefði hins vegar
öll aukning á þéttbýli verið óhugs-
andi.
íhaldið boðaði bmnna við hvert
hús og vildi láta byggja bragga í
staðinn fyrir skóla. Að öðm leyti
lýstu þeir Kópavogsjarlinn bijálað-
an, vitandi sem var, að ef ekki hefði
verið lagt út í vatnsveitu, vegagerð
og skólabyggingar snarlega, hefðu
landnemamir orðið að leita á náðir
Reykjavíkur aftur upp úr stríði. En
alþýðukapítalisminn bjargaði mál-
unum. Á árinu 1948 var byijað á
lagningu vatnsveitunnar og í októ-
ber 1949 var hleypt vatni á fyrsta
hluta hennar. Enn var haldið stans-
laust áfram, uns henni var að mestu
lokið á árinu 1951.
Þá vom allir vegir sem til vom
á skipujagsuppdrætti orðnir öku-
færir. Árið 1952 komst Höfn í
Kópavogi á hafnarlög, strætisvagn-
ar vom keyptir og skipulegum
strætisvagnaferðum komið á 1957.
Þá vom tveir nýir bamaskólar risn-
ir af gmnni og nýtt og glæsilegt
félagsheimili vígt 1959. Hrakspárn-
ar höfðu orðið til skammar.
Það er ekki ónýtt fyrir fram-
kvæmdaglaða landstjómarmenn að
vera vel að sér í fornri sögu. Þegar
Rómveijar hinir fomu höfðu lagt
undir sig Evrópu og Litlu Asíu hófst
mikil nýbýlaalda í grennd við borg-
ina eilífú á bökkum Tíber. Nýbýlin
vom fyrir hermenn sem komu heim,
útjaskaðir eftir dygga þjónustu við
föðurlandið. Þeim var úthlutað
ræktunarblettum með nákvæmlega
sama hætti og Strandagoðinn og
Kópavogsjarlinn fóm að í Kópavogi
2000 ámm síðar. Reglan í Róm var
sú að menn strikuðu fyrir lóðunum
í sandinn; þegar búið var að rissa
fyrir hverfi ívemhúsa og gangstíg-
um gátu menn áttað sig á, hvar
vatnsveitan ætti að vera.
Herinn reisti síðan vatnsveituna,
enda var slík mannvirkjagerð ekki
á færi einkaframtaksins. Rómveijar
höfðu það líka eins og Framfarafé-
lagið: Ekkert byggt án teikninga
og engin lóð án aðgangs að vatns-
veitu. Það sem var ekki nógu gott
fyrir rómverska herinn var ekki
nógu gott fyrir landnema Kópa-
vogsjarlsins. Og svo gerist það 2000
ámm eftir Krists burð að íhalds-
menn uppi á íslandi boðuðu bmnn
við hvem húskofa. Svona menn
hafa ekki vit á „strategíu“, að sögn
herforingjans á Marbakka.
Á sama tíma og Kópavogsjarlinn
stóð í þessum stórræðum upp fyrir
haus, vélvæddur amerískri tækni
frá félögunum Ford og Caterpillar,
vom það lög í landi að ekki mætti
kaupa sementspoka eða leysa út
timbur og saum, nema með sérstak-
lega útgefnu leyfi frá háttvirtu
fjárhagsráði. Oddvitinn í Kópavogi
átti jafnan fjallháa eyðublaðabunka
á borðum fjárhagsráðs með um-
sóknum um meira sement, meira
timbur og meiri saum.
Þegar tregðulögmál skrifræðis-
ins ætlaði að stöðva framkvæmda-
gleðina með öllu var gripið til
örþrifaráða. Oddvitinn settist þá að
Magnúsi dósent, formanni íjár-
hagsráðs og guðfræðiprófessor, við
drykkju næturlangt. Brýndi hann
það fyrir samvisku guðfræðipró-
fessorsins, að í þann mund sem
fmmbyggjar í Kópavogi fæm að
stráfalla sem flugur í taugaveiki
út af óhæfu drykkjarvatni, myndi
oddvitinn skrifa eftirmæli þeirra
skilmerkilega á reikning guðfræði-
prófessorsins og samvisku hans —
þessa heims og annars. Minnti hann
á að Reykjavíkuríhaldið hafði ekki
farið að huga að virkjun Gvendar-

mmm