Morgunblaðið - 20.12.1986, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. DESEMBER 1986
Um Hitaveitu Akureyrar
eftir Tómas Inga
Olrich
Málefni Hitaveitu Akureyrar hef-
ur mikið borið á góma á undanföm-
um vikum. Er það að vonum, því
bæði er að fyrirtækið er skuldum
hlaðið engu síður en ríkissjóður og
stormasamt hefur verið um stjóm
þess. Ekki verður hér rætt um deil-
ur fyrrverandi hitaveitustjóra og
bæjarstjómar Akureyrar. Full
ástæða er þó til að harma, að þess-
ir aðilar hafí ekki borið gæfu til
að vinna saman að því að tryggja
rekstur Hitaveitu Akureyrar. Það
mál er svo vaxið að enginn, sem
ber fyrir brjósti hag þeirra 14.000
manna sem á Akureyri búa, getur
látið sér fátt um fínnast.
Að klæða af
sér kuldann
Hagur íbúa Akureyrar er að sjálf-
sögðu afar misjafn. Sjálfsagt er
mörgum svo farið að hann gæti
greitt 10-15% hærra verð fyrir heita
vatnið sitt án þess að það ylli um-
talsverðum vandræðum. Þar á móti
kemur að ijölmargar Qölskyldur á
Akureyri hafa það litlar tekjur að
vatnsverðið er þegar orðið vemleg-
ur hluti af útgjöldum.
Hár upphitunarkostnaður á Ak-
ureyri hefur þegar leitt til þess að
margir spara hitann meir en góðu
hófí gegnir. Á þetta að sjálfsögðu
einkum við um þá bæjarbúa sem
minnstar hafa tekjumar, lágiauna-
fólk og ellilífeyrisþega. Ekki er
ólíklegt að hús liggi undir skemmd-
um af þessum sökum, eins og
gerðist í Danmörku á orkuspamað-
artímunum þar í landi.
Hjá seljendum fást þær upplýs-
ingar að mikil sala sé á einangrun-
arefnum til Akureyrar, þótt þar sé
lítið byggt. Ennfremur er nokkuð
keypt af viðarofnum. Það er því ljóst
að hver reynir, sem hann getur, að
glíma við háan hitakostnað. Ekki
þarf þó mikla skarpskyggni til að
sjá, að það era ekki ellilífeyris-
þegamir sem fjárfesta í einangran
eða ofíium. Bæði er að þeir, sem
lítið eiga, flárfesta ekki, en hitt er
þó ekki minna atriði að margir elli-
og örorkulífeyrisþegar era leigjend-
ur. Það er ekki ólíklegt að þessi
hófsami hópur bregðist við háu
vatnsverði með þvf að Iækka hitann
og klæða af sér kuldann eftir föng-
um. Á vandamálum ellilífeyrisþega
ber jafnan lítið því þeir era nægju-
samir og hafa ekki tileinkað sér
starfsaðferðir þrýstihópa.
Aflögfufært bæjarfélag
Ekki má gleyma því að þróun
efnahagsmála síðastliðin 7 ár hefur
ekki verið hagstæð atvinnulífínu á
Akureyri, og á það einkum við um
Iðunn gefur
út tóm-
stundabækur
IÐUNN hefur sent frá sér tvær
fyrstu bækumar í nýjum flokki
fyrir böm og unglinga, Tóm-
stundabækur Iðunnar. Nefnast
þær Leikir og grin og Þrautir
og galdrar. Sigurður Bjamason
þýddi bækuraar úr dönsku.
í kynningu Iðunnar segir: „í þá
fyrmefndu hefur verið safnað sam-
an Qölda leikja, bæði gamalla og
nýrra og kemur bók af þessu tagi
sér vel við hin ýmsu tækifæri þar
sem krakkar era saman komnir til
að skemmta sér.
En í þeirri síðamefndu er eins
og nafnið bendir til að finna safn
þrauta og galdra. Hér er hægt að
skyggnast inn í leyndardóma hins
fullkomna töframanns og tileinka
sér hin ótrúlegustu brögð og brell-
ur. Sem dæmi má nefna ýmsar
þrautir með spil, eldspýtur og vasa-
klúta.“
iðnaðinn. Akureyri hefur ekki notið
þess að vera á uppleið á sama tíma
og þjóðarbúið hefur verið á niður-
leið, eins og gerst hefur á höfuð-
borgarsvæðinu. Akureyringar hafa
því deilt rýmandi kjöram síðastlið-
inna ára með þjóðinni. Hár hús-
hitunarkostnaður vegur þyngra,
þegar launin era lág. Engu að síður
hefur Akureyri verið talin vera af-
lögufær.
Á sama tíma og Akureyringar
hafa komið sér upp hitaveitu með
ærnum og þvi miður ófyrirséðum
kostnaði, hafa þeir með ýmsum
hætti tekið þátt í að greiða niður
hitunarkostnað fyrir þann hluta
landsmanna, sem hitar hús sín með
rafmagni og olíu. Á áranum
1975-1985 hafa bæjarbúar þannig
greitt 231 milljón króna í verðjöfn-
unargjald. Að frádregnu lítilfjör-
legu kostnaðargjaldi og hlut
Siglfírðinga, sem þeir halda eftir
sjálfír, rann verðjöfnunargjaldið til
Rafmagnsveitna ríkisins (80%) og
til Orkubús Vest§arða (20%).
Ríkissjóður greiðir einnig niður
sérstaklega rafhitunarkostnað. Frá
árinu 1982 hafa þessar greiðslur
numið 772 milljónum (á föstu verð-
lagi 1985). Erfítt er að meta hve
mikinn hlut Akureyringar hafa þar
átt að máli. Samkvæmt einföldu
hlutfalli íbúafjölda gæti framlag
þeirra numið 44 milljónum. Athygl-
isvert er, að til þessara niður-
greiðslna var efnt til að rafhitunar-
kostnaður sambærilegs húsnæðis
yrði ekki hærri en hjá nýjum hita-
veitum, svo sem Hitaveitu Akur-
eyrar. Nú er rafhitunarkostnaður
þeirra sem njóta þessara niður-
greiðslna lægri en hitunarkostnaður
viðskiptavina Rafveitu Akureyrar
og Hitaveitu Akureyrar.
Ef miðað er við 32.800 kwst á
ári til húshitunar er kostnaðurinn
hjá viðskiptavinum Rafveitu Akur-
eyrar 43.938 krónur, en samkvæmt
taxta RARIK 35.998 krónur. Miðað
við sömu forsendur greiðir Akur-
eyringurinn, sem kaupir orku til
húshitunar af Hitaveitu Akureyrar
48.544 krónur.
Áður en Hitaveita Akureyrar tók
til starfa árið 1977-1978 nutu Ak-
ureyringar olíustyrks, ef þeir kyntu
með olíu, sem þeir og gerðu í tals-
vert ríkum mæli. Sá styrkur féll
að sjálfsögðu niður með tilkomu
hitaveitunnar. Frá árinu 1978 hefur
þjóðin greitt í olíustyrk 1.034 millj-
ónir (á föstu verðlagi ársins 1985).
Lauslega áætlaður hlutur Akur-
eyringa í þeim framlögum gæti
numið um 60 milljónum. Áður en
rætt verður um ábyrgð á fjárhags-
vanda Hitaveitu Akureyrar, er rétt
að hafa það í huga að Akureyring-
ar hafa tekið þátt í því áram saman
að létta þeim húshitunarbyrðina,
sem í raun hafa borið léttari byrðar
en Akureyringar sjálfír.
Hver er ábyrgnr?
Flestum er það nú ljóst að þær
forsendur, sem Hitaveita Akureyrar
var í upphafí byggð á, stóðust ekki.
Framkvæmdir reyndust mun kostn-
aðarsamari en ráð hafði verið fyrir
gert. Framkvæmdir vora að vera-
legu leyti fjármagnaðar með erlend-
um lánum. Vaxtaþróun á alþjóðleg-
um peningamörkuðum hefur verið
Hitaveitu Akureyrar eins óhagstæð
og öðrum þeim aðilum, sem leitað
hafa til erlendra lánastofnana. Hluti
hinna erlendu lána, sem fengin vora
með milligöngu og samkvæmt ráð-
leggingu Seðlabanka íslands, vora
á föstum vöxtum, sem era um 50%
hærri en gerist á lánamörkuðum í
dag. Þá þróun gat Hitaveita Akur-
eyrar ekki séð fyrir fremur en
Seðlabanki íslands. Hæfni síðar-
nefndu stofnunarinnar á sviði
ráðgjafar í lánamálum er tvímæla-
laust mikil. Ætla mætti að skyldur
hennar og ábyrgð væra einhverjar.
Hitaveita Akureyrar er fyrirtæki,
sem ber augljós merki þeirra þjóð-
legheita sem ríktu í umræðum um
orkumál á íslandi eftir olíuverðs-
hækkanimar miklu á áttunda
áratugnum. Flestir, háir jafnt sem
lágir, vora þá þeirrar skoðunar að
nýting innlendrar orku væri „þjóð-
hagslega hagkvæm" hvað svo sem
hún kostaði. Hitaveita Akureyrar
er því grein á meiði þess íslenska
ævintýris, sem kallað hefur verið
orkuveislan mikla, og allir flokkar
buðu til. Hvort stjómvöld teljast
ábyrg á því óraunsæi, er naumast
álitamál. En jafnvel þótt komist
verði að þeirri augljósu niðurstöðu
að stjómvöld beri að veralegu leyti
ábyrgðina á orkuveislunni er ekki
þar með sagt að auðvelt verði að
sækja þau til ábyrgðarinnar. í heild
má segja að stjómvöld hafí á um-
liðnum 16 áram axlað meiri ábyrgð
í flestum málum en þau standa
undir.
Þótt stjómvöld hafí átt mikinn
þátt í að móta það hugarfar sem
óraunsæjar fí-amkvæmdir á sviði
orkumála byggðust á, breytir það
ekki þeirri staðreynd að Hitaveita
Akureyrar er fyrirtæki Akur-
eyringa, og þeim næst að standa
undir rekstri þess. Um hitt má svo
deila, að hve miklu leyti vandamál-
ið snertir þjóðina. Af skrifum
fyrrverandi hitaveitustjóra um mál-
ið má ráða að honum fínnist málið
ekki koma þjóðinni mikið við. Svo
er einnig að heyra á lögfræðingi í
Reykjavík, sem hefur gefíð í skyn
í DV, að ekki sé réttmætt, að höfuð-
borgarbúar greiði hitaveitureikn-
inga Akurejrringa.
Samf élagslegt
vandamál
Hér er komið inn á nokkuð
vandasamt mál. Það fer að líkum
talsvert eftir því hvaða stjómmála-
skoðanir menn aðhyllast, hve langt
þeir telja sameiginlega ábyrgð ná.
Nú eram við lögfræðingurinn
flokksbræður og teljum báðir tveir
að það sé öllum fyrir bestu að vera
sjálfstæðir og ábyrgir gerða sinna,
en óhollt að vera á opinbera fram-
færi. Samkvæmt því grandvallarat-
riði eiga Akureyringar að leysa sín
hitaveitumál sjálfír. En það er jafn
erfítt að lifa eftir grandvailaratrið-
um einum saman og af guðsblessun.
Það er hætt við að það gengi ekki
hávaðalaust að yfírfæra hugmynda-
fræði sjálfsbjargarinnar yfír á
íslenskt þjóðfélag, eins og það lítur
út í dag. Ef það væri gert, mundi
það valda einum landshluta öðram
fremur nokkurri kjararýmun, en sá
landshluti er að sjálfsögðu höfuð-
borgarsvæðið.
Það er í sjálfu sér ekki óeðlilegt
að lögfræðingi í höfuðborginni fínn-
ist óþarfí að greiða niður hitakostn-
að Ákureyringa. Hitt hefur ekki
komið fram svo ég minnist að um-
ræddur lögfræðingur hafí haft
opinberlega neitt á móti því að njóta
þess að landsmenn greiði niður fyr-
ir hann skemmtana- og listalíf.
Þegar hann fer í Þjóðleikhúsið borg-
ar hann 500 krónur. Það kostar
hins vegar Akureyringinn krónur
5.510 að fara í Þjóðleikhúsið sitt,
Raufarhafnarbúann krónur 7.458.
Reykjavíkurborg rekur ekki nátt-
úragripasafn í höfuðborginni.
íslenska ríkið gerir það. Á Akur-
eyri er líka náttúragripasafn, sem
annast umtalsvert rannsóknar- og
vísindastarf, en það er rekið á
kostnað Akureyringa. Þegar
Húsvíkingurinn hringir til Hús-
næðismálastofnunar og leitar ráða
í sex mínútna samtali, kostar það
hann krónur 45. Sams konar um-
leitan kostar lögfræðinginn í
Reykjavík 3 krónur. Ástæðan fyrir
því að þessi smáatriði era tínd til
hér er sú fyrst og fremst, að forrétt-
indamönnum hættir til að líta á
forréttindin sem náttúralögmál og
sjálfa sig sem guðs útvalda.
Afstaða Akureyringa
Á Akureyri era skiptar skoðanir
á því, hve miklar skyldur ríkisins
séu í sambandi við orkumál bæj-
arbúa. Fram hefur komið í máli
bæjarfulltrúa Alþýðubandalagsins
og Alþýðuflokksins að þeir telja
eðlilegt, að ríkið tryggi Akureyring-
Tómas Ingi Olrich
„Þótt stjórnvöld hafi
átt mikinn þátt í að
móta það hugarfar sem
óraunsæjar fram-
kvæmdir á sviði
orkumála byggðust á,
breytir það ekki þeirri
staðreynd að Hitaveita
Akureyrar er fyrirtæki
Akureyringa, ogþeim
næst að standa undir
rekstri þess. Um hitt
má svo deila, að hve
miklu leyti vandamálið
snertir þj óðina. “
um vatnsverð, sem er sambærilegt
við höfuðborgarsvæðið. Er þá vænt-
anlega verið að tala um, að tonnið
af heitu vatni þyrfti að kosta um
25 krónur til að viðunandi væri, en
það kostar nú 56 krónur. Ef farið
yrði eftir þessum hugmyndum,
mundi það kosta ríkissjóð hundrað
milljóna í niðurgreiðslur árlega til
Akureyringa einna, og er þá ekki
rætt um vandræði annarra hita-
veitna, sem standa að sumu leyti
verr að vígi en Hitaveita Akur-
eyrar, svo sem Hitaveita Akraness
og Borgarfjarðar.
Af viðræðum mínum við fjöl-
marga Akureyringa um þetta mál,
hefur mér þó orðið ljóst að ein-
hugur ríkir ekki um þá hugmynd
að ríkissjóður tryggi Akureyringum
sambærilegt verð fyrir heitt vatn
og Reykvíkingar búa við. Viðhorf
einhvers hluta Akureyringa til
málsins endurspeglast í grein, sem
Pétur Jósepsson ritaði í Dag fyrir
skömmu, en Pétur telur æskilegt,
að bæjarbúar leysi vanda sinnar
hitaveitu sjálfír. Bendir Pétur á
þann möguleika að seldur verði
eignarhlutur Akureyrar í Lands-
virlq'un og andvirðið notað til að
lækka skuldir Hitaveitu Akureyrar.
Svipaða hugmjmd lagði Sigurður
Sigurðsson, bæjarfulltrúi Sjálfstæð-
isflokksins, fyrir bæjarstjóm
Akureyrar á síðastliðnu ári, en hug-
mjmdin fékk ekki hljómgrann.
Ég hygg, að flestir Akureyringar
séu sammála um að þeir eigi nokk-
um rétt á að fá.úr ríkissjóði fé, sem
þeir hafa greitt til að létta öðram
byrðar, meðan þeir sjálfír báru þær
ívið þjmgri. Ég geri einnig ráð fyr-
ir að stolt Akureyringa — og
ábyrgðartilfínning Seðlabankans —
leyfí að óhagstæð lán Hitaveitu
Akureyrar verði endurfjármögnuð
með hagstæðari lánum. Slíka mála-
leitan tel ég að kalla megi réttlætis-
mál fremur en betl, eins og sumir
hafa kosið, í hita leiksins, að kalla
suðurferðir bæjarfulltrúa Akur-
ejmar og viðræður þeirra við ríkis-
valdið. Komi í ljós að niðurstöður
þeirra viðræðna dugi ekki Hitaveitu
Akureyrar, má athuga Landsvirkj-
unarþáttinn.
Lítið fyrir mikið
Þegar Laxárvirkjun var samein-
uð Landsvirkjun, 1. júlí 1983, var
greiðsluafgangur samkvæmt áætl-
un það ár 97 milljónir króna. Beinn
hagnaður af rekstri virkjunarinnar
hefði þó orðið nokkra meiri. Ef
reiknað er með um eitt hundrað
milljóna rekstrarafgangi er núvirði
þeirrar upphæðar um 200 milljónir.
Álitamál er, hvort tekjur Laxár-
virkjunar hefðu haldist í hendur við
verðþróun, en einhveija hugmynd
gefa framangreindar tölur um þann
hag, sem Akureyringar hefðu getað
haft af Laxárvirkjun.
AkurejTingar áttu 65% í Laxár-
virkjun. Með því að afsala sér
eignaraðild að Laxárvirkjun, eign-
aðist Akureyrarbær 5,64% í
Landsvirkjun, og rétt til að skipa
einn mann í níu manna stjóm fyrir-
tækisins. Nokkuð þung rök hljóta
að hafa hnigið til þess að Akur-
eyrarbær afsalaði sér svo vissum
telq'um fyrir svo lítilijörlega eignar-
aðild að Landsvirkjun og fyrir
tillögu- og atkvæðisréttinn í stjóm-
inni.
Eftir því sem ég hef komist næst
era rökin í stuttu máli þessi: 1)
Ifyrirsjáanlegt var að Landsvirkjun
mundi, þegar til Iengri tíma væri
litið, njóta jrfirburða á orkumark-
aði, ef ekki einokunaraðstöðu. Af
þeim sökum var talið hyggilegt að
vera innan borðs fremur en utan.
2) Eignaraðild Akurejrringa að
Landsvirkjun var talin styrkja stöðu
Akureyrar í sambandi við orkufrek-
an iðnað. 3) Talið var sennilegra
að hægt væri að halda áfram fram-
kvæmdum við Laxárvirkjun, ef
Landsvirlq’un eignaðist orkuverið.
Hugsanlegt er að fleiri ástæður
hafí Iegið að baki ákvörðuninni, en
þær era þá ekki á lausu nú. Enda
er nú svo komið að þegar rætt er
um sameiningu Laxárvirkjunar og
Landsvirkjunar vilja færri þá Lilju
kveðið hafa en á fyrstu áram ára-
tugarins.
Hvað varðar fyrstu röksemdina,
er það álitamál hvort raunhæft var
að álykta að Akurejringar mættu
búast við afarkostum af hálfu
Landsvirkjunar, þótt þeir keyptu sig
ekki inn í fyrirtækið. Ríkið átti og
á enn 50% í Landsvirkjun. Má því
ætla að tryggja hefði mátt hag
Akureyringa í viðskiptum við
Landsvirkjun á annan hátt og ódýr-
ari en með afsali Laxárvirkjunar.
Lítið er nú rætt um orkufrekan iðn-
að í Eyjafírði, og markast það af
því að álverð er lágt á heimsmark-
aði, og fátt sem bendir til þess að
brejdingar verði þar á. Um frekari
framkvæmdir við Laxárvirkjun er
enn allt á huldu.
Að fá eitthvað fyrir
sinn snúð
Þótt hagur Akurejringa af sam-
einingunni virðist enn sem komið
er í meira lagi óljós, má telja aug-
ljóst að Laxárvirkjun hefur bætt
veralega afkomu Landsvirkjunar,
og þar með að einhveiju leyti ríkis-
sjóðs. Ef í ljós kemur, að þær
viðræður, sem bæjarstjóm Akur-
eyrar á nú við ríkisvaldið um
málefni Hitaveitunnar, leiða ekki
til viðunandi lausnar fyrir báða að-
ila, má tengja umræður um Hita-
veitu Akureyrar eignaraðild
bæjarins að Landsvirkjun.
Stefán Sigtiyggsson viðskipta-
fræðingur á Akurejri og Halldór
Blöndal alþingismaður hafa sett
fram þá hugmjmd að kaup Akur-
eyrarbæjar á eignarhlut í Lands-
virkjun verði látin ganga til baka.
Hugmjmdin styðst við þá sannfær-
ingu að í kaupunum hafí svo lítið
verið goldið svo dýra verði að á því
sé naumast stætt. Þótt vafalaust
séu á því ýmsir vankantar, að fram-
angreind leið verði farin, er óvist
að þeir yrðu meiri en meinbugimir
sem fylgja stórkostlegum niður-
greiðslum á heitu vatni.
Erfítt er að segja til um það,
hvem hag Akureyringar geta haft
af eignaraðild sinni að Landsvirkjun
í framtíðinni. Ég hygg þó, að flest-
um Akureyringum sé þannig farið
nú, að þeim sé það meira virði að
leysa hitaveitumál sín en að eiga
5,64% í því annars ágæta fyrirtæki
Landsvirkjun og einn mann í stjóm.
Akurejmi, 5. 12. 1986.