Morgunblaðið - 20.02.1987, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 20. FEBRÚAR 1987
Löggjöf um fiskeldismál
eftirEinar
Hannesson
Fiskeldi er skipaður sess í lög-
gjöf um lax- og silungsveiði frá
1970 og í eldri gerð sömu laga.
Sá rammi sem því var sniðinn var
að sjálfsögðu miðaður við ástand
mála á þeim tíma þegar lögin voru
sett. En nú hafa menn talið nauð-
syn á að setja í þessu efni sérstaka
löggjöf. Það er eðliiegt í sjálfu sér
svo ör hefur þróun í þessum efnum
verið seinustu ár. Þannig eru nú
tæplega 100 klak-eldis og haf-
beitarstöðvar hér á landi. Þá er
hafið tilraunaeldi með sjávarfiska
og önnur sjávardýr.
Allt fiskeldi í
einni loggjof
Umfang þessara mála hefur
aukist mjög mikið á seinustu
árum, svo að segja má að það sé
ekki vonum seinna að setja fisk-
eldi og hafbeit í verðugan lagabún-
ing. Væri gert ráð fyrir að fiskeldi
bæði með laxfiska og sjávarfiska
yrði haft í einum lagabálki væri
eðlilegt að samstarf yrði með þeim
tveimur ráðuneytum, landbúnaðar
og sjávarútvegs, sem fara með
þessar fisktegundir.
Fiskeldi á bás að
norskum hætti?
íslendingar vilja oft herma eftir
eða gera eins og erlendar þjóðir
haga málum á ýmsum sviðum.
Hugmyndir og fyrirmyndir eru
þannig sóttar út fyrir landstein-
ana. Eitt af því sem sumir vilja
eins og það er haft í Noregi, er
að laxeldi verði á vegum sjávarút-
vegsráðuneytis hér á landi. Þó er
rétt að geta þess að fisksjúk-
dómamál í Noregi heyra undir
landbúnaðarráðuneyti. Rétt er að
skoða þetta mál nánar.
Fyrst er þess að geta, að lax-
eldi í Noregi, til að slátra og selja
á markaði, hefur nánast allt verið
kvíaeldi í sjó. Allt fram að þessu
hafa Norðmenn flutt inn mikinn
fjölda gönguseiða, til frekara eldis
í kvíum. Líklegt er að Norðmenn
séu að verða sjálfum sér nógir á
sviði seiðaframleiðslu.
90% laxveiðinnar í
sjó í Noregi
Einnig skulum við hafa í huga,
að mestur hiuti af villta laxinum
í Noregi hefur lengst af verið tek-
inn í sjó við ströndina í svonefndar
kálfanætur, króknet og í reknet
úti á rúmsjó. Þannig hefur um 90
af hundraði laxveiði fengist með
þessum hætti. Hinn hlutinn er
veiddur í ánum, annað hvort í net
eða á stöng. Það hafa því verið
hagsmunir sjávarveiðimanna sem
ráðið hafa ferð í laxveiðimálum í
Noregi.
Göngnseiðaslepping-ar
til bjargar
Á seinni árum hefur vaknað í
Noregi aukinn skilningur á því að
styrkja þurfi laxastofna í ánum,
sem hafa verið ofveiddir. Þar hef-
ur stofnun um nýtingu náttúru-
auðlinda komið við sögu og hið
sama er að segja um yfirstjóm
umhverfismála í Noregi. I sumum
tilvikum er verið að grípa til ráð-
stafana, hreinlega til bjargar
laxastofnum í einstökum vatna-
kerfum, svo sem með skipulegum
sleppingum gönguseiða.
Einar Hannesson
„Laxveiðinytjar hér-
lendis hafa ávallt
tengst fyrst og fremst
ánum þar sem veiðirétt-
ur hefur verið í höndum
eiganda lands að veiði-
vatni, þar sem höfuð-
reglan er sú að
veiðiréttur fylgir
landi.“
En aðalaðgerðir vegna aukinnar
verndunar laxins hafa verið fólgn-
ar í banni á laxveiði á hafsvæðum
úti fyrir Noregi og takmörkun á
veiðibúnaði í sjó. Atvinnuveiði-
menn sem nota laxveiðibáta hafa
þurft að sækja um sérstakt leyfi
til veiðiskapar.
Þrefalt betra krónu-
verð í stangveiði
Fleirum en eigendum góðra
veiðisvæða í laxveiðiánum í Noregi
er að verða það ljóst með árunum
að góðir möguleikar séu á að auka
verulega verðmæti ánna, svo fremi
að laxgegnd vaxi, með útieigu til
stangveiði og sölu á margvíslegri
þjónustu sem henni fylgir. Með
þessum hætti er unnt að þrefalda
a.m.k. krónuverðið í laxi, miðað
við netveiddan fisk, auk greiðslu
fyrir áðumefnda þjónustu í tengsl-
um við veiðiskapinn. Þetta er ekki
síður gott byggðamál en ýmislegt
annað, sem menn hafa verið að
vinna að til að styrkja atvinnulíf
í strjálum héruðum Noregs.
Augljóst ætti því að vera að
fyrrgreind atriði um fyrirkomulag
laxveiðimála í Noregi, með 90%
veiði lax í sjó, skýra ástæðu þess
að laxeldi er á vegum sjávarút-
vegsmála í Noregi. Vissulega
skiptir sjálfsagt máli hvað varðar
fjárveitingar til stuðnings fiskeldi,
að mun hærri tölur eru í umferð
hjá sjávarútvegi en landbúnaði, ef
til einstakra framkvæmda er horft.
Víst er að ýmsir hér á landi meta
það vafalaust þannig, að vænlegra
sé, eins og málum er háttað í
íslenskum landbúnaði að sjávarút-
vegsgeiranum, þar sem meiri
stuðnings sé að vænta. Svo einf-
alt er það!
Sjávarveiði á laxi
bönnuð hérlendis
Hér að framan hefur verið lýst
fyrirkomulagi á nýtingu norska
laxastofnsins. Allt öðru máli gegn-
ir hér á landi með lögum árið
1932, einmitt um það leyti sem
menn stefndu á að heíja verulega
laxveiði í sjó hér á vestanverðu
landinu. Laxveiðinytjar hérlendis
hafa ávallt tengst fyrst og fremst
ánum þar sem veiðiréttur hefur
verið í höndum eiganda lands að
veiðivatni, þar sem höfuðreglan
er sú að veiðiréttur fylgir landi.
Stefnumörkun í
fiskeldi
Hin öra þróun í fiskeldismálum
hér á landi hefur fætt af sér kröf-
ur um bætt skilyrði af hálfu hins
opinbera fyrir þessa starfsemi.
Menn hafa skynjað að gera þurfí
stórt átak í lagasmíð um fiskeldis-
mál, þar sem sett væri inn stefnu-
mörkun með fyrirmælum um
stuðning annarsvegar við fiskeldi
og hafbeit og hins vegar einskonar
umferðarlög fyrir starfsemina
sjálfa.
Sem fyrr greinir hafa verið
skiptar skoðanir um hvar setja
eigi þennan málaflokk í kerfið.
Eins og er, tilheyrir hann land-
búnaðarráðuneyti, enda hefur
laxinn alla tíð verið landbúnaðar-
fiskur. Verður ekki séð að þörf sé
á að breyta þessu núna, þó farið
sé að ala lax og silung í sjó. Þess-
ar tegundir hafa alla tíð lifað hluta
af lísferli sínum í sjó, svo að það
er ekkert nýtt mál að laxinn sé í
sjó! Þá er þess að minnast að stór
hluti fiskeldis hér á landi er og
verður bundinn við gamla og góða
fyrirkomulagið, sem fyrstu klak-
húsin byggðu á, að nota lindar-
vatn, og eldið sem hófst hagnýtti
það og jarðhita. Á þessu byggist
einn þýðingarmesti þáttur fiskeld-
is hér á landi þar sem seiðaeldi,
en á því sviði hafa íslendingar náð
mjög góðum árangri og skáka
Norðmönnum í því efni.
Samstarf um fiskeldi
en verkaskipting
Þegar talað er um að seta end-
urbætta fiskeldislöggjöf núna er
einnig verið að ræða um aðrar
Framleiðsla eins árs sjógöngu-
seiða er nákvæmnisverk
eftirBjörn
Jóhannesson
Skilgreiningar:
„Parr“-seiði: laxaseiði með
„fingraförum", áður en þau taka
að smolta eða silfrast. Þau drepast
ef sett eru í fullsaltan sjó.
Sjógönguseiði eða smolt-seiði:
silfruð laxaseiði, án „fingrafara",
sem tilbúin eru til sjávargöngu.
Þau þola fulla sjávarseltu.
1+ seiði: seiði sem alin hafa
verið eitt sumar í eldisstöð en eiga
síðan að verða smoltuð eða silfruð
sjógönguseiði næsta vor.
2+ seiði: seiði sem vaxa hægar
og eru í eldisstöð í tvö sumur og
tvo vetur áður en þau ganga til
sjávar.
Meðferð seiða í
eldisstöðvum
Galdurinn við að undirbúa seiði
fyrir sjávargöngu nægilega vel í
eldisstöðvum er sá, að fylgja sem
næst náttúrlegum árstíðasveiflum
varðandi vatnshita og dagslengd.
Þetta er auðvelt með 2+ seiði, sem
seinni veturinn eru jafnan höfð í
útikeijum með náttúrlegum vatns-
hita umhverfísins. Vandinn er hins
vegar miklu meiri, þegar um ræðir
það hraðeldi sem nauðsynlegt er
til að framleiða 1+ seiði. í þessu
tilviki birtast tvenns konar vanda-
mál:
1) Nokkuð af „parr“-hængum
verða kynþroska og smolta eða
silfrast þá ekki og ganga ekki
úr fersku vatni. Þeir drepast
séu þeir settir í fullsaltan sjó
og eru ónýt vara.
2) Oft mun meðferð seiða svo
ábótavant, eða svo fjarri því
sem á sér stað í náttúrunni, að
þau smolta ekki, ganga því
ekki úr fersku vatni til sjávar,
og drepast séu þau sett í full-
saltan sjó.
Atriði þau sem um ræðir í máls-
greinum 1) og 2) hér að ofan hafa
verið könnuð talsvert og margt
verið um þau ritað. Þar eru þó
ekki öll kurl komin til grafar. Eg
hef átt þess kost að lesa nokkrar
nýlegar ritgerðir um þetta efni, en
vísa þó hér aðeins til einnar, sem
birtist í tímaritinu Norsk Fiskeopp-
drett, desemberhefti 1986 og
janúarhefti 1987, eftir rannsókna-
mennina Skjennum og Vahl. Er
hvort tveggja, að þetta tímarit er
vel þekkt meðal íslenskra laxeldis-
manna og að ritgerðin er að mínu
mati að ýmsu leyti gagnleg yflrlits-
grein. Skal nú drepið á þá þætti,
sem annars vegar er talið að valdi
einkum kynþroskun „parr“-
hænga, og sem hins vegar hafa
helst áhrif á smoltun.
Kynþroska
„parr“-hæng-ar
Vísindamenn virðast nánast
sammála um það, að tiltöiulega
hár vatnshiti, eða skilyrði sem
valda örum vexti, snemma á vaxt-
arskeiði „parr“-seiða auki að mun
líkumar fyrir því, að umtalsverður
hluti hænganna verði kynþroska.
Því er varað við háum vatnshita á
fyrsta sumri seiðanna. eftir að þau
%
Dr. Björn Jóhannesson
„Galdurinn við að und-
irbúa seiði fyrir sjávar-
göngn nægilega vel í
eldisstöðvum er sá, að
fylgja sem næst náttúr-
legum árstíðasveif lum
varðandi vatnshita og
dagslengd.“
eru komin af stigi byijunar-fóðr-
unar (start-fóðrunar). Er hér um
að ræða tímabilið frá maí til sept-
ember. Svil úr 9 cm löngum
„parr“-hæng geta fijóvgað hrogn
úr 15 punda hrygnu. Kynþroski
„parr“-hænga er sumpart erfan-
legur eiginleiki, og því getur reynst
óhagstætt að sleppa miklum fjölda
þeirra í laxár.
Stærð og „smoltun“
sj ógönguseiða
Til þess að tryggja kjörstærð
1+ seiða (50—60 g), er lagt til að
herða á eldi að hausti og fyrri hluta
vetrar (frá um 15. sept. til 1. jan-
úar) með því að hækka vatnshit-
ann. Jafnframmt er nauðsynlegt
að „lengja" daginn í ca. 20 klst.
með raflýsingu. Með þessum hætti
næst aukinn vaxtarhraði. í fyrr-
nefndri norskri ritgerð er lagt til
að lækka síðan „vetrarhitann" nið-
ur í 8—10°C, og giska ég á að hér
sé um að ræða tímabilið frá 1.
janúar til 1. apríl. Hér vil ég skjóta
inn í breytingartillögu: Að hitinn
á tímabilinu 1. janúar til 1. apríl
verði ekki yfir 8 gráður, en að 1.
apríl verði hann lækkaður í um 4
gráður og dagurinn „styttur" um
4 klst. um vikutíma. Á öðrum tíma-
skeiðum verði náttúrleg birta látin
ráða ríkjum allt frá 1. janúar. Til-
lagan um þessa lághita-„vetrar-
meðferð" er byggð á því mati mínu,
að þar með verði tryggt að viðkom-
andi seiði taki ákvörðun um að
„smolta" á komandi vori. Annars
er ekki öruggt að seiðin „smolti",
eins og kom fram í athugun sem
ég gerði í Straumsvíkurlónum
sumarið 1966, og svo sem ég tel
að eigi sér alloft stað í íslenskum
eldisstöðvum. Að lokinni „vetrar-
meðferðinni" skal svo viðhafður
tiltölulega lágur eldishiti, þar til
seiðin eru flutt til sleppingar fyrir
hafbeit ellegar sjókvíaeldi. Varað
er við mjög snöggum hitabreyting-
um í eldiskeijum.
Akvörðun á
„smoltunar“-stigi
Það er mjög mikilvægt að geta
ákvarðað „smoltunar“-stig sjó-
gönguseiða. Hvort þau séu hæfi-
lega „smoltuð" til að þola fulla
sjávarseltu og hvort þau þoli flutn-
ing, ef um er að ræða mikið
hreisturlos. Hér má í fyrsta lagið
styðjast við útlit seiðanna, en
„fingraför" „parr“-stigsins verða
að vera að kalla horfin. Góð mynd-
skreytt lýsing á útlitseinkennum
mismunandi „smoltunar“-stiga er
að finna í Norsk Fiskeoppdrett,
maí-hefti 1979. Útlitseinkenni
verða ekki metin með viðhlítandi
öryggi nema viðkomandi seiði séu
deyfð eða aflífuð.
En seltuþolsmælingar eru áreið-
anlegri en útlitseinkenni. Er þá
kannað, hve lengi seiðin lifa í 40%o
(4%) matarsaltupplausn í loftuðu
keri. Þessi meðferð mun ekki hafa
verið reynd og stöðluð hér á landi,
en tveim erlendum stöðlum, sem
ég hef séð lýst, ber ekki nægilega
vel saman. Hér giska ég á, að seiði
þurfi að iifa í 20 klst. í nefndri
saltupplausn, svo að þau geti talist
nægilega „smoltuð".
Fyrir 1+ seiði kann seltuþols-
prófim að reynast sérstaklega
mik:,væg. í nýlegri ritgerð er
greint frá samanburði á seltuþoli
2+ og 1+ seiða í Skotlandi. 2+
seiðin höfðu hámarks seltuþol í 7
vikur (frá mars til maí), en 1+
seiðin aðeins í 2 vikur (frá því
síðast í maí til miðs júní). Kannan-
ir af þessu tagi hafa ekki verið
gerðar hérlendis, og því óvíst hvort
ámóta samanburður á við 'um
íslensk sjógönguseiði. Það á við
um öll „smoltuð" seiði, að þau glata
„smoltuninni" eða hæfninni til að
þola fulla sjávarseltu (afsmoltast),
sé þeim haldið of lengi í fersku
vatni.
4