Morgunblaðið - 10.03.1987, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 10. MARZ 1987
Amold Schönberg*
Tónlist
Jón Ásgeirsson
Amold Frans Walter Schönberg
fæddist í Vínarborg 13. september
1874. Faðir hans og móðir bjuggu
fyrst í Bratislava og höfðu þá ung-
verskt ríkisfang en við stofnun
Tékkóslóvakíu 1918 töldust þau
vera Tékkar. Fjölskyldan játaði
gyðingatrú en ekki er vitað til að
foreldramir væru neitt sérstaklega
gefnir fyrir tónlist.
Átta ára gamall hóf Schönberg
nám í fiðluleik og tók þá strax til
við að semja smá tónverk. Nokkm
síðar mun hann hafa kynnst tveim-
ur fiðlunemendum er vom hans
jafnaldrar og þá tekið til við að
semja tríó fyrir tvær fiðlur og lág-
fiðlu. Fjölskyldan var efnalítil og
er faðir Amolds lést, neyddist hann
til að hætta í skóla og starfaði
næstu fimm árin sem aðstoðar-
maður í banka. Þrátt fyrir þetta
hætti hann ekki við tónlistina en
gaf sér auk þess tíma til að lesa
bókmenntir og heimspeki í frítíma
sínum. Tveir vinir hans frá þessum
ámm vom David Josef Bach, er
innprentaði Amold mikilvægi þess
að setja sér háleit listræn mark-
mið og Oskar Adler, sem var góður
fiðluleikari og í raun fyrsti tónlist-
arkennari hans, er auk þess að
segja honum til sem hljóðfæraleik-
ara, veitti hann honum tilsögn í
tónheym og undirstöðuatriðum
hljómfræðinnar.
Saman stofnuðu þeir kammer-
svjit og komst hann þá í kynni
við margvísleg tónverk og með því
að lesa sér til í almennum tónlistar-
orðabókum aflaði hann sér einnig
vitneskju í formfræði. Á þessum
tíma lærði hann að leika á selló
og gekk til liðs við áhugamanna-
hljómsveit, er var undir stjóm
Alexanders von Zemlinsky. Alex-
ander var tveimur árum eldri en
stundaði nám við Konservatoríuna
í Vínarborg við góðan orðstír og
hafði Brahms lokið lofsorði á verk
hans. Schönberg sagði síðar, að
Zemlinsky hefði kennt sér það sem
best hefði dugað honum á sviði
tónsmíða.
Á haustdögum 1897 samdi
Schönberg strengjakvartett í D-
dúr og var verkið tvívegis flutt
fyrir félagsmenn í Tónlistarfélagi
Vínarborgar, en Zemlinsky átti þá
sæti í stjórn félagsins. Tveimur
árum síðar hafnaði Tónlistarfélag-
ið strengjasextettinum Verklárte
Nacht. Nokkur sönglög, af tólf
söngvum sem bera ópusmerkin 1
til 3, vom flutt í desember árið
1900 og þar með hófst alda mót-
mæla og segja má að frá þeim tíma
hafí „hneykslan manna" dunið
linnulaust á Schönberg. í þessum
fyrstu verkum hans má merlcja
með hvaða hætti krómatíkin leiddi
síðar, eða upp úr 1908, til þess
að Schönberg afneitaði þríhljóma-
kerfmu og þar með sjálfri tónteg-
undaskipaninni.
Schönberg vann fyrir sér með
því að færa ýmiskonar léttmetis-
verk í hljómsveitarbúning og
stjóma minniháttar kórum. Auk
þess tókst honum á rúmlega einu
ári, frá því í mars árið 1900 og
þar til í apríl 1901, að ljúka við
að semja stórverkið Gurrelieder,
þó enn ætti hann langt í land með
að ganga frá hljómsveitargerðinni.
Verkið er samið eftir ljóði Jens
Peter Jacobsen og hugsað fyrir
sögumann, fimm einsöngvara, þijá
karlakóra, átta radda blandaðan
kór og hundrað og fjörutíu manna
sinfóníuhljómsveit. Þama notar
Schönberg talsöngstækni sams-
konar og hann fullnýtti áratug
síðar í Pierrot Lunaire.
í októbermánuði 1901 gengur
Schönberg að eiga Matthilde Zeml-
insky og í desember, sama ár,
flytja hjónin til Berlínar en þar
beið Schönbergs vinna við eins
konar kabarettfyrirtæki, sem
nefndist „Úberbrettl“ og starfaði
í tengslum við leikhús Emst von
Wolzogen. Margir vel metnir bók-
menntamenn höfðu áhuga á
þessum kabarett, menn eins og
Wedekind, Morgestem og Demel,
því markmiðið var að fjalla um
alvarlegt efni á gamansaman og
háðskan máta. Eitt lag Schönbergs
af þessari gerð, Nachtwandler, var
flutt aðeins einu sinni. Þetta voru
Schönberg erfið ár en Richard
Strauss kom til hjálpar og útveg-
aði honum Franz Liszt styrkinn,
er gerði Schönberg kleift að ljúka
við tónaljóð um Pelleas og Meli-
sande, áður en hann sneri aftur
til Vínarborgar árið 1903.
Haustið eftir stóðu Schönberg
og Zemlinsky fyrir eins konar skóla
er fékk inn í einkaskóla fyrir stúlk-
ur. Schönberg kenndi hljómfræði
og kontrapunkt en Zemlinsky
formfræði og hljóðfærafræði. Það
var stutt í þessu tiltæki en nokkr-
ir af nemendunum munu hafa
haldið áfram í einkatímum hjá
Schönberg, meðal annars þeir sem
stunduðu nám í tónlistarsögu við
háskólann hjá Guido Adler. Einn
þeirra var Anton Webem og síðar
bættist Alban Berg í hópinn. Þrátt
fyrir nokkra kennslu mun Schön-
berg ekki hafa haft miklar tekjur,
því meðal annars mun Berg hafa
sakir fátæktar fengið ókeypis
kennslu fyrsta árið. Ekki fór held-
ur mikið fyrir tekjum af tónsmíð-
um, því Vínarbúar vom fastheldnir
á gömul gildi og lögðu lítið til flutn-
ings á nýrri tónlist. Zemlinsky stóð
fyrir stofnun félags er bar heitið
Vereinigung Schaffer der Ton-
kunstler og var Mahler heiðurs-
félagi þess. Mahler hafði hrifíst
mjög af Verklárte Nacht og studdi
Schönberg dyggilega, þó oft væri
hann ekki sammála honum og eins
og hann sagði sjálfur, að hann
skyldi ekki ávallt hvað vekti fyrir
Schönberg. Félagið starfaði fram
á vorið 1905 og á þessum stutta
tíma hafði tekist að uppfæra ýmis
stærri verk eftir Mahler, Strauss,
Zemlinsky og frumflytja Pelleas
og Melisande eftir Schönberg.
Strengjakvartett sem Amold Rosé
stjómaði frumflutti fyrsta
strengjakvartettinn og fyrstu
kammersinfóníuna þegar árið
1907.
í desember 1908 var annar
strengjakvartettinn frumfluttur og
1910 í janúar voru fyrstu ótón-
stæðu tónverkin flutt en það voru
þrjú lög fyrir píanó op. 11 og Das
Buch der hángenden Gárten. Segja
má, að með þessum verkum hafí
andstaðan gegn tónlist Schönbergs
og skilningsleysið á listræn mark-
mið tónskáidsins náð alþjóðlegri
stærð. Á þessum ámm miskunnar-
lausrar andstöðu sneri Schönberg
sér að gerð myndverka og árið
1910 í október hélt hann málverka-
sýningu, er hafði þau eftirköst að
Kandinsky bauð honum í félag við
sig og sýndi þessi hópur undi nafn-
inu Der Blaue Reiter. Næstu verk
vom Fimm hljómsveitarverk op.
16 og óperan Erwartung (op. 17),
en síðan kom tímabil er fór að
mestu í að ganga frá kennslubók
í hljómfræði og að ljúka við hljóm-
sveitargerðina af Gurrelieder sem
hafði dregist all nokkuð. Árið 1910
var honum boðin „stundakennara"
staða við tónlistarakademíuna og
svo virðist sem honum hafí gengið
mjög vel og jafnvel vonað að sér
yrði boðin föst staða við skólann.
Svo varð þó ekki og mun það hafa
ráðið miklu, að gerð var athuga-
semd í þinginu og þar ráðist á
hann fyrir róttækar skoðanir.
Næsta haust flyst hann aftur til
Berlínar og er til þess tekið hversu
dagblöðin í Berlín vom neikvæð í
garð hans, er þau greindu frá
komu hans. Þrátt fyrir andstöðuna
naut hann þess að nokkm hversu
nafn hans var þekkt, jafnvel víðar
en í Þýskalandi og nú vom áheyr-
endur famir að leggja eymn að
eldri verkum hans, en hin nei-
kvæða umræða og hneykslanin
sem henni fylgdi, hafði snúist upp
í forvitni um nýrri verk hans.
Um sumarið 1912 samdi Schön-
berg eitt sitt frægasta verk Pierrot
Lunaire og var það frumflutt und-
ir stjóm höfundar í október sama
ár, við töluverða hrifningu áheyr-
enda. Með þetta verk var farið í
tónleikaferð til ellefu borga í
Þýskalandi og Austurríki. Á Eng-
landi stóð Sir Henry Wood fyrir
flutningi á Fimm hljómsveitarverk-
um (op. 16) og í Vínarborg var
stórverkið Gurrelieder fmmflutt í
febrúar 1913, við feikna mikla
hrifningu áheyrenda. Schönberg
sem var langrækinn og mundi því
vel framkomu Vínarbúa gagnvart
sér, hneigði sig aðeins fyrir flytj-
endum og stjómandanum, Franz
Schreker, og gekk út án þess að
virða áheyrendur viðlits. Þetta til-
tæki hefndi sín, því öðmm tónleik-
um er halda átti þremur vikum
síðar með verkum eftir Schönberg
var aflýst vegna ónógrar aðsókn-
ar. Um svipað leyti hafði ríkur
velunnari Schönbergs veitt honum
ríflegan styrk og til að vinna verk-
um sínum veraldargengi ákvað
Schönberg að leggja fyrir sig
hljómsveitarstjóm. Á því sviði
hafði Schönberg ekki mikla
reynslu en aftur er það Zemlinsky
sem hjálpar og kemur honum á
framfæri við ýmis hljómsveitarfyr-
irtæki. Heimsstyijöldin fyrri batt
enda á þennan starfsþátt, en fram
að þeim tíma hafði Schönberg
sjálfúr stjómað Pelleas, Gurrelied-
er og hljómsveitarþáttunum op. 16
í ýmsum borgum Evrópu. Stríðið
hafði djúpstæð áhrif á Schönberg,
Sjálfsmynd frá 1910.
auk þess sem honum gafst frekar
lítið næði til tónsmíða. Fyrir styij-
öldina hafði hann lokið við ópemna
Die glúckliche Hand (op. 18) en í
stríðinu samdi hann smálög fyrir
píanó (op. 19), nokkuð af sönglög-
um og þar á meðal Fjóra hljóm-
sveitarsöngva (op. 22) og setti
einnig saman texta af óratóríunni
Jakobsstiginn sem hann gerði til-
raun til að semja en gaf það
verkefni síðar upp á bátinn.
Schönberg hafði ávallt haft
mikla ánægju af kennslustörfum
og í framhaldi af þeim umsvifum
stofnsetti hann eins konar „semin-
ar“ (málfundafélag) er skírt var
„Félag um einkaflutning á tónlist".
Þeir sem höfðu raunverulegan
áhuga á nýrri tónlist fengu að
gerast félagar en öll umfjöllun og
viðvera af hálfu dagblaða eða
gagnrýnenda var bönnuð. Hljóm-
sveitarverk vom flutt í umritunum
er félagamir sáu sjálfír um og þá
venjulega fyrir píanó eða litla
kammersveit, sem einnig var skip-
uð félögunum. Á þriggja ára
tímabili er félagið starfaði, eða frá
því í febrúar 1919 til ársloka 1921,
vom 154 tónverk flutt alls 353
sinnum á 117 tónleikum. Frægð
Schönbergs sem fyrirlesara hafði
þau áhrif að framfarasinnuð félög
tónlistarmanna fengu hann til að
halda bæði fyrirlestra og stjóma
eigin verkum.
Mahler-félagið í Amsterdam
bauð Schönberg tvívegis til að
halda þar fyrirlestra og flytja verk
sín. Á þessum tíma vom hugmynd-
ir Schönbergs um nýjar vinnuað-
ferðir í tónsmíði að fá á sig fast
form og frá þessum ámm eða frá
1920 til 1923 em þijú fyrstu tólf-
tóna verkin, Serenaða op. 24,
Píanósvítan op. 25 og Blásara-
kvintettinn op. 26.
í október 1923 andaðist Matt-
hildur kona Schönbergs og þá
skrifar hann texta að Requiem,
sem er hugleiðing um dauðann.
Ekki er vitað til þess að hann hafí
reynt að tónsetja textann. Seinni
kona Schönbergs var Gertmd Kol-
isch, en bróðir hennar var vel
metinn fiðluleikari og stjómaði
strengjakvartett er lagði sitt af
mörkum til að útbreiða tónverk
Schönbergs. Eins og fyrr er getið
var Schönberg mjög vel þekktur
sem fyrirlesari og því urðu það
honum mikil gleðitíðindi er honum
bauðst prófessorsstaða við Prússn-
esku listaakademíuna í Berlín og
að setjast í virðingarsæti það sem
Busoni hafði skipað. Margir fögn-
uðu þessari ráðstöfun og meðal
annars nokkrir nemenda hans er
fylgdu honum til Berlínar. Má til
nefna Hans Einsler en auk hans
sótti Skalkottas tíma hjá Schön-
berg. Við þennan skóla starfaði
Schönberg í nærri átta ár, eða þar
til hann flutti frá Þýskalandi árið
1933 vegna vaxandi ofsókna á
hendur gyðingum. Hann heldur til
Frakklands, dvelur þar um sumar-
ið en fær þá tilboð frá Banda-
ríkjunum og flytur vestur um haf
strax um haustið.
Kammersveit Reykjavíkur mun
flytja tvö verk eftir Schönberg
næstkomandi fímmtudag í Ás-
kirkju og hefur fengið til liðs við
sig fiðlusnillinginn Paul Zukofsky.
Á efnisskránni em tvö verk, Seren-
aða op. 24 og Blásarakvintettinn
op. 26. Þessi verk eru um margt
sérstæð því þar reynir Schönberg
tólftóna aðferðina hvað snertir tón-
skipan alla en styður sig hins vegar
við klassískar formgerðir. í seren-
öðunni og Píanósvítunni op. 25
notar Schönberg formgerðir barr-
okksvítunnar og í blásarakvintett-
inum styðst hann við form og
þáttaskipan klassísku sónötunnar
eins og á sér stað hjá Vínarklassík-
erunum. Fyrsti þátturinn er t.d. í
sónötuformi o'g sá síðasti rondó.
Líklegt er talið að Schönberg hafí
í raun notað þessar gömlu form-
gerðir til mótvægis við tónteg-
undaleysið og trúlega vegna þess
að framvinda tónlistarinnar hafði
ekki lengur stoð af samspili hljóm-
tengsla og tóntegundabundnu
tónferli.
Þrátt fyrir að Schönberg styddi
sig við gömul form í þessum verk-
um var hann harðvítugur andstæð-
ingur „nýklassíkera", eins og
Stravinsky og tilrauna Hindemiths ■
til að styðja sig við hefðbundin
gildi í hljóm- og stefskipan. Svo
virðist sem Schönberg hafi ekki
komið auga á þá þversögn, að
nota sjálfur hefðbundna formskip-
an en skamma aðra fyrir það sama.
Frægt dæmi um þessa afstöðu má
fínna í þremur „satírum" fyrir
kór, op. 28. Í þriðja laginu gerir
hann grín að „nýklass-
íkerum" og í textanum sem einig
er eftir Schönberg segir: „Sáið
hver slær trommumar, það er hann
Modemsky litli. Hann er með hár-
kollu úr ekta fölsku hári! Hann lítur
út eins og Bach gamli. . . eða það
heldur hann!“ Stravinsky hafði
ferðast langar leiðir til að heyra
verk Schönbergs og var því við-
staddur er „satírurnar" voru
fmmfluttar og fyrirgaf Schönberg
aldrei þennan grikk. Serenaðan op.
24 og Blásarakvintettinn op. 26
em í gerð eins konar brúarsmíði
milli þess hefðbundna og nýrra
byltingarkenndra viðhorfa í list-
rænu mati, sem átti síðar eftir að
öðlast aukið gildi, er tónskáld vildu
forðast allt er minnti á þjóðemis-
hroka. Ævi Schönbergs var um
margt mjög sérkennileg og sér-
staklega árin í Evrópu, því þó
menn teldu sig hafa mikinn áhuga
á nýjungum, fór það fyrir bijóstið
á mörgum hversu Schönberg tókst
ávallt að sjá fram í tímann.
Um skapgerð þessa gáfumanns
hafa margir ijallað og telja sumir
þeirra, að þar hafí slegið saman
sérkennilegri og djúpstæðri þörf
fyrir vináttu og aðdáun, þver-
móðsku og nýjungagimi, er náð
hafí einni heild í ástríðufullri pre-
dikunarþörf. Hvað sem slíkum
bollaleggingum líður, hafði Schön-
berg meiri áhrif á tónsköpun
tuttugustu aldarinnar en nokkurt
annað tónskáld langt umfram þau
sem voru margfalt vinsælli.