Morgunblaðið - 14.03.1987, Qupperneq 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 14. MARZ 1987
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 14. MARZ 1987
33
Útgefandi onMitfrft Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskriftargjald 500 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 50 kr. eintakið.

Eldhúsdagur
á Alþingi
Hinar almennu stjómmálaum-
ræður á Alþingi í fyrrakvöld,
á eldhúsdeginum svonefnda,
leiddu í ljós meginlínur og helstu
ágreiningsefni í baráttunni fyrir
þingkosningamar, sem verða eftir
fímm vikur. Þar kom ekkert nýtt
fram, sem styrkir málefnastöðu
stjómarandstöðunnar. Þar kom
heldur ekki fram neitt einstakt
mál, sem líklegt er að verði hita-
efni i kosningabaráttunni, eins
og svo oft hefur gerst. Astæða
er til að ætla, að umræðumar á
Alþingi séu vísbending um það
sem koma skal, þótt að sjálfsögðu
sé ekkert hægt að staðhæfa um
það. En gangi þetta eftir, hafa
stjómarflokkamir, og þó einkum
Sjálfstæðisflokkurinn, hagstæð-
ari málefnastöðu en dæmi em um
frá því á viðreisnarárunum.
Ýmislegt í ádeilum foringja
stjómarandstöðunnar í umræðun-
um í fyrrakvöld hefur við rök að
styðjast. Ótal úrlausnarefni blasa
við, sem næsta ríkisstjóm þarf
að taka fostum tökum og núver-
andi ríkisstjóm hefur engan
veginn getað sinnt sem skyldi.
Þar ber byggðamálin líklega hæst
en þau em órofa tengd umdeildu
stjómkerfí í landbúnaði og sjávar-
útvegi. Af öðmm málum, sem
verða erfíð viðureignar, má nefna
íjárlagahalla ríkissjóðs, opinbera
þjónustu og húsnæðiskerfíð. En
það kom berlega í ljós í umræðun-
um, að stjómarandstaðan hefur
ekki um það skýrari hugmyndir
en ríkisstjómin, hvaða leiðir em
árangursríkastar. Það sem
þyngra vegur er þó hitt, að það
er ekki hægt að treysta stjóm-
arandstöðuflokkunum til að fylgja
í megindráttum hinni gæfulegu
stjómarstefnu, sem gerbreytt
hefur veigamiklum þáttum í
þjóðlífínu til hins betra. Það er
vitaskuld rétt, að góðæri í formi
mikils sjávarafla, lækkaðs olíu-
verðs og hagstæðra skilyrða á
erlendum mörkuðum er ekki af-
rek ríkisstjómarinnar. En það er
ekki sama, hvemig bmgðist er
við góðæri, hvemig það er notað,
og þar skilur í grundvallaratriðum
á milli þess, sem við höfum orðið
vitni að á kjörtímabilinu, og verka
fyrrverandi vinstri stjóma. Það
er auðvelt að glutra niður góðær-
inu og um það höfum við mörg
dæmi á undanfömum áratugum.
Vinstri menn em sérfræðingar á
því sviði.
Talsmenn stjómarandstöðunn-
ar em skiljanlega í vandræðum
vegna þess, hve ríkisstjóminni
hefur orðið ágengt og hve al-
mennra vinsælda hún virðist
njóta. Þeir nefna það gjaman, og
þar á meðal í umræðunum á Al-
þingi í fyrrakvöld, að stjómin
hafí fengið ávinninga í kjaramál-
um, skattamálum og ýmsum
félagsmálum öðmm að „gjöf“ frá
verkalýðshreyfíngunni. Hún hafí
með öðmm orðum ekkert þurft
að hafa fyrir hlutunum. Þorsteinn
Pálsson, formaður Sjálfstæðis-
flokksins, kom auga á kjama
málsins, þegar hann spurði í
umræðunum, hvers vegna Svavar
Gestsson og félagar hans hefðu
ekki fengið slíka „gjöf‘, þegar
þeir sátu að völdum. Ástæðan er
einfaldlega sú, að flokkar sem
hafa stéttabaráttu að leiðarljósi
geta ekki beitt sér fyrir stéttas-
amvinnu, þjóðarsátt. Atkvæði
greitt stéttabaráttuflokkum er
atkvæði greitt sundurlyndi og
upplausn. í því sambandi ber að
hafa í huga, að aldrei hefur sam-
staða íslensku þjóðarinnar verið
jafn nauðsynleg og nú á tímum,
þegar bylting í samgöngum og
fjarskiptum knýr okkur til að slá
skjaldborg um menningu okkar,
þjóðemi og tungu.
Sigur Vöku
Af úrslitum kosninga til Stúd-
entaráðs Háskóla íslands
hefur oft mátt ráða, hvaða hug-
myndastrauma ber hæst meðal
ungs fólks og jafnvel, hvers vænta
má um afstöðu ungra kjósenda í
almennum kosningum. I því ljósi
er hinn mikli sigur Vöku, félags
lýðræðissinnaðra stúdenta, í
Stúdentaráðskosningunum á
fímmtudaginn einkar ánægjuleg-
ur. Vökumenn settu það á oddinn,
að Stúdentaráð ætti að vera vett-
vangur hagsmunabaráttu stúd-
enta en ekki almennrar
stjómmálabaráttu vinstri aflanna.
Stjómmálaleiðtogar úr Alþýðu-
bandalaginu, Alþýðuflokknum og
Kvennalistanum hvöttu stúdenta
til að greiða Félagi vinstri manna
atkvæði, en þau afskipti báru
ekki meiri árangur en svo, að
félagið tapaði einum fulltrúa í
Stúdentaráði. Stúdentar vilja fá
að vera í friði fyrir stjómmála-
mönnum úti í bæ og sýndu það
eftirminnilega í kosningunum.
Vaka fékk í kosningunum
40,9% greiddra atkvæða, sem er
hæsta hlutfall, er félagið hefur
hlotið í hálfrar aldar sögu sinni.
Það er örugglega rétt, sem Eyjólf-
ur Sveinsson, formaður Vöku,
sagði í Morgunblaðinu í gær, að
þetta er árangur öílugrar hags-
munabaráttu og skynsamlegs
málfutnings. Félagið hefur unnið
sigur, sem það verðskuldar.
Kvöldstund hjá
Sakharov-hj ónimum í Moskvu
Eftir Björn Bjarnason
Hvað ertu að fara, þegar þú
segir í frásögn þinni um
heimsóknina til
Sakharov-hjónanna, að þú hafir
gengið heiman frá þeim „út í
Moskvu-kuldann, með þá vissu að
það væri ekki tilviljun að jafn
auðvelt væri og raun bar vitni að
heimsækja þennan einstakling og
þessa einstaklinga sem gátu látið
allt sovéska Kerf ið nötra fyrir
aðeins fáeinum mánuðum með því
að láta leyniboð berast frá
Gorkí“? Þannig hef ég verið
spurður eftir heimkomuna frá
Moskvu og í spurningunni er vísað
til niðurlagsorða á forsíðu
Morgunblaðsins þriðjudaginn 3.
mars síðastliðinn. Kvöldið áður
hafði ég átt þess kost að sitja
rúman klukkutima heima hjá
Andrei Sakharov og konu hans,
Yelenu Bonner, ásamt Robert
Evans, forstöðumanni
Reuters-f r éttastofunnar í Moskvu
og Árna Þórði Jónssyni,
fréttamanni á Bylgjunni. Við Arni
Þórður vorum í höfuðborg
Sovétríkjanna til að segja frá
ferðalagi islensku
forsætisráðherrahjónanna.
Aðdragandinn að Moskvuferðinni
var skammur. Það var ekki nema
vika frá því að ákvörðun var tekin
um það á Morgunblaðinu, að ég færi,
þar til ég lagði af stað. Á þessari
viku velti ég því fyrir mér, hveija ég
ætti að reyna að hitta í Sovétríkjun-
um. Dvölin stæði frá því síðdegis á
laugardegi 28. febrúar þar til
skömmu eftir hádegi þriðjudaginn 3.
mars. Steingrímur Hermannsson og
fylgdarlið hans kæmi á sunnudags-
kvöldi og færi aftur síðdegis á þriðju-
degi; mánudagurinn yrði sá dagur,
sem mest yrði um að vera.
Fulltrúar andstöðunnar
Þegar hugurinn leitaði til einstakl-
inga í Moskvu, minntist ég strax
Sakharov-hjónanna. Þeim var sleppt
úr útlegðinni í Gorkí 23. desember
síðastliðinn og búa nú í sinni gömlu
íbúð í Moskvu. Þau hafa verið tákn
þeirra einstaklinga, sem hafa boðið
sovéska kerfínu byrginn.
Dr. Andrei Sakharov, sem er 65
ára, er eðlisfræðingur sem hlotið hef-
ur friðarverðlaun Nóbels. Hann hefur
verið kallaður faðir sovésku vetnis-
sprengjunnar. Á sjötta og sjöunda
áratugnum var hann í hópi fremstu
vísindamanna Sovétríkjanna. Sak-
harov var hins vegar sviptur öllum
opinberum störfum 1967, eftir að
hafa gagnrýnt opinbera stjómkerfíð.
Þegar hann fékk friðarverðlaun Nób-
els 1975, starfrækti hann ásamt konu
sinni, Yelenu, einskonar ráðgjafar-
stofu á heimili þeirra í Moskvu —
þangað gátu þeir leitað ókeypis að-
stoðar, sem áttu í útistöðum við
yfírvöld. Skömmu eftir innrás Sovét-
manna í Afganistan, eða í ársbyrjun
1980, var Sakharov handtekinn og
fluttur í útlegð til borgarinnar Gorkí.
Hann gat áfram haft samband við
samstarfsmenn sína úr hópi vísinda-
manna fyrir milligöngu Yelenu, sem
hafði leyfí til að ferðast til Moskvu.
Hún var hins vegar tekin föst í maí
1984 og sökuð um að „ófrægja sov-
éska þjóðskipulagið". Yelena er 64
ára og hjartveik. Sakharov vildi að
hún fengi lækningu á Vesturlöndum
og háði harða baráttu fyrir því meðal
annars með hungurverkföllum í
Gorkí, eins og lýst er með átakanleg-
um orðum hans sjálfs, er birtust í
greinum hér í Morgunblaðinu 16. og
23. febrúar 1986. Tókst Sakharov
að smygla bréfum frá Gorkí, eftir að
kona hans hafði fengið leyfí til að
fara vestur fyrir tjald. Hún fékk far-
arleyfi 2. desember 1985 skömmu
eftir fund Ronalds Reagan og Mik-
hails Gorbachev í Genf. Yelena sneri
aftur frá Vesturlöndum síðastliðið
sumar og var síðan í Gorkí hjá manni
sínum þar til þau voru bæði fijáls
úr útlegðinni. Bömum Yelenu og
móður hefur verið heimilað að setjast
að á Vesturlöndum. Sakharov hefur
ekki fengið að fara úr landi, eftir að
hann hóf baráttu gegn sovésku ein-
ræði. Hin opinbera skýring er að
sovésk yfirvöld óttist, að hann skýri
frá hemaðarleyndarmálum um gerð
sovésku vetnissprengjunnar.
Heimsóknin skipulög'ð
Á meðan Sakharov-hjónin vom í
Gorkí var íbúð þeirra í húsinu 48B
við Chkalova-stræti í Moskvu auð og
innsigluð, lögregla stóð vörð um
hana, sími var tekinn úr sambandi
og númerið afhent byggingafyrir-
tæki. Nú em þau sem sé komin aftur
í þessa gömlu íbúð sína, Sakharov
hefur setið „friðarþing" í Kreml og
þau hafa talað við fuiltrúa vestrænna
fjölmiðla á heimili sínu. Mér fannst
því sjálfsagt að kanna það, hvort
ekki væri unnt að heimsækja þau, á
meðan ég yrði í Moskvu.
Fyrir milligöngu fólks,.sem veitti
mér mikla hjálp, komst ég í fyrsta
lagi að því, að þau yrðu ekki í Moskvu
laugardaginn, sem ég kæmi þangað.
Þau vildu fá að vera í friði fyrir
ágengni annarra á sunnudögum,
síðdegis virka daga milli 3 og 5 vildu
þau fá næði til að hvílast og á þriðju-
dögum færi Sakharov í Vísindaaka-
demíuna, þar sem hann er enn félagi.
Það virtist því ekki ætla að verða
auðvelt að ná því takmarki mínu að
hitta Sakharov-hjónin. Undir kvöld-
mat á mánudeginum 2. mars hafði
ég þó símasamband við þann, sem
þekkti til þeirra. Hann sagði, að þau
yrðu heima um kvöldið og myndu
taka á móti mér. Eg spurði, hvort
ferðafélagi minn, Ámi Þórður, gæti
ekki flotið með. Ekkert var því til
fyrirstöðu. Þetta símtal fór fram á
ensku úr fréttamiðstöð sovéska ut-
anríkisráðuneytisins í Moskvu um
klukkan sjö á mánudagskvöldið.
Leitað til APN
Raunar hafði ég sagt fulltrúa APN
á íslandi, þegar ég spurði hann, hvort
hann gæti aðstoðað mig við að ná
sambandi við sovéska embættismenn
í Moskvu, að ég ætlaði að reyna að
hitta Sakharov. „Það verður þú að
gera sjálfur í Moskvu," var svarið.
Rétt er að geta þess, að tilraunir
APN-mannsins báru engan árangur.
Að vísu sagðist hann hafa fengið tíma
hjá Gennady Gerasimov, talsmanni
utanríkisráðuneytisins, klukkan fjög-
ur síðdegis þennan mánudag, 2.
mars, en það stóðst ekki, þegar á
reyndi. Og í síma APN-Novosti í
Moskvu, sem mér var sagt að hringja
í, virtist enginn kannast við beiðni
um viðtöl fyrir blaðamann frá fs-
landi. „Jú“, sögðu þeir, þegar ég
nefndi Gerasimov snemma á mánu-
dagsmorguninn: „Ef þú átt að hitta
hann klukkan §ögur áttu tíma hjá
honum." Blaðafulltrúi utanríkisráðu-
neytisins, sem sinnti okkur íslensku
fréttamönnunum, sem fylgdum for-
sætisráðherra, spurði hins vegar:
„Hver segir, að þú eigir pantaðan
tíma hjá Gerasimov?" Þeir hjá APN,
sagði ég. Það hnussaði í honum og
síðar sagði hann mér, að Gerasimov
yrði hjá fyrsta aðstoðar-utanríkisráð-
herranum klukkan fjögur að ræða
um brottflutning meðaldrægra eld-
flauga frá Evrópu. Hann hefði engan
tíma til að hitta mig.
Haldið til Sakharovs
Við lukum við að senda fréttimar
um viðtöl Steingrims heim og biðum
þess síðan í anddyri fréttamiðstöðvar-
innar, að Robert Evans frá Reuter,
sem ætlaði að aðstoða okkur og túlka,
kæmi og sækti okkur. Klukkan var
orðin rúmlega hálf níu um kvöldið
þegar hann kom. Við ókum sem leið
lá eftir innri hringveginum í Moskvu,
en við þann hluta hans sem heitir
Chkalova-stræti búa Sakharov-hjón-
in. Mér var hugsað til kvikmyndarinn-
ar um Sakharov, sem til er hér á
myndbandaleigum, en þar leikur Jas-
on Robards Nóbelsverðlaunahafann.
Þar eru atriði, sem eiga að vera tek-
in á heimili þeirra hjóna. Skyldi þetta
vera eitthvað líkt því? Yrði eitthvað
gert til að meina okkur inngöngu?
Bob Evans lagði ekki hvíta Golfín-
um sínum beint fyrir framan húsið,
heldur í hliðargötu skammt frá þeim
dyrum á blokkinni, þar sem gengið
er upp til Sakharov-hjónanna. Hann
sagðist oft hafa lagt bílnum þarna
fyrr á árum, þegar hann var fréttarit-
ari Reuters í Moskvu og heimsótti
hjónin. Þá hefði iðulega verið skorið
gat á dekkin, á meðan hann dvaldist
hjá þeim, eða unnið annað tjón á
bílnum.
Ung hjón með hund voru á gangi
fyrir utan húsið. Þau virtust einfald-
lega vera að viðra húsdýrið í um 20
gráðu frostinu. Á gangstéttinni lá
brotin vodka-flaska, sem einhver
hafði misst og innihaldið myndaði
taum, sem við stigum yfír. Mér var
hugsað til biðraðanna við vodka-
búðimar og þess, sem eigandinn hlyti
að hafa lagt á sig fyrir flöskuna,
áður en hún datt í stéttina. Þama
var eins og annars staðar leðja, sam-
bland af leir og því sem borið er á
stræti og torg í snjó og frosti.
Við tókum í þungar útidymar á
númer 48B og gengum inn í stiga-
gang. Brún, lítil lyfta blasti við, gerð
hennar og litur stönguðust á við föl-
grænan, fomfálegan ganginn; hún
kom ekki, var kannski biluð. Upp
stigann á undan okkur gekk gamall
maður. Við fómm upp á næsta stiga-
pall; þar var önnur lyfta. Hún var
gangfær og við tókum hana upp á
sjöttu hæð. Fundum réttu dymar,
hringdum og Yelena Bonner kom til
dyra. Gamli maðurinn, sem var á leið-
inni upp stigann, kom á eftir okkur
Yelena Bonner og Andrei
Sakharov í íbúð sinni í Moskvu
kvöldið 2. mars síðastliðinn
ásamt með blaðamanni
Morgunblaðsins. Myndinatók
Árni Þórður Jónsson,
fréttamaður á útvarpsstöðinni
Bylgjunni.
inn. Yelena kallaði í Sakharov, sem
sneri sér að gamla manninum. Hún
benti á blauta leðjuna á skónum okk-
ar; við fórum úr þeim, áður en við
gengum inn í litla stofuna.
Boðið til stofu
Gangurinn var þröngur og þar
ægði mörgu saman. Bækur vom sett-
ar, þar sem þær komust. Bréf frá
bami með teikningum og texta á
ensku hékk við spegilinn; líklega frá
bamabami í Ameríku, hugsaði ég.
Svart tjald var fyrir glugganum og
því var troðið í homin á sólbekknum
til að veijast kuldanum. Það var
kveikt á sjónvarpinu, sem stóð í homi
stofunnar við gluggann. Þvert út í
stofuna við gluggann var legubekk-
ur. Yelena bauð okkur sæti. Við Ámi
Þórður settumst á bekk í hominu
fjærst sjónvarpinu, Bob á stól and-
spænis okkur en Yelena í sjónvarps-
stólinn sinn næst bekknum við
gluggann og hjá kringlóttu litlu borði.
Við vegginn andspænis henni var lítið
skrifborð. Bókahillur og myndir
þöktu veggina. Bækumar voru auð-
vitað flestar rússneskar en þó mátti
sjá enska titla eins Gorky Park og
Papillion.
Yelena sagði, að það væri margt
fólk, sem leitaði til þeirra. Það vildi
fá margvíslega aðstoð bæði fyrir
sjálft sig eða til bjargar öðmm. Einn-
ig vildu ýmsir ræða um fræði og
vísindi við Sakharov. Nágrannamir
kvörtuðu ekki síst undan því, hve
mikil óþrif væm vegna þessa fólks í
stigaganginum. Hún yrði líklega að
fara að þrífa hann ein. Hún kveið
því greinilega og auðvelt var að
álykta af útliti hennar, að hún hefði
enga heilsu til þess. Yelena virtist
þreytt og svolítið mædd. Hún gaf til
kynna, að það hefði verið meira næði
til að hugsa og vinna í Gorkí.
Ótrúlegt hugar-
jafnvægi
Sakharov hafði nú kvatt gamla
manninn, sem fylgdi okkur inn. Þetta
var í þriðja sinn, sem hann heimsótti
þau. Hann taldi sig hafa gert merki-
lega vísindalega uppgötvun og vildi
fá álit Sakharovs. Þetta sagði Sak-
harov um leið og hann heilsaði okkur
afsakandi með hlýju handtaki og
mildu brosi. Hann er dálítið hokinn
en ber sig vel. Honum hefur verið
lýst á þann veg, að hann þoli einsemd
betur en flestir aðrir. Hann búi yfír
ótrúlegu hugaijafnvægi. Það gleðji
hann mest að fá te með eplasneið út
í og ekki bragði hann áfengi eða
noti tóbak. Hann settist í stólinn við
hliðina á mér. Við fundum strax þá
ró, sem stafaði af honum. Hann sat
lengst með vísifíngur undir kinn. Eins
og til að undirstrika innra þrek sitt
og hugarstyrk sagði hann, að það
gæti beinlínis verið hættulegt fyrir
suma að verða of uppteknir af
vísindalegum uppfínningum.
Bob Evans kynnti okkur og lýsti
erindi okkar til Moskvu. Ég þakkaði
fyrir tækifærið til að hitta þau. Og
spurði hvort ég mætti ekki segja frá
heimsókninni. Þau tóku því vel en
sögðust ekki vilja veita neitt viðtal.
Yelena talar og skilur ensku vel en
Sakharov verr. Þau ræddu við Bob
Evans á rússnesku og hann túlkaði
fyrir okkur. Það var spjallað um
heima og geima. Þau sögðu álit sitt
á því, sem sýnt var í sjónvarpsfréttun-
um, eins og fólk gerir gjaman þegar
fylgst er með því, sem birtist á skján-
um og gestir koma. Meðal annars
sást þar einhver karl í Washington,
sem hefur ekki viljað annað en vatn
að því er sagt var síðan í september
og fastað fyrir utan Hvíta húsið til
að mótmæla kjamorkuvopnum
Bandaríkjanna. Sakharov sagði, að
þetta gæti ekki verið rétt. Það gæti
enginn verið í hungurverkfalli svona
lengi og virst jafn hress og þessi karl.
Baráttunni haldið
áfram
Talið barst að þeim 14 mönnum,
sem Sakharov mæltist til við
Gorbachev að fengju frelsi, þegar
honum var sjálfum sleppt úr útlegð-
inni. Sagt er að Gorbachev hafí hringt
til Sakharovs í Gorkí 16. desember
sl. og tilkynnt honum um frelsi þeirra
hjóna. í símtalinu nefndi Sakharov
nöfn 14 einstaklinga og bað leið-
togann að náða þá, það yrði honum
sjálfum mjög til framdráttar í lands-
stjóminni og yki traust almennings
á honum. Þegar við nefndum þessa
fjórtán, afhentu þau Bob lista yfír
pólitíska fanga, sem þau sögðust
ekkert vita um. Á hinn bóginn hefðu
þau heyrt það þá um daginn, að einn
af mönnunum 14, Genrikh Altunyan,
hefði farið í hungurverkfall, ótíma-
bundið. Hann var handtekinn 1969.
Viku eftir að þetta gerðist, eða mánu-
daginn 9. mars, tilkynnti Sakharov,
að Altunyan hefði hringt í sig frá
heimaborg sinni Kharkov fyrr um
daginn og sagst hafa verið sleppt þá
nokkrum klukkustundum áður eins
og sjá mátti á forsíðu Morgunblaðsins
á þriðjudaginn.
Ég vitnaði til þeirra orða
Steingríms Hermannssonar við mig
þá fyrr um daginn, að Gorbachev
hefði sagt sér, að hinir merkilegustu
atburðir kynnu að gerast í Sovétríkj-
unum á næstunni að því er varðar
ferðafrelsi. Frelsið ætti jafnvel eftir
að verða meira en í Bandaríkjunum.
Þetta þótti þeim einkennilega að orði
kveðið. Hingað til hefðu sovéskir
ráðamenn oftast státað af því að
frelsið væri meira hjá sér en annars
staðar; í þessum orðum fælist í fyrsta
lagi viðurkenning á hinu gagnstæða
og í öðru lagi fyrirheit um eitthvað,
sem fáir gætu ímyndað sér hvað væri.
Afvopnunarmál
Það vakti sérstaka athygli, þegar
Sakharov sótti „finðarþingið" í Kreml
að hann klappaði Gorbachev lof í lófa.
Sakharov hefur Iátið í ljós trú á því,
að sovéski leiðtoginn sé einlægur í
ræðum sínum um breytta tíma í Sov-
étríkjunum, þótt hann viti ekki frekar
en aðrir, hvað verður. Sakharov lét
þau orð falla, að sér þætti gott, að
Gorbachev setti geimvamaáætlunina
ekki lengur fyrir sig, þegar hann
ræddi um brottflutning meðaldrægra
eldflauga frá Evrópu. Sagðist Sak-
harov hafa hreyft því á „friðarþing-
inu“, að það ætti ekki að tengja þetta
tvennt. Fyrir þetta sjónarmið hefði
hann verið skammaður af sovéskum
vísindamönnum. Nú væri þetta að
gerast: Vesturlönd yrðu að bregðast
við með skynsamlegum hætti og
síðan yrðu Sovétmenn að fækka lang-
drægum eldflaugum.
Ég gaf þeim eintak af bók Guð-
mundar Magnússonar, blaðamanns á
Morgunblaðinu, um leiðtogafundinn
í Reykjavík. Þau flettu henni bæði
og þótti augsýnilega forvitnilegt að
skoða myndimar; Yelena lýsti ánægju
sinni sérstaklega. Sakharov spurði á
hvaða tungu bókin væri rituð og við
skýrðum fyrir honum stöðu íslensk-
unnar meðal norrænna mála. Það
kom mér- á óvart, að hann skyldi
spyija um þetta og ekki gefa neitt
til kynna, að hann þekkti eitthvað til
íslands eða íslendinga; hefur hann
þó verið myndaður í desember 1983
í íslenskri lopapeysu og nýlega feng-
ið íslenska ullarvettlinga að gjöf frá
Ólafí Ragnari Grímssyni á göngum
Kremlar.
Um bókmenntir
Það er greinilega kært með þeim
hjónum. Þau tókust ástúðlega í hend-
ur, þegar umræðumar bámst að
ólíkum bókmennta- og listasmekk
þeirra. Yelena Bonner hefur nýlega
gefið út bók, Alone together, sem
mætti kalla Tvö ein saman á íslensku,
og hefur hún fengist hér í Bókaversl-
un Sigfúsar Eymundssonar. Hún
sagði, að margt af því sem skrifað
væri um Sovétríkin og lífíð þar ætti
ekki að kenna við bókmenntir; það
vekti áhuga af því að þar væri lýst
átakanlegum þáttum úr lífí þjóðar-
innar. Þetta ætti til að mynda við
um skáldsögur Alexanders Solzhen-
itsyn, á hinn bóginn væri Gulag-
eyjaklasinn hans mikið og merkilegt
verk vegna heimildargildis þess. Hún
virtist ekki hrifín af kvikmyndinni
Iðrun, sem sýnd er í Sovétríkjunum
um þessar mundir og er skilin sem
uppgjör við Stalín. Frekar ætti að
kenna hana við hefnd en iðmn. Það
væri í sjálfu sér merkilegt að fá að
sjá fólk í leit að ástvinum við fanga-
búðir, sjálf hefði hún orðið að bíða í
biðröðum við fangelsi á Stalínstím-
anum í leit að föður sínum.
Hún bætti því við, að hún væri
orðin svo gömul, að hún gæti sagt
það, sem hún vildi. Hún þyrfti ekki
að taka mið af listasmekk annarra.
Yelena vélritar allt fyrir þau hjón.
Sonur hennar, sem heimsótti þau
nýlega til Moskvu, færði þeim
IBM-einkatölvu til að auðvelda þeim
ritvinnslu. Sakharov sagðist ekki
mundu læra á hana og Yelena væri
ekki enn byijuð á því, svo að þau
notast enn við gömlu ritvélina.
Laus undan oki
í Morgunblaðsgreinunum fyrir ári
var sagt frá því, að Sakharov hefði
tilkynnt Mikhail Gorbachev það, að
hann sætti sig við, að hann kynni
aldrei að fá að fara frá Sovétríkjun-
um, þar sem hann hefði haft aðgang
að sérlega mikilvægum hemaðarleg-
um leynigögnum, sem gætu haft gildi
enn í dag. Og þá var sagt frá því, að
til að létta undir með Yelenu hefði
hann boðið Gorbachev að hætta öllum
opinberum afskiptum (nema auðvitað
í alveg sérstökum undantekningartil-
vikum) og helga sig þess í stað
vísindastörfum. Eftir að hafa setið á
heimili Sakharovs í rúma klukku-
stund tel ég mjög ólíklegt, að hann
sé bundinn af einhveiju slíku loforði
um það sem hann segir eða gerir.
Hitt á eftir að koma í ijós, hvort
hann fær að fara úr landi.
Kveðjustund
Um það bil sem kvikmynd virtist
vera að byija í sjónvarpinu, fannst
okkur tími kominn til þess að þakka
fyrir okkur og kveðja. Þau höfðu
ekki boðið okkur neitt nema návist
sína. Það var líka það eina, sem við
vildum. Ferðinni til Moskvu var borg-
ið. Hvemig gat mig órað fyrir því,
þegar ég sat og þýddi Sakharov-
greinamar í Morgunblaðið fyrir rúmu
ári og fylltist hiyllingi yfir þeim
ósköpum, sem hann mátti þola fyrir
jafn sjálfsagðan hlut og þann að
koma konu sinni undir læknishendur,
að ég ætti eftir að sitja í stofu þeirra
hjóna? Ekki síst þess vegna þótti mér
þetta allt næsta ótrúlegt og óraun-
vemlegt, en þó var það staðreynd
eins og ljósmyndin sýnir, sem Ámi
Þórður tók með myndavélinni minni.
Við kvöddumst með orðunum Auf
wiedersehen.
Það vom margir lásar á útidyra-
hurðinni á íbúð þeirra og hún var
hulin með dúk til að halda kuldanum
úti og hlýjunni inni. Sakharov hjálp-
aði okkur með lásana og við gengum
út í kuldann. Enginn beið okkar fyr-
ir utan húsið og enginn hafði skorið
gat á bíldekkin. Við fómm heim á
hótei; það var hringt frá Morgun-
blaðinu upp úr hálf ellefu eins og um
hafði verið rætt og aftur þremur
kortemm síðar, þegar ég hafði fest
fyrstu frásögnina á blað og gat lesið
hana fyrir.
Þetta var ekki tilviljun. Það hefði
verið unnt að koma í veg fyrir, að
við næðum fundi Sakharovs, þrátt
fyrir vilja hans eða okkar sjálfra.
Yfirvöldin hefðu hreinlega getað grip-
ið í taumana. Þau gerðu það ekki.
Vilja þau að Sakharov sé einskonar
tálbeita, eða er frelsi hans staðfesting
á því, að ástandið hafi breyst til hins
betra? Sjálfur hefur Sakharov sagt
um ástandið í Sovétríkjunum: „Hlut-
lægt séð er eitthvað raunvemlegt að
gerast. Hve langt verður farið er er-
fítt að segja, en ég hef komist að
þeirri niðurstöðu að ástandið hefur
breyst." Um þetta má ræða lengi án
þess að komast að ótvíræðri niður-
stöðu. Fyrir mig var þessi kvöldstund
óvenjulega merkileg persónuleg
reynsla. Ég hef ekki enn áttað mig
á gildi hennar til fulls.