Morgunblaðið - 01.07.1987, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 1. JÚLÍ 1987
flfofgttn&fftfeife
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fróttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
HaraldurSveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, simi 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 550 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 50 kr. eintakið.
Ur viðjum til
fijálsræðis
Uppboðsmarkaðir eru
gamalgrónir hjá flestum
fískveiðiþjóðum. Þeir eiga ræt-
ur í langri og traustri við-
skiptahefð. íslenzkir útvegs-
og sjómenn þekkja vel þessa
viðskiptahætti eftir áratuga
siglingar með ferskfísk á upp-
boðsmarkaði í Bretlandi og
Þýzkalandi.
Hér á landi eru uppboðs-
markaðir hinsvegar nýir af nál
eða nokkurra vikna. Það er
alltof snemmt að draga álykt-
anir af þeirri skammtíma
reynslu af þessum mörkuðum,
sem tiltæk er, enda var það
stórt stökk að hverfa frá mið-
stýrðu fiskverði, ákveðnu í
einskonar karpnefnd ríkisvalds
og sjávarútvegsaðila, til frjáls
fískverðs og uppboðsmarkaða.
Uppboðsmarkaðir hér á landi
kljást enn við byijunarörðung-
leika og sjávarútvegurinn þarf
eðlilega nokkum tíma til að
laga sig að breyttum aðstæð-
um.
Það getur ekki talist óeðli-
legt þó að gjörbreyttar aðstæð-
ur að þessu leyti mæti
Þrándum í Götu. Frjáls verð-
myndun ferskfísks gengur
ekki aðeins þvert á vanans
vald, sem er ríkt í okkur flest-
um, heldur horfír hún og
mismunandi við eftir breytileg-
um tengslum veiða og vinnslu
í sjávarplássum landsins. Þar
sem báðar þessar höfuðgreinar
sjávarútvegsins, veiðar og
vinnsla, eru á einni hendi
mætir frjáls verðmyndun öðr-
um viðhorfum en þar sem hönd
selur hendi hráefni til vinnslu.
Flestra mál var að eldri
verðmyndun ferskfísks væri
úrelt orðin. Sú aðferð að þrátta
um fískverð í nefnd og treysta
á úrslitavald ríkisins, ef í nauð-
ir rak, olli því til dæmis, að
innlendir aðilar gátu illa keppt
við erlenda kaupendur, eins og
mál horfðu við til skamms
tíma. Vaxandi ferskfísksala til
markaða erlendis, fram hjá
vinnslustöðvum innanlands,
sem hin eldri verðmjmdun ýtti
undir, kallaði með öðru á
íslenzka uppboðsmarkaði.
Kristján Ragnarsson, form-
aður LIÚ, segir í viðtali við
Morgunblaðið í gær, að „það
frjálsræði í verðlagningu á
físki, sem menn vonuðustu til
að næðist með því að gefa físk-
verð fíjálst, virðist ekki ætla
að verða að raunveruleika".
Hann bendir á að sjómenn á
fjórum Akranesbátum hafí
neitað að halda á miðin nema
fyrirfram verði samið um verð
á fískinum. Sumstaðar hafí og
þegar verið samið um fast
verð. „Því lítur út fyrir að við
verðum að hverfa aftur til
fyrra fyrirkomulags, sem ég
tel mjög miður,“ sagði formað-
ur LIÚ í Morgunblaðsviðtalinu.
Þó að formaður LÍÚ byggi
svartsýni sína á breytilegum
staðbundnum viðhorfum, sem
ekki er hægt að loka augum
fyrir, skal enn áréttað, að allt
of snemmt er að draga álykt-
anir af tiltækri skammtíma-
reynslu í þessu efni. „Dag skal
að kveldi lofa, mey að morgni"
og nýja viðskiptahætti í sjávar-
útvegi þá eðlilegur umþóttun-
artími er að baki, til dæmis
reynsluárið.
Uppboðsmarkaðir í Hafnar-
fírði og Reykjavík hafa farið
vel af stað, þrátt fyrir byijuna-
rörðugleika. Ahugi fyrir
þessum viðskiptaháttum, sem
flestallar fískveiðiþjóðir hafa
tileinkað sér, er mikill, ekki
sízt hér á suðvesturhominu.
Líkur standa og til að upp-
boðsmarkaðir verði settir upp
á Suðumesjum og í Vest-
mannaeyjum — og víðar em
þessi mál í athugun.
Sú skammtímareynsla, sem
tiltæk er, hefur og jákvæðar
hliðar engu síður og raunar
fremur en neikvæðar. Sú er
máske mikilvægust að tryggja
betur samkeppnisstöðu
íslenzkrar fískvinnslu gagn-
vart ferskfiskútflutningi.
Sú tilraun sem nú er gerð
með ftjálst fískverð og upp-
boðsmarkaði var raunar
óhjákvæmileg. Eldra form fís-
kverðsákvörðunar var úrelt
orðið og aðkallandi að láta
reyna á nýjar leiðir. Ef vel
tekst til, sem velviljaðir menn
hljóta að vona, hefur íslenzkur
sjávarútvegur brotizt að hluta
til úr þeim viðjum, sem á hann
hafa verið lagðar. Hann hefur
þá stigið mikilvægt skref til
aukins ftjálsræðis. Og fijáls-
ræðið hleypir alltaf nýjum
lífskrafti í þær atvinnugreinar,
sem það nær að leika um.
Spennan heldur
áfram að magnast
í undirdj úpunum
MIKILVÆGI kafbáta í hernaði
hefur lengi verið mönnum ljóst.
Allt frá því í fyrri heimsstyijöld-
inni hefur verið litið á kafbátinn
sem skelfi úthafanna, sem felur
sig lævislega f skugga en gerir
síðan skyndilega og óvænta árás.
Yfírmenn bandaríska flotans
fengu enn eina sönnun fyrir mikil-
vægi kafbátahemaðarins í flotaæf-
ingum Japana og Bandaríkjamanna
á Kyrrahafi árið 1985. í þessum
æfingum héldu þrjú flugmóðurskip-
anna, sem eru þungamiðja banda-
ríska flotans, sprengjuflugvélum og
þyrlum á lofti allan sólarhringinn.
Floti beitiskipa, tundurspilla og frei-
gáta var sendur til höfuðs sjö
kafbátum, en hlutverk þeirra var að
stöðva flugmóðurskipin áður en þau
gætu sent flugvélar til loftárása á
land. Búist var við að þessar æfingar
sýndu ósigranleik flugmóðurski-
panna, en svo fór þó ekki. A meðan
flórum kafbátanna var „eytt“, kom
það í ljós að sá fimmti gat upp á
eigin spýtur sökkt tveimur flugmóð-
urskipanna og átta öðrum herskip-
um.
Bæði Sovétmenn og Bandaríkja-
menn hafa gert sér grein fyrir því
að ef til stríðs kemur, verður kaf-
báturinn vopnið, sem mun ráða
úrslitum um yfirráð á úthöfunum.
Bæði stórveldin eyða milljörðum í
smíði nýrrar kynslóðar kafbáta, sem
eru hljóðlátari, hraðskreiðari og
öflugri en eldri gerðir. Sovétmenn
hafa minni reynslu í faginu, en fyrir
nokkrum árum einsettu þeir sér að
smíða kafbátaflota, sem stæðist
hverjum sem væri snúning, og það
hefur haft áhrif á valdajafnvægið,
því herveldi Sovétríkjanna nær nú
langt út fyrir landsvæði þeirra með
tilkomu kafbátanna. Báðir aðilar
Qárfesta líka grimmt í kafbátavam-
arkerfum, sem gætu skipt sköpum í
hinum hættulega feluleik undirdjú-
panna. Hingað til hafa Bandaríkja-
menn haft forystuna í kafbátaleitar-
tækni og gæðum kafbáta, en bilið
þrengist óðum.
Æfíngamar á Kyrrahafí bæði
sönnuðu það augljósa - að kafbátur-
inn er stríðsskip framtíðarinnar - og
vöktu spumingar hjá bandarískum
ráðamönnum um það hvort Reagan-
stjómin væri að smtða réttan flota
fyrir rétt stríð. Sé svo auðvelt að
sökkva stómm, hefðbundnum skip-
um, hvers vegna em þau þá kjami
Bandaríkjaflota?
Hluti skýringarinnar er sá að
Bandaríkjunum er í mun að sýna afl
sitt þar sem bandarískir hagsmunir
em í veði, einkum í þriðja heiminum.
Risastórt og hlaðið þungvopnuðum
flugvélum er flugmóðurskip ógn-
vekjandi tákn um mátt Bandaríkja-
flota, hvort sem er úti fyrir ströndum
Líbýu eða við Filippseyjar. Einnig
mun fyrmrn flotamálaráðherra, John
Lehman, hafa fengið Reagan forseta
til að fallast á þá herfræðikenningu,
að bandarísk flugmóðurskip eigi að
gera árásir á skotmörk í útjaðri Sov-
étríkjanna. Kafbátar myndu ryðja
brautina, en flugmóðurskipin veita
höggið.
Eru hefðbundin skip
úrelt?
Nú em hins vegar uppi efasemdir
um ágæti þess konar herstjómarlist-
ar, einkum vegna þess að menn
draga í efa ágæti hefðbundinna her-
skipa á tímum eldflauga, sem fylgja
haffletinum og kafbáta, sem geta
læðst mjög hljóðlega að skotmarki
sínu. Vamarleysi hefðbundinna skipa
varð augljóst af tjóni því sem Bretar
urðu fyrir í Falklandseyjastríðinu, og
nú nýlega af árásinni á bandarísku
freigátuna Stark á Persaflóa. Sovét-
menn ráða nú yfir eldflaugum, sem
geta laskað flugþilfar flugmóður-
skipa. Þess vegna telja margir
hemaðarsérfræðingar og þingmenn,
að Bandaríkin ættu fremur að smíða
kafbáta og smærri skip en flugmóð-
urskipin, sem kosta 14 milljarða
króna hvert.
Bandarílqafloti er þrátt fyrir allt
sannfærður um nauðsyn flugmóður-
skipanna, þó ekki væri nema vegna
þess að Sovétmenn eru að bæta
slíkum skipum við flota sinn. Flotinn
ætlar þó að heíja smíði fleiri kaf-
báta, endurbæta þá sem fyrir em
og bæta kafbátavamir.
Leitað að kafbátum
Tækið, sem einkum er notað til
þess að leita uppi kafbáta er sónar
(Sound Navigation and Ranging).
Notkun tækisins, sem fundið var
upp í seinni heimsstyijöld, byggðist
upphaflega á sendingu hljóðmerkja,
sem endurköstuðust af hlutum í
sjónum, en upp úr 1970 var einnig
þróað hlustunarkerfi, sem hlustar
einfaldlega eftir vélarhljóði kafbáta.
Færir hlustunarmenn geta þekkt
kafbátagerðir af hljóðinu einu sam-
an. Hingað til hafa Bandaríkjamenn
einkum stuðst við hlustunarkerfið
sökum þess hve sovésku kafbátam-
ir eru háværir, en það getur komið
upp um staðsetningu kafbáts ef
hann þarf að senda frá sér hljóð-
merki í leit að óvininum.
Tom Ciancy
Gjörbreyting með til-
komu kjarnorkunnar
Þróun í smíði kafbáta hefur orð-
ið gífurleg frá því að þýski kaf-
bátaflotinn ógnaði siglingum
Bandamanna í síðari heimsstyijöld.
í þá daga athöfnuðu kafbátar sig
aðallega á yfirborðinu og köfuðu
aðeins til að fara í felur eða til árás-
ar. Þeir voru hannaðir til að komast
sem hraðast á yfírborði sjávar og
hægðu því á sér þegar þeir köfuðu.
Til þess að geta verið neðansjávar
um langan tíma notuðu þeir loft-
pípu, sem hleypti nauðsynlegu lofti
að díselvélunum. Uppfinning
kjamakljúfsins eftir seinna stríð
breytti þessu öllu. Kjamorkuelds-
neytið þarf ekkert loft, og kaf-
bátamir geta verið í kafi næstum
endalaust. Lögun þeirra líkist helst
hval, og nýtist vel til siglingaleikni
neðansjávar. Kafbátamir geta verið
lengi undir vatnsborðinu og skotið
langdrægum eldflaugum án þess
að koma úr kafi.
Bandaríkin ráða nú yfir 96 kjam-
orkuknúnum árásarkafbátum, og
þar að auki 37 kafbátum, sem bera
kjamaflaugar. Til samanburðar
eiga Sovétmenn 350 báta, þar af
265 árásarkafbáta búna stýriflaug-
um. 141 þeirra er í Norðurflotanum,
það er með bækistöðvar á Kola-
skaga við landamæri Noregs.
Ennþá eru gæði bandarísku kaf-
bátanna meiri, en Sovétmenn vinna
stöðugt á. A.H. Trost, yfirmaður
Bandaríkjaflota, segir að ekki megi
vanmeta sovéska kafbátaflotann,
og hollt sé að hafa í huga afrek
kafbátaflota Þjóðveija í seinna
stríði, hann hafi þó verið aðeins 20%
af flota Sovétríkjanna nú.
H L U T V E
BRJÓTIST stríð út í Evrópu,
munu kafbótadeildir risaveld-
anna berjast um yfirráð mikil-
vægra siglingaleiða.
Fyrsta aðvörun Vesturveld-
anna um að sovéskir kafbátar
séu að halda út á opið haf, kem-
ur frá SOSUS-hlustunarkerfinu.
Kerfið samanstendur af hljóð-
nemum, sem komið er fyrir á
hafsbotninum.
I.mynd: Bandarískir árásark-
afbátar, sem draga hlustunar-
tæki, sækja fram á undan
flugmóðurskipum til þess að
brjóta skörð í varnir Sovét-
manna. Kafbátarnir skjóta
Mark-48 tundurskeytum sínum,
sem taka sjálf við stjórninni, þeg-
ar komið er nálægt skotmarkinu
og rata á hljóðið af óvinakaf-
bátum. Bandarísku kafbátarnir
reyna hvað þeir geta til að láta
ekki í sér heyra og senda aðeins
eitt sónar-hljóðmerki frá sér til
að staðsetja óvininn. Arásarkaf-
bátarnir sleppa einnig lausum
„tálbeitum", sem villa um fyrir
sovéskum kafbátum með háv-
aða, og þeir bera stýriflaugar,
sem hægt er að skjóta á sovésk
skip á yfirborðinu eða skotmörk
á landi.
2. mynd: Bandarískur tundur-
spillir lætur sónartæki síga niður
í hafdjúpið, niöur fyrir hitalag,
sem stöðvar flestar hljóðbylgjur.
Hann dregur einnig hlustunar-
tæki. í allt að sex mílna fjarlægð
getur tundurspillirinn skotið eld-
flaugum, sem bera tundurskeyti,
að kafbátunum. Hann getureinn-
ig skotið tundurskeytum beint á
nálæg skotmörk. Tundurskeytin
hringsóla í sjónum þar til þeirra
þeirra eigin sónar finnur skot-
markið.

m
3. mynd: Langfleygar P-3 Orion
kafbátaleitarvélar, til dæmis frá
Keflavík, og þyrlur frá skipum,
varpa hlustunarbaujum með fjar-
skiptabúnaði í sjóinn. Baujunum
er dreift á stórt svæði til þess
að geta staðsett óvinakafbáta.
Flugvélarnar hafa einnig segul-
sviðsskynjara, í „halanum" á
Orionvélunum, en hangandi neð-
an í þyrlunum. Þessir skynjarar
fylgjast með breytingum, sem
kafbátarnir valda á segulsviði
Jarðar, og gera vélunum kleift að
skjóta á þá tundurskeytum.