Morgunblaðið - 02.07.1987, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 2. JÚLÍ 1987
4
Alfreð Flóki myndlist-
armaður — Minning
„í einsemd minni
sá ég undur skýrt
það sem á sér enga stoð.“
(Antonio Machado)
Alfreð Flóka, vini mínum, þótti
skammlífir snillingar jafnan áhuga-
verðari en annað fólk. Að lifa
skamma hríð, en af dirfsku og
ástríðu var í hans augum það sem
máli skipti. Hins vegar óttaðist
hann ekki dauðann, heldur leit á
hann sem gátt að nýrri veröld, upp-
fulla með undur og stórmerki, þar
sem finna mætti alla þá sem mest
höfðu lagt af mörkum til lífsævin-
týrsins.
Því er meira en lítið skáldlegt
réttlæti fólgið í fyrirvaralausu
brottnámi Flóka úr þessari verijld,
á fertugasta og níunda aldursári.
Sammt svíður sú kaldhæðni sem
dauðinn ber með sér. Því fyrir það
fyrsta var Flóki einstakur í sögu
íslenskrar nútímamyndlistar, úník,
án forvera og sporgöngumanna.
Aukinheldur var hann á uppleið úr
öldudal, nýleg bók um verk hans
hafði vakið athygli erlendis og kom-
ið af stað áætlunum um sýningar
þar. Og enn átti Flóki eftir að teikna
myndir við þá bók sem honum þótti
merkilegri en aðrar bækur, Gólem
eftir Gústaf Meyrink. Mér segir svo
hugur að Flóki hafí tekið líf í bókum
fram yfír daglega lífíð. Lífsstarf
hans var framar öðru fólgið í því
að færa bókmenntalegan innblástur
í myndrænan búning. Ekki með því
að „lýsa“ atburðum úr bókum —
þótt vöntun á „monnípeníngum"
neyddi hann stundum til að taka
að sér slík verk — heldur með því
að fanga sjálft fjöregg bókmennt-
anna í mynd, eða gera við þær
persónuleg tilbrigði.
Gullgerðarmenn miðalda, alkem-
istamir, voru Flóka hjartfólgnir,
kannski ekki síst fyrir það að þeir
bjuggu í skýjaborgum, rétt eins og
listamenn. í dag mætti sennilega
flokka gullgerðarmenn með nokk-
urs konar konseptlistamönnum, þar
eð eftir þá liggja aðeins hugmyndir
um gull. Þótt meira liggi að vísu
eftir Flóka, þá fannst mér ævinlega
sem ég væri í návist alkemista, er
ég sat heima hjá honum.
Jafnvel þótt teikningar hans
væru alls staðar í kringum okkur,
voru það hugmyndir hans sem
kveiktu líf í samræður okkar, ekki
aðeins þær hugmyndir sem hann
átti eftir að festa á blað, heldur
allur sá hugmyndaheimur sem Flóki
hrærðist í. Spjall um myndlistarsýn-
ingar bæjarins gat snúist upp í
skoðanaskipti um innblásturinn,
sem síðan leiddi af sér umræður
um algleymið, trúarbrögð fyrr og
nú, og andagift í myndlistarlegum
og bókmenntalegum skilningi. Alls
staðar var Flóki vel heima og leiddi
rök að skoðunum sínum með tilvís-
un í heimspeki, forn dulsmál,
lífshlaup andans manna, lífs og lið-
inna og þær bækur sem hann hafði
sankað að sér.
Vissulega vorum við oft á önd-
verðum meiði, en skoðanir okkar
skiptu minna máli en flæði sam-
ræðnanna, þeir neistar sem við
slógum hvor af öðrum.
Eg er ekki frá því að Flóki hafi
verið einhver mesti fjölfróði í
íslenskri myndlistarmannastétt,
fyrr og síðar. Á góðri stundu gat
hann rafurmagnað hvern mann-
fagnað með andríki sínu og frá-
sagnargáfu, sem oftar en ekki var
krydduð öllum blæbrigðum fyndn-
innar.
En það voru fleiri hliðar á Flóka.
Þeir sem fylgdust með hinum yfir-
lýsingaglaða oflátungi, sem sá
fjölmiðlum fyrir mergjuðum tilvitn-
unum á sýningartímum, urðu
undrandi að hitta Flóka heima fyr-
ir, hlédrægan, allt að því feiminn.
Oflátungshátturinn vék þá fyrir
sjálfshæðni og allt að því bamslegu
iítillæti.
Ég held að feimnin og efinn hafi
verið Flóka eiginlegri en margir
hefðu haldið. Út úr þeirri skel
braust hann með næstum ofur-
mannlegum hætti, með því að gera
sjálfan sig að goðsögn. Fyrirmynd-
ina sótti hann til 19. aldar sterti-
menna, Dandyanna, sem lifðu lífi
sínu eins og á sviði, „skeytingalaus-
ir um annað en það sem stríddi
móti borgaralegu siðgæði, áhuga-
samir um nýjar og æsandi kenndir
sem víkkað gætu landsvæði and-
ans,“ svo ég leyfi mér að vitna í
eigin formála í bók um Flóka.
Sjálfsagt hefur honum reynst
erfitt að halda lífi í þessari goðsögn
og synda stöðugt á móti straumnum
í list sinni. Fyrir kom að hann gaf
eftir, gaf sig á vald „svarta seppa“,
þunglyndinu og Bakkusi. En ávallt
reis hann upp á ný til að vinna úr
því sem hann varð áskynja um sjálf-
an sig í „undirheimum".
Með Alfreð Flóka er horfínn sá
listamaður íslenskur sem mesta
rækt lagði við hið dulúðga og
undraverða. Án samfylgdar hans
verður erfíðara að umbera
hvunndagsleikann.
Ástvinum hans vil ég votta sam-
úð mína.
Aðalsteinn Ingólfsson
Gálgafuglinn er horfínn úr íslenzka
menningarberginu.
Hann bjó þar á syllu sinni — einn
— langa hríð.
Júlí 1955.
Á spítalaflötinni sunnanvið
Landakot sátu tveir menn: Snorri
Arinbjamar listmálari og sjúklingur
og toginleitur, mjósleginn ungling-
ur með þykk homspangagleraugu,
fár og feimnislegur og fölari en
nokkur sjúklinganna: Alfreð Flóki.
Okkur bar þar að, félagana, í heim-
sókn til Snorra.
Á þessum ámm var Flóki meðal
efnilegustu skákmanna landsins,
næstum orðinn Reykjavíkurmeist-
ari. Þar, sem víðar, lét hann vinn-
inginn liggja.
Um haustið hóf hann listnám.
Fjölskyldan, foreldrar og systir,
bjuggu i hinu gamla húsi föðurætt-
arinnar við Bárugötu 18: gamalt
og virðulegt hús undir laufkrónum
og innan dyra ríkti mýstískt andrúm
fortíðar.
En foreldrar Flóka tóku á móti
félögum sonarins af svo andófs-
lausri elskusemi, að einstakt var.
Og það var þeim líka aldeilis sjálf-
sagður hlutur að sonurinnn færi til
listnáms — þótt slíkt væri ekki fysi-
legur kostur á þessum árum.
Herbergi Flóka undir súðinni að
vestan var mikill furðuheimur: á
veggjunum voru ógnvænlegar og
sjarmerandi myndir af ýmsum stór-
snillingum bókmenntasögunnar,
Hugo, Balzac, Baudelaire, Rim-
baud, Poe, Oscar Wilde o.m.fl.
Og í hillum ótal raðir þunglama-
legra leksíkona og úrval heims-
bókmennta. I þessari vistarveru
stundaði hinn feimnislegi unglingur
bókmenntir og list sína. Af munk-
legri elju og fysn. Lestur og teiknun
voru honum tvær jafn réttháar
fíknir.
Árin liðu og Flóki varð frægur
og viðurkenndur og umdeildur
myndlistarmaður og einstaklega
hittinn á meinlaus loddarabrögð til
að vekja á sér athygli og erta smá-
borgaraskapið. Hann varð fyrir
löngu þjóðsagnapersóna og hafði
vissa ánægju af athyglinni, sem
uppátæki hans vöktu.
Myndir hans eru víða á söfnum
erlendis og hafa lengi verið eftir-
sótt af löndum hans.
Og nafn hans er löngu komið í
erlenda leksíkona.
Og samt var hann svo fáskiptinn
um veraldlegt kíf og framapot, að
vinir hans urðu oft þrumu lostnir
vegna þeirra tækifæra, sem hann
lét ganga sér úr greipum. Hann lét
vinninginn liggja. Og í praktískum
hlutum var hann ævintýralega við-
utan og framandi — ég veit satt
að segja ekki, hvort hann kunni að
hella uppá kaffí — og var þó meiri-
háttar kaffíkall.
Og skyndilega er hann allur,
þessi gamli snilldarinnar spjátrung-
ur.
Og hvað er þá minnisstæðast í
veru svo magnaðs og umdeilds per-
sónuleika?
Eru það heitar lífsnautnastundir
frá æskudögum, þar sem frásagna-
leiftran snillingsins lýsti upp stuttar
nætur?
Eru það myndverk hans, óttaleg
og falleg í senn — geníöl að gerð?
Fágætur lífskúltúr hans og sið-
fágun?
Eða er það kannski minningin
úr dönskum kóngsgarði, þarsem
Flóki hoppar og skoppar með ung-
um dreng sem féll í grasið — og
meistari réttir honum langa, mjúka
hönd sína og þeir leiðast, tveir og
eru eitt?
Bragi Kristjónsson
í dag verður Alfreð Flóki jarð-
sunginn frá Dómkirkjunni. Til-
hugsunin um að ég sé að fylgja
honum síðasta spölinn er miklum
trega blandin því að ósjaldan feng-
um við okkur göngutúr í Vestur-
bænum. Flóki frændi eins og ég
kallaði hann alltaf var mikill göngu-
garpur. Það hvarflaði aldrei að
honum eitt einasta augnablik að
taka bílpróf. Hann vildi heldur nota
fætuma til þess að geta virt fyrir
sér umhverfíð. Til þess hafði hann
nægan tíma því sem listamaður var
hann sjálfs sín herra. Þegar ég
hugsa til baka þá fínnst mér ekkert
undarlegt að Flóki eigi sterk ítök í
mér. Hann var eini karlmaðurinn í
fjölskyldunni sem var heimavinn-
andi. Hann bjó ætíð með ömmu
minni þar til fyrir 2 árum þannig
að ég hitti hann næstum daglega.
Það brást aldrei að þegar ég heim-
sótti ömmu þá skrapp ég inn til
Flóka þar sem hann var að teikna.
Hann setti þá oft góða plötu á fón-
inn og undir klassískri tónlist
spjölluðum við um alla heima og
geima. Flóki var víðlesinn og fylgd-
ist vel með gangi mála í umheimin-
um. Jafnréttissinnaðri og
fordómalausari manni hef ég ekki
kynnst. Hann varði yfirleitt málstað
þeirra sem minna máttm sín og var
óhræddur við að segja álit sitt jafn-
vel þótt það yrði til þess að hann
fengi vítur fyrir.
Við, sem urðum þess aðnjótandi
að fá að kynnast slíkum heiðurs-
manni, eigum eftir að sakna hans
mikið.
Blessuð sé minning hans.
Frænka
Ég heyrði Alfreð segja við stúlk-
una: „Hagaðu þér ekki eins og
lostafull jómfrú sem lætur fallast
fyrir dagrenningu, stimið býður
með fulla reisn. Þiykkt er á hnapp
og arfleifð Sades birtist. Láttu þetta
líða hægt, við gerum eins og dýrin,
sér í iagi slöngumar, uppí kvöldsól-
ina. Fáránlegt að hugsa ekki til
satans, hef alltaf þurft að segja þér
eitthvað. En hugsunin er hverful,
rétt eins og Breton, ein töf. Vertu
mér hlýr áður en jörðin opnast."
Ég hitti Alfreð á íslandi, Kaup-
mannahöfn og víðar. Sá blíð augu
hans, kímnina, angistina og titrandi
hendur hans. Hugsaði um hárfínar
línumar, myndimar hans. Augu
okkar vom alltaf vingjamleg og
hann sagði að það sem við sæjum
væm tvær hliðar af því sama. Mað-
ur á að sjá með ökklunum, nefínu,
augunum, tungunni og hinni
ástríku svipu. Við gátum verið
ósáttir en aldrei þó í þeim mæli að
brot kæmi í þann hjúp kærleika,
þar sem við dönsuðum. Ég átti mín
leyndarmál, hann sín, _við vomm
ekki smásmugulegir. Ég veit að
hann sveik mig vegna tunglsjúku
anemónunnar; ég hann útaf gleði-
konunni Körku í Flórens. Þegar
Alfreð skildi þetta, sagði hann ekk-
ert, horfði einungis til mín með
mínum augum og brosti. Víst emm
Horfin æska
Lát Alfreðs Flóka er punktur
aftan við langa æsku. Með honum
hverfur að mestu æska þeirrar
kynslóðar sem var hans. Flóki
var dæmigerður æskumaður og
naut þess að vera það uns ýmis-
konar vandkvæði miðaldra fólks
fóru að sækja á hann og þóttust
geta krafið hann um toll. Flóki
neitaði að trúa, en gat ekki frek-
ar en aðrir flúið þá staðreynd
að gráir sinuhagar taka við af
draumum sem áður lituðu
ókomna tíma svo að vitnað sé til
Jóhanns Siguijónssonar.
Það að varðveita æskuna er í
raun kraftaverk. En til þess að slíkt
takist að einhveiju marki þarf að
gera sér grein fyrir fallvaltleik
lífsins, að það er orðið áliðið þrátt
fyrir allt. Sólarlag og sólampprás
eiga eitt sameiginlegt: Fegurð. í
því er falin sáttargjörð. í myndum
Flóka ero líf og dauði eitt og hið
sama, andstæðumar kveikja lífs.
Hið fagra er máttvana án ljótleik-
ans og hryllingurinn lifír ekki án
bamslegs sakleysis. í öllum við-
fangsefnum Flóka leynist heim-
spekileg og trúarleg spum, það að
vilja komast að kjama máls þótt
niðurstaðan verði ekki annað en
fánýti.
Þegar við Flóki dmkkum saman
súkkulaði á Skálanum tæpri viku
fyrir andlát hans vom umræðuefnin
furðu lík þeim sem gjaldgeng þóttu
á kaffíhúsum borgarinnar á sjötta
áratugnum. Málflutningur hans
minnti mig á það sem einkum var
á döfínni í frægri kaffístofu á
Laugavegi 11, í plast- og speglaver-
öld sem stríðið hafði laðað fram
með áhrifamætti sínum. Ég áttaði
mig á því betur en oft áður að við
höfðum gengið í hring og það var
lítið eftir nema endurtekningin og
þeir sem ekki vildu rækta hana
vom dæmdir úr leik.
Lífíð var aðeins til sem minning,
inni og úti blöstu sinuhagamir við.
Það líf sem lifað var á þessari
stundu var óraunverulegt af því að
það var ekki orðið minning.
Meðal helstu einkenna Alfreðs
Flóka vom glaðværð og kátína.
Þegar við hittumst síðast var hann
að vanda í góðu skapi og þeirri
spumingu hvort hann liti vel út var
hægt að svara játandi. Mér fannst
hann ekki hafa breyst mikið síðan
ég sá hann fyrst nema kannski að
því leyti að nú var hann með bindi
í staðinn fyrir slaufu. Sama síða
jarpa hárið prýddi hann og í augun-
um var glettni sem gat boðað
margt. Kannski tjáði hún liðna gleði
því að nú var ekki tími til annars
en horfast í augu við þann rey-
kvíska vemleik sem dunaði á
strætunum fyrir utan og gleyma
sér um stund við kyrrð bókanna sem
hann dáði svo mjög.
Flóki var mikill bókamaður. Ég
undraðist það oft hve víðlesinn hann
var og vel heima í bókmenntum:
skáldsögum og ljóðlist, sjálfsævi-
sögum, heimspeki og trúfræðirit-
um, að ógleymdum þeim dulhyggju-
skmddum sem hann lá yfír og hafði
gaman af. Þegar hann var að teikna
vildi hann að lesið væri fyrir sig.
Síðasta bókin af mörgum sem sam-
býliskona hans, Ingibjörg M.
Alfreðsdóttir, las fyrir hann var
Jólaóratoría Görans Tunström, bók
sem hlýtur að hafa átt vel við Flóka
vegna þess hve skáldleg og upphaf-
in hún er, rómantísk og raunsæ í
senn og segir frá einkennilegu fólki
og óvenjulegum örlögum. Vini sína
meðal skálda bað Flóki oft að lesa
fyrir sig og sjálfur flutti hann eink-
ar vel ljóð. Munnleg frásögn hans
var oft með þeim hætti að rithöf-
undar máttu öfunda hann af
frásagnargleðinni og hugkvæmn-
inni, en of lítið var gert af því að
skrá eftir honum. Mönnum þótti
hann einfaldlega of ungur til að
færa hann í gervi sagnaþularins.
Persónan Flóki var og verður
mörgum hugleikin. Menn undmðust
oft mælsku hans og leikræna til-
burði. En það em myndir hans sem
verða þegar fram líða stundir helstu
heimildimar um hann. Frá þeim
fyrstu til hinna síðustu má lesa
þróun, ákveðna heildarsýn, ein-
stæðan heim. Mönnum þótti Flóki
ekki breytast mikið, en þegar vel
er að gáð em fleiri en eitt tímabil
í list hans. Hjá því verður ekki kom-
ist að sjá hve hann er sjálfum sér
samkvæmur alla tíð. List hans var
aldrei tilviljanakennd, en gerðist æ
markvissari með ámnum, m.a.
vegna þess að ákveðin tákn, ákveð-
inn hugmyndaheimur setti svip á
viðfangseftnn. Við getum sagt að
efni myndanna sé ástin og dauðinn
og með sama rétti lostinn og eyð-
ingin, en það skiptir ekki höfuðmáli.
Myndræn gildi ieikninga Flóka em
svo yfírgnæfandi að hann hefði
getað valið sér allt annað mynd-
efni, en samt orðið sigurvegari.
Hann skapaði þá veröld sem stóð
hjarta hans næst og hann fann til
skyldleika við. Hann sýndi þann
trúverðugleik að bregðast ekki til-
fínningum sinum og vitsmunum.
Honum datt aldrei annað í hug en
teikna það sem höfðaði til hans.
Með öllum myndum sínum vildi
hann segja eitthvað, ekki bara
teikna út í bláinn. Að því leyti er
hann bókmenntalegur myndlistar-
maður, skáld í línu. Og hann er
ekki í vondum félagsskap hvað
þetta varðar. Mikil myndlist vill
ekki bara vera myndlist eins og
mikill skáldskapur vill ekki bara
vera skáldskapur. Það takmark að
ná út fyrir myndflötinn og lengra
en orðin getur aldrei orðið létt-
vægt. Og hver er kominn til þess
að kveða upp þann dóm í eitt skipti
fyrir öll hvemig myndlist eigi að
vera og skáldskapur að hljóma. Sé
slíkur maður tiltækur og allir sam-
mála um að hann hafí rétt fyrir sér
er eins gott að hætta að skapa.
Heimili Alfreðs Flóka á Bámgötu
í Reykjavík stóð okkur vinum hans
opið og þar ríkti einstök ljúf-
mennska þeirra hjóna, Guðrúnar
og Alfreðs Nielsens. Það var á þeim
ámm þegar mikið lá á að skapa
ódauðlega list og ná heimsfrægð