Morgunblaðið - 02.07.1987, Blaðsíða 31

31
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 2. JÚLÍ 1987
við eitt, eins og fuglinn efst uppi á
Santa Maria del Fiore.
Er hann núna þar og ég hér?
Nei, við erum saman, blómaskrúðið
brýst fram, sólin fyllir hið innra,
stjömumar gægjast fram. Ur
skauti yndis alheimsins heyrist lúð-
ur. Engin skuld, engin refsing, allt
er kyrrt. Hann stendur eins og sjó-
arinn á kránni, slær í glasið, við
bíðum eftir ræðu, sumarkveðju. Eða
sögu um málarann, sem byijaði
hlutlægt en varð óhlutlægur, elskar
alla jarðliti, en málar með bláu. Eg
felli tár, terra de Siena drýpur í
glasið. Engill svífur að, hrærir í
vökvanum; ég er dropi í hafínu,
fjólublár, inní hnykli tilfínninganna.
Hugsa til hans: síðhærður með síga-
rettuna.
Egill Skallagrímsson var eitthvað
sem við drukkum, styrktur tári af
Svartadauða. Gerðum hróp að öllum
þeim öpum og idíótum er liðu hjá.
Sit með eina af myndum Alfreðs,
drekk skál hans og hrópa, fullur
kærleika: Flóki, að hneyksla deyr
aldrei. Mundi hann eftir tússpenn-
anum sínum? Ég á ramma með
flatarmáls-mynstri, þar má hann
teikna fjöldann allan af fígúrum,
fullar af vitund. Alfreð sviðsetur
sorgina, kann meira en ytri mótun,
sem er samúð, fúlmennska og
harmur. Hið opna land sálarinnar,
sem er nafnlaust, vellur upp og
azurblá bjartsýni, hel og paradís.
Eitt snöggt hlé verður ekki skilnað-
ur okkar.
Hans Henrik Jorgensen
kvikmyndaleikstjóri,
Kaupmannahöfn.
Ég var lítill, bólugrafinn og held-
ur ólánlegur táningur með áhuga á
annarlegum bókmenntum og fyrir-
bærum; þegar kunnur bankamaður
hér í bæ stillti mér upp fyrir fram-
an Alfreð Flóka í kjallaranum á
Eymundssyni og kynnti okkur með
þeim formála að við ættum margt
sameiginlegt.
Ég man skelfingu mína yfír því
að vera settur svona undirbúnings-
laust í þessa aðstöðu, einhvem
veginn fannst mér ég þurfa að geta
botnað alla þá Baudelaire-fyrri-
parta sem Flóki kynni að varpa
fram, eða geta skipst við hann á
alkemískum leyniformúlum á gull-
aldarlatínu. Ég hafði fylgst með
Flóka úr fjarlægð, í gegnum viðtöl
og annað slíkt og sannfærst um að
hér var á ferðinni mikilmenni.
Kannski ekki bara mikilmenni,
heldur fjöldahreyfíng: — hér holdg-
uðust í einum manni súrrealismi,
fantasía, magía og hin skapandi
hnignun aldamótanna, auk þess
sem hann virtist vera í beinu sam-
bandi við öll helstu skikkelsi
mannkynssögunnar.
Eftir þennan stutta fund sat ég
uppi með heimboð til Flóka og þann-
ig byijaði vinátta sem hefur verið
með því dýrmætasta sem mér hefur
gefist í lífínu.
Nú þegar ég hugsa til Flóka úr
annars konar fjarlægð sé ég að
fyrri sannfæring mín um mikil-
mennið og fjölfræðinginn Flóka var
meira en réttlætanleg. En það sem
skiptir mig mestu máli nú er að
hann hafði hliðar sem forsíðuvið-
tölin gátu ekki einu sinni gefið í
skyn: hann var hlýr, næmur og
örlátur, alltaf tilbúinn til þess að
koma til hjálpar, aðstoða, gefa.
Lítið land eins og ísland hefur
haldið í við hinn stóra heim lista
og menningar með því að mynda
hnotskurnarsamfélag þar sem stór-
ar stefnur eða hópar á listasviðinu
speglast hér í einstaklingum eða
litlum hópi listamanna. Fyrir utan
það að vera einstakur á sínu sviði
var Flóki, eins og áður sagði, tals-
maður og merkisberi fyrir margar
stefnur og þá ekki síður á sviði
bókmennta en myndlistar. Á þann
hátt hefur hann verið uppalandi
fyrir yngri kynslóðir listamanna og
annar stór hluti af því uppeldi hefur
verið að kenna mönnum sköpunar-
mátt sérviskunnar, dirfsku til að
fylgja listagyðjunum eftir og gera
vilja sinn hvað sem hver segir.
Arfleifð Alfreðs Flóka í listaverk-
um og mótandi áhrifum er eitthvað
sem aðeins komandi kynslóðir
munu geta metið til fulls, en öll
erum við fátækari við fráfall hans.
Fari hann í friði.
Hilmar Orn Hilmarsson
Þegar ég sit hér með penna í
hönd og hugsa um síðustu vikur,
ef ekki síðustu mánuði eða ár, þá
minnist ég frænda míns, Alfreðs
Flóka, sem lést í Landspítalanum
18. þ.m., aðeins 48 ára að aldri.
Flóki var umdeildur, enda sérstakur
persónuleiki, með sinn frábæra
húmor sem féll ekki í jarðveginn
hjá öllum, en flestir skynjuðu per-
sónu hans og vissu að á bak við
brynju þessa var Flóki afskaplega
viðfelldinn, jákvæður og skemmti-
legur og mikill karakter, sem ekki
fór framhjá neinum sem til hans
þekkti. Þar sem ég hef ætíð haft
mikinn áhuga á myndlist hef ég oft
leitað ráða hjá Flóka í þeim efnum
og mér oft til blandinar ánægju
hafði hann ætíð tíma til að gefa
mér ráðleggingar, enda þjóðkunnur
listamaður, og með betri listamönn-
um þjóðarinnar.
Það er eigi svo langur tími er
ég heyrði í honum síðast og var
hann hress að vanda, og orðaði ég
það við hann að ég ætti að þreyta
próf í listasögu fljótlega, og spurði
hann hvenær prófíð yrði og hálf
skammaði mig fyrir að hafa ekki
leitað til sín fyrr, svona var hann
ætíð reiðubúinn. Við spjölluðum í
þessu samtali um hina og þessa
listamenn, einnig um endurreisn-
artímabilið sem hann að sjálfsögðu
kunni öll deili á, og líkt Flóka lædd-
ust nokkrir brandarar inn á milli
eins og honum einum var lagið, en
hann gaf mér fróðlegar upplýsingar
að vanda og stóðst ég prófíð með
miklum ágætum, þökk sé honum,
og mun ég geyma minningu hans
í hjarta mínu um aldur og ævi.
Blessuð sé hans minning og megi
hann hvíla í friði.
Ingibjörg Bragadóttir
Sú bitra fregn barst til Kaup-
mannahafnar á fremur kuldalegum
sumardegi, að minn gamli vinur,
Alfreð Flóki, væri látinn.
Við kynnt'umst vorið ’59 og hitt-
umst stundum á kaffíhúsum í
Reykjavík. Hann hafði verið á Aka-
demíinu í Kaupmannahöfn hjá Prof.
S. Hjorth Nielsen. Taldi Flóki rétt-
ast að ég sækti um skólavist hjá
þessum manni, úr því að ég var í
þeim þönkum. Þannig byijaði sam-
vera okkar haustið '61, en eftir
þetta bjó hann oft tímabundið í
borginni, oft ár í einu og kom gjarn-
an á vorin. Hann elskaði gömlu
Kaupmannahöfn og við höfum átt
margar ógleymanlegar stundir
saman. Leiðin að hjarta Flóka gat
verið í gegnum pott af ungversku
gúllasi, vel sterku, og flösku af
frönsku rauðvíni. En annars komu
þau Ingibjörg oft m.a. vegna þess
að þau höfðu gaman af bömum.
Áð eðli var Flóki afar hlýr, hlé-
drægur, jafnvel býsna feiminn
maður. Hann var húmoristi af Guðs
náð og var snillingur í að segja
sögur. Hann naut sín allra best í
litlum hópi. Engan myndlistarmann
hef ég þekkt sem var jafn víðlesinn
í menningarsögunni og hann, ekki
síst persónusögu og það frá fjölda
landa.
Meðal nemenda Akademísins
vakti Flóki mikla athygli og vissi
hann mæta vel af þessu. í matstofu
skólans leit þetta stundum þannig
út að hann gat varla borðað „frika-
dellurnar“ fyrir stormandi kven-
hylli. í annan tíma sat mikill hópur
í kringum hann og allt í uppnámi,
því að þá var hann að tefla skólafé-
laga sína af sér, hvern af öðrum,
og hafði lagt peninga undir. í eitt
sinn var það að hann leit yfír liðið
og sagði að það væri hann handviss
um, að eitthvert það þrautleiðinleg-
asta tómstundagaman sem fyrir-
fyndist, væri að vera svona normal.
Éftir slíka sigra var farið í búllu-
hringferð, byijað á Skindbuksen
eða Hviids og oft komið seint heim.
Á slíkum næturferðum kom margt
misjafnt fyrir og gæti orðið langur
kapítuli. Aðalpersónan gat haft
gaman af að heyra þessar „Flóka-
sögur“ af sjálfum sér í hverfunum
í kring um Nikolaj kirkju og Kóngs-
ins Nýjatorg. Einmitt þess vegna
finnst mér Flóki standa fyrir aftan
mig, horfir yfir öxlina á þessar línur
og segja: „Gamle dreng, ætlarðu
ekki, ormurinn þinn, að hafa eina
einustu Flókasögu af Old boy, Al-
fredó og það í sjálfum nekrólógnum
um snillinginn?" En svo verður ekki
að sinni, þó af nógu sé að taka.
Það er engin hætta á að Alfreðs
Flóka verði ekki minnst á góðum
stöðum í gömlu Kaupmannahöfn.
Við fórum mikið á bókasafn skól-
ans á tímabili og leituðum að alls
ólíkum hlutum. Flóki kynnti mig
fýrir verkum listamanna eins og
t.d. Ivar Arosenius, Angueli, Jos-
ephsson, Griinewald og C.F. Hill.
Sá síðastnefndi var okkur oft um-
ræðuefni. Þetta voru allt hans menn
og sunnar í álfunni átti hann þá
Doré, Redon, Ensor, Moreau og
Pasein o.fl. Við vorum ekki sam-
mála um nemendur Moreaus nema
Rouault sem víð báðir dáðum. Flóka
fannst Matisse hálf úrkynjaður og
hann brosti að kúbistunum.
Sem teiknari var Flóki algjörlega
í sérflokki. Hann réð mjög snemma
yfír góðri tækni, var þrautseigur
og vann af mikilli nákvæmni. Hann
starfaði alla tíð á fremur þröngu
sviði, hann ræktaði sinn garð og
vildi hafa hann í friði. Á skólaárun-
um teiknaði hann mikið, en ekki
alltaf í sjálfum skólanum. Hann
gerði samning við Hjorth Nielsen
um að teikna heima og lika á skól-
anum eftir vild, gegn því skilyrði
að sýna kennaranum myndirnar
reglulega. Hann uppfyllti þetta lof-
orð á góðan máta, enda- er mér
minnisstætt þegar hann kom með
möppumar sínar inná skrifstofu
Hjorths og þeir ræddu teikningam-
ar langtímum saman. Flóki vann
markvíst sem teiknari eftir þetta
og á sér enga hliðstæðu í íslenskri
list. Hann var náttúrlega skyldur
alheimshreyfingu súrrealismans,
sem hann gluggaði mikið í, en Flóki
fór alltaf sínar eigin götur. Hann
skoðaði hluti afar vel, þegar hann
var á söfnum. Gekk hægt um sal-
ina, beit kannski örlítið í neðri
vörina og kom svo eftir drykklanga
stund með skýrt álit sitt á verkinu.
Flóki elskaði konur. Hann var
alla tíð gjörsamlega töfraður af
konum. Þær voru vemr sem bæði
gátu heillað menn eða gert þá sturl-
aða með dulrænu afli. Um þetta
Qölluðu myndir hans að vemlegu
leyti, fijósemin gegn dauðanum,
lífið og erótíkin. Hann var á vissan
hátt tvíráður einfari, vissi að mað-
urinn er alltaf einn og deyr einn.
Hann trúði á erótíkina í sama skiln-
ingi og Forn-Grikkir.
Trúlega eigum við Gerður eftir
að sakna sögumannsins og húmor-
istans Flóka allra mest, svo og
bréfanna og kortanna frá honum.
Hin sérkennilegi undirtónn í sögum
Flóka byggðist á næstum barns-
legri eftirtekt og ríkri kímniblend-
inni dómgreind.
Þess vegna er okkur sár hryggð
í huga og við munum minnast Al-
freðs Flóka svo lengi sem við lifum.
Við samhryggjumst innilega móður
hans, syni, Ingibjörgu og öðmm
aðstandendum.
Tryggvi Ólafsson
„Do what thou wilt
Shall be the whole of the Law.
Love is the Law,
Love under will.“
(Aleister Crowley)
Ég furðaði mig oft á því að slíkur
maður sem Flóki skyldi vera vaxinn
upp hjá okkur héma í Víkinni, því
að hann virtist miklu fremur sprott-
inn úr gamalgrónu menntaumhverfi
í einhverri af höfuðborgum Mið-
Evrópu. Þetta gerði eflaust fas
hans, útlit og klæðaburður, en eins
hitt, að hann hafði með þrotlausum
lestri frá unga aldri tileinkað sér
bókstaflega allt það besta úr menn-
ingararfleifð gömlu Evrópu. En
seinna gerði ég mér ljóst að Flóki
var jafnframt eins íslenskur og
nokkur maður getur verið, í þeirri
merkingu sem við leggjum besta í
það orð. Því svo oft og víða sem
þess hefur verið getið hve víðlesinn
Flóki var í erlendum bókmenntum,
eldri sem yngri, má hitt ekki gleým-
ast að hann var ekki síður óvenju
vel lesinn í íslenskum bókmenntum
frá upphafi, hafði á hraðbergi til-
vitnanir úr ólíkustu áttum, kunni
ókjör af ljóðum, sögum og sögnum
og fór ósjaldan með mergjaðar stök-
ur yfir góðu glasi.
Hann var fæddur í Uppbænum,
í húsi móðurafa síns, Guðmundar
Helgasonar á Óðinsgötu fjögur, og
ólst þar upp fram undir fermingu.
Þetta var mikið ævintýrahús og þar
var amma hans, sem dekraði hann
hæfilega; sá meðal annars til þess
að hann fengi að vaka frameftir
og sofa út á morgnana og að sem
minnst af því sem kryddaði
hvunndaginn færi fram hjá honum.
Reglulega klæddi hún sig uppá og
fór á miðilsfund til Láru, og tók
drenginn með sér; þ.e.a.s. hann sat
frammí eldhúsi á meðan andarnir
komu nauðsynlegum skilaboðum til
skjólstæðinga sinna inni í stofunni.
Þessi undarlega reynsla átti sinn
þátt í þeirri foragt sem Flóki hafði
Sjá nánar á bls. 49.
sem fyrst, en líka tími til að njóta
lífsins og vornætur æskunnar eftir-
væntingarfullar og hver dagur líkur
ævintýri. Flóki vildi teyga allan
heiminn í einni andrá og þekkingar-
leit hans var slík að kornungur vissi
hann álíka mikið um menningu
heimsins og hálærðir menn. Hann
var á þeim árum eins konar Galdra-
Loftur á þröskuldi leyndardómanna,
en þegar alvaran var mest með
bros á vör líkt og skógarpúki í
klassísku málverki. Það var mjög
bjart yfir öllu, en ekki alltaf og
nokkurn skilning skorti hjá dauðyfl-
um samfélagsins. Að storka
umhverfinu var litið öðrum augum
en nú þegar það þykir nauðsynlegt
listamanni til þess að ná frama.
Á heimili Flóka skorti ekki skiln-
ing. Guðrún, móðir hans, var og
er listhneigð kona og fékkst við list-
sköpun þótt ekki færi hátt, enda
af ætt sem lagt hefur meira af
mörkum til íslenskrar myndlistar
en flestar aðrar. Alfreð, faðir hans,
stóð traustum rótum í borgaralegri
menningu og var fagurkeri í eðli
sínu, hafði samt áhyggjur af því
hve sonurinn þekkti marga vafa-
sama menn. Á þessu heimili var
líka dóttirin Guðlaug, systir Flóka,
björt og einarðleg stúlka, eftirmynd
föður síns. Og aldrei langt undan
var Stefán Þórir Guðmundsson,
bróðir Guðrúnar, sem til hinstu
stundar frænda síns leit á það sem
helsta takmark sitt í lífinu að standa
um hann vörð og bregðast honum
aldrei. Það rættist líka því þegar
þeir frændur töluðu síðast saman
tók Flóki af Stefáni loforð um að
hafa samband við sig klukkan sjö
að kvöldi 18. júní. Á þeirri stundu
andaðist Alfreð Flóki í Landspítal-
anum.
Heimili Flóka var fullt af bókum,
listaverkum og fögrum hlutum.
Hann þurfti ekki að fara langt til
að finna það sem hann leitaði að.
Hann jós úr brunnum menningar á
sínu eigin heimili og þar voru bæk-
ur sem gátu svalað fróðleiksfýsn
hans. Mestu skipti þó að þar var
rúm fyrir skilning á þessum óvenju-
lega syni sem hlyti að fara aðrar
brautir en tíðkaðist. Sérstöku ást-
fóstri tók Flóki við menningu
nítjándu aldar. Flóka leið aldrei
betur á góðri stundu en þegar tón-
list Wagners var leikin eins hátt
og unnt var og arfur Germana rifj-
aður upp og komist að spaklegri
niðurstöðu þótt hún væri ekki alltaf
samkvæmt almennri rökvísi.
Guðrún og Alfreð Nielsen tóku
þeim sem þetta skrifar vel frá upp-
hafi. Sömu sögu hafa margir vinir
Flóka að segja. Ég fann strax í
návist þeirra að þau voru fulltrúar
menningar og mannlífs sem ég gat
auðveldlega sætt mig við. Þegar
Alfreð var hrifsaður burt á miðjum
aldri var missirinn sár. Mér var
hann sannur vinur. Það gleymist
aldrei hve styrkleiki Guðrúnar Niel-
sen var mikill á þessari óvægnu
stundu og reisn hennar eins og allt-
af, ekki síst nú þegar þyngsta
höggið hefur verið greitt. Alfreð
Flóki var að sönnu barn móður
sinnar, líktist henni mjög. Fyrir
meira en tveimur áratugum sagði
hann við mig að hann kviði því
mest að móðir sín dæi á undan
sér. Við því var honum hlíft.
Flóki var um árabil kvæntur
danskri konu, Annette Bauder Jen-
sen. Þau skildu. Sonur þeirra er
Axel Darri sem lifir föður sinn.
Sambýliskona Alfreðs Flóka,
Ingibjörg M. Alfreðsdóttir, gaf hon-
um það besta sem hún gat gefið
honum: æsku sína.
Svo húmar að. Kvöldið þótt fag-
urt sé varir ekki að eilífu. Við tekur
nóttin. Það er eini ákvörðunarstað-
urinn sem við eigum vísan. Ég vildi
geta kallað aftur á minn fund æsk-
una sem er liðin. Þegar hún stóð
sem hæst var Alfreð Flóki með í
för. Nú sitjum við hér og horfum
til grárra sinuhaga með nokkrum
skilningi.
Jóhann Hjálmarsson