Morgunblaðið - 15.09.1987, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 15. SEPTEMBER 1987
Bókmenntahátíðin 1987
A
FIFLIÐ SORGMÆDDA
Bókmenntlr
Jóhann Hjálmarsson
Bókmenntahátíðin 1987:
Bókmenntadagskrá í Norræna
húsinu. Höfundar: Þórarinn
Eldjárn, Johan Bargum, Regin
Dahl, Jon Michelet, Dorrit Will-
umsen, Einar Már Guðmunds-
son.
Dagskrá Bókmenntahátíðar
1987 hófst með þvi að nokkrir
norrænir höfundar kynntu verk
sín í Norræna húsinu. Fleiri norr-
ænir höfundar munu koma fram
síðar.
Regin Dahl er meðal helstu
ljóðskálda Færeyinga. Hann flutti
mörg ljóð og hljómaði færeyskan
vel, en ekki skilst hún jafn vel í
flutningi og þegar hún er lesin. í
ljóðum Regins Dahl er náttúra
Færeyja og lífið þar óþijótandi
yrkisefni, en hann er þó ekki
bundinn við ættbyggðina eina
saman heldur leitar fanga víða.
Klassísk yrkisefni eru áberandi
hjá Regin Dahl og skírskotanir
ljóða hans oft sóttar í rætur vest-
rænnar menningar. Aheyrendur í
Norræna húsinu virtust best
kunna að meta þau ljóð hans sem
fjölluðu um færeyskt mannlíf.
Dorrit Willumsen las kafla úr
skáldsögu. Frásagnarmáti hennar
er raunsæilegur og hlýr og hún
leggur áherslu á að ná fram and-
blæ þess tíma sem hún fjallar um.
Skáldskapur og minningar renna
saman í eitt.
Frá Danmörku er ekki langt til
Noregs. Norðmaðurinn Jon Mich-
elet skrifar spennubækur, ein
þeirra, Jámkrossinn, hefur komið
út á íslensku. Hann virðist nú
vera að fara inn á nýjar brautir
eins og skáldsagan Terra roxa
Regin Dahl
vitnar um. Michelet skopaðist að
rithöfundarferli sínum með því að
minna á orð Garcia Marquez um
að í skáldsögu skipti fyrsta setn-
ingin mestu máli, í henni væri að
finna allt sem síðar kæmi. Með
því að lesa fyrstu setningar nok-
kurra skáldsagna sinna komst
Michelet að þeirri niðurstöðu að
ekki væri mikið varið í þær sam-
kvæmt skilgreiningu Garcia
Marquez. En áheyrendur hans í
Norræna húsinu neita að trúa.
Hér er greinilega á ferð höfundur
sem kann sitt handbragð og hefur
frá mörgu að segja.
Johan Bargum frá Finnlandi
kvaðst hafa verið staðráðinn í því
að flytja alvarlegt efni fyrir bók-
menntaþjóðina, en eftir stutt
kynni af henni var breytt um skoð-
un. í staðinn bauð Bargum upp á
revíuefni og stutta þætti, að hluta
til í samræðuformi. Mæltist þetta
vel fyrir.
íslensku höfundamir, Þórarinn
Eldjám og Einar Már Guðmunds-
son, vom á sömu nótum og Johan
Bargum. Þórarinn las úr óbirtu
verki, Skuggaboxi, og Einar Már
* .
Jon Michelet
nýja smásögu: Æðahnútar og eit-
urlyf. í Skuggaboxi heldur
Þórarinn áfram lýsingu Kjög-
xættar með því að svipast um á
niðjamóti. Einar Már aftur á móti
er trúr endurminningastíl, fléttar
saman æðahnútavanda og eitur-
lyfjavandamálum og greinir um
leið frá ýmsu kátlegu í samtíð-
inni. Þórarinn og Einar Már em
ekki langt frá hreinni skemmtí-
sagnagerð, en alvarlegir undirtón-
ar em vissulega í þvi sem þeir em
að fást við.
Ljóst má vera að inn í hina
þjóðfélagslegu kmfningu sem er
svo dæmigerð fyrir norrænar
samtímabókmenntir er kominn
gestur sem ástæðulaust er að taka
illa. Þessi gestur er stundum í
gervi trúðsins eða fíflsins sorg-
mædda, en oftast nær ádeilumað-
ur sem telur nauðsynlegt að
alvörunni fylgi gaman.
Rithöfundar sem hleypt hafa
gestinum inn í smiðju sína em
meðvitaðir um lesanda/kaup-
anda/áheyranda og stundum
háðari tíðarandanum én æskilegt
geturTalist.
Það sést alltof lítið af afburðaleikaranum Jason Robards, Jr. í Hver
er ég?, en Winona Ryder, sem leikur í rauninni aðalhlutverkið, er
eftirminnileg.
Sjálfsleit og suð-
urríkj aþij óska
Kvikmyndir
Sæbjörn Valdimarsson
Laugarásbíó:
Hver er ég? Square Dance ☆ ☆ V2
Leikstjóri: Daniel Petrie.
Handrit: Alan Haines, byggt á
skáldsögu hans með sama nafni.
Kvikmyndatökustjóri: Jacek
Laskus. Tónlist: Bruce Brough-
ton. Aðalleikendur: Jason
Robards, Jane Alexander, Win-
ona Ryder, Rob Lowe.
Bandarísk, Island Pictures 1987.
Unglingsstúlkan Winona Ryder
býr hjá afa (Jason Robards, Jr.) útá
landsbyggðinni í Texas, mamma
hennar (Jane Alexander) stakk af
frá henni nýfæddri, til að missa
ekki af fjörinu í stórborginni og
forðast þrjósku og einstrengings-
hátt Robards, sem þegar hafði
„Eðlisútmálun
manneskj unnar4 ‘
Erlendar baakur
Siglaugur Brynleifsson
Barry Schwartz: The Battle for
Huraan Nature. Science, Norality
and Modem Life. W.W. Norton &
Company — New York/London
1986.
Hugmyndafræðingar frönsku
stjómarbyltingarinnar töldu sig
hafa fundið lausnarstein mann-
kynsins, leiðina til þúsund ára
ríkisins. í ritum þeirra, „Code de
la Nature" Morellys 1755, „De lé-
spirit" Helvetiusar 1758, „Le
Systéme de la nature" Holbachs
1770, „De la Législation" Malbys
1777 og í ritum Diderots og Rousse-
aus eru mein mannkynsins rakin
til þekkingarleysis á hinu sanna
eðli manna, sem samkvæmt þeirra
skoðun er bundin náttúrulögmálum,
sem gilda fyrir manninn eins og
aðrar lífverur. Finni menn þessi
lögmál og hlýði menn þeim, þá er
vandinn leystur.
Inntak kenninganna var að eigin-
gimi og sérdrægni réðu fyrst og
fremst hegðum manna en jafnframt
að þessir eiginleikar væru grund-
völlurinn að samfélaginu, þar sem
menn gætu ekki þrifíst utan
mennskra samfélaga og að eigin-
gjöm leit hamingjunnar leiddi menn
til þess að leita fullnægjunnar innan
samfélagsins og þar með yrði þeirra
hamingja að vera hamingja ann-
arra. Samfélagið yrði að mótast
samkvæmt innsta eðli mannanna
og þar með yrði skapað samfélag
frelsis, jaftiréttis og bræðralags.
Jafnframt þessum staðhæfingum
töldu margir þessara hugmynda-
fræðinga að maðurinn væri algjör-
lega bundinn nauðung nauðsynjar-
innar, sem ein tegund annarra
dýrategunda.
Það voru þessar kenningar sem
urðu kveikjan að rökfastri gagnrýni
Burkes, þar sem hann útlistar sam-
félagslega nauðhyggju og hrikaleg-
ar afleiðingar þeirrar þröngu
hugmyndafræði sem er forsenda
hennar.
Hugmyndir frönsku byltingar-
feðranna voru síðan fastformaðar
af Destutt de Tracy í fyrirlestrum
sem hann hélt 1796 um þá fræði-
grein er „skyldi kanna uppruna og
þróun andlegrar hæfni mannsins,
án tillits til frumspekilegra eða trú-
arlegra sjónarmiða ...“ John Locke
var lærifaðirinn og áhangendur
hans og de Tracys kölluðu sig hug-
myndafræðinga. Þessar kenningar
um mannheima sem hluta dýrheima
verða síðar á 19. öld rökstuddar
með socio-darwinismanum og á 20.
öld með atferlishyggjunni og þróun-
ar-líffræði og socio-líffræði. Kenn-
ingar Adams Smith og markaðs-
hyggjusinna verða hliðstæða við
kenningar frönsku hugmyndaftæð-
inganna, en eru íjarri því eins
altækar varðandi mennskt eðli, við-
miðun þeirra er maðurinn sem
efnahagsvera, „homo economicus".
Þrengt að manninum
Rit Barry Schwartz: „The Battle
for Human Nature" er umflöllun
um þessi efni og þá einkum um þá
kenningu hugmyndafræðinganna
um eðlislæga græðgi, sérdrægni
manna og sjálfselsku. Schwarz tel-
ur að þjóðfélög, þar sem menn telji
skoðanir hugmyndafræðinga og
„dýrafræðinga" réttar hvað varðar
mannlegt eðli, séu vígð algjöru
hruni fyrr eða síðar. Það þarf ekki
að leita langt til þess að finna þjóð-
félög sem þrengja svo að maiminum
sem einnar víddar samfélagsveru,
að öll list og allur skáldskapur visn-
ar og sköpunargáfa í þeim greinum
er talin hættuleg hinni samfélags-
legu nauðsyn. Samkvæmt þeim
kenningum er „samfélagið" sjálf-
stæð lifandi vera sem á að móta
og mótar alla mannlega viðleitni.
Einstaklingurinn er algjörlega rétt-
laus, hópurinn einn hefur gildi.
„Róttæk félagsvísindi" tjá raun-
veruleika þessa „mökkurkálfa"
félagshyggju og sósíalisma, sem er
af hugmyndafræðingum talinn vera
hið sanna „lýðræðissamfélag sem
er í stöðugri þróun" til hins full-
komna samfélagsforms mann-
heima, kommúnismanst
Schwarz fjallar fyrst og fremst
um áhrif hugmyndafræðinganna á
bandarískt samfélag og skrifar bók
sína með hliðsjón af réttlætingu
kenninganna um manninn sem
túbu, sem síngjama dýrategund og
efnahagsveru.
Höfundurinn ræðir fyrst um Ád-
am Smith sem höfund hagfræðinn-
ar. Höfuðrit hans var The Wealth
of Nations, sem kom út í tveimur
bindum 1776. Þótt tvö hundruð og
ellefu ár séu liðin frá því að ritið
kom út hefur það haldið gildi sínu
sem útlistun á markaðshyggjunni,
frelsi til að selja og kaupa og um
sem minnst afskipti ríkisvaldsins
af efnahagslífi þjóðanna. Sam-
keppnin mótaði efnahagslífið og
með frelsi markaðarins yrði ham-
ingja flestra tryggð. Smith skrifaði
bók sína á þeim tímum þegar hefð-
bundnar siðareglur um samskipti
manna voru gildar og því var óheft
samkeppni án tillits til tillitssemi
við náungann alls ekki talin við
hæfi. Þetta var Smith sjálfum ljóst,
hann gekk að því sem vísu að höft
á blinda græðgi væru ráðandi þátt-
ur mannlegs eðlis. Auk þess hafði
hann skrifað „The Theory of Moral
Sentiments...“ 1759, þar sem
hann segir: „Þegnar samfélagsins
þurfa á aðstoð hvers annars að
halda...“ Hann ræðir einnig um
að sámfélag geti ékki staðist án
vináttu, þakklætis og tillitssemi.
Græðgi á kostnað
siðfræði
Schwartz telur að á undanföm-
um tvö hundmð ámm hafi réttlæt-
ing græðginnar magnast á kostnað
siðfræðinnar, einkum í kenningum
hagfræðinga, sem þegar frá leið
tóku að líta á fræðigreinina sem
hreina kenningu um lögmál efna-
hagslífins án tillits til annarra gilda
í mennskum samskiptum. Schwarz
vitnar til rita Roberts Nozicks og
Johna Rawls í sambandi við um-
fjöllun sína um þessi efni.
Þeir sem litu á manninn sem
hreina efnahagsvem áttu auðveld-
ara með réttlætingu kenninga sinna
eftir að „The Origin of Species" kom
út 1859. Samkeppnin og baráttan
í náttúmnni var forsenda allrar
þróunar. Darwin reyndi að sætta
þróunarkenningu og siðfræði með
því að halda þvi fram að siðferðið
væri sprottið af svonefndri „félags-
legri eðlishvöt". í bók sinni „The
Descent of Man“ 1871 ræðir Dar-
win þessi efni og tengir í rauninni
siðferðið þróunarkenningunni.
Höfundur fjallar síðan um socio-
bíólógíu E.O. Wilsons. Samkvæmt
kenningum hans og fleiri spor-
göngumanna em viss viðbrögð dýra
þess eðlis að „sjálfselska" þeirra
nær út fyrir þau sjálf, til maka
þeirra og afkvæma. Þannig verður
trygging fyrir ffamhaldi tegundar-
innar umhyggja fyrir afkvæmum
og mökum. Socio-bíólógar telja að
þar með sé fundin útskýring á
mennskri umhyggju. Þessa eigin-
leika telja þeir búa í erfðavísum.
Þannig virðist viss tegund takmark-
aðs „siðgæðis" meðfædd. Sam-
kvæmt þessu ráða genin hegðun
tilraunadýranna og af því er dregin
sú ályktun að það sama gildi fyrir
manninn.
Andstætt eðli mannsins
Atferlishyggja Skinners o.fl. er
reist á athugunum á tilraunadýmm
í skilyrtu umhverfi, sem er mótað
af athugandanum. Hann getur
hnikað til umhverfinu að eigin vild
og fengið svömn tilraunadýrsins við
því sem honum er efst í huga.
Þessar kenningar stangast á við
mennskt eðli, að dómi Schwartz. í
fyrsta lagi er maðurinn gæddur
skynsemi, hann stefnir að markmið-
um, dregur ályktanir og skapar sér
umhverfí. í öðm lagi aðskilur mað-
urinn sig frá dýraríkinu með
menningu, tungumáli, listsköpun,
en slíkt er ekki finnanlegt í dýr-
heimum. Menning er víðtækt
hugtak, listsköpun, hegðunarkröf-
ur, lög, tækni o.s.frv. o.s.frv. Fólk
lifír í umhverfi, sem maðurinn hefur
sjálfur skapað og áhrif þess um-
hverfis hefur „gífurleg áhrif á
hegðun manna". Menningin er
breytileg, breytist „mörgum sinnum
örar en náttúralegþróun". Menning
mannheima er svarið við socio-
bíólógískum útlistunum á mennsku
eðli.