Morgunblaðið - 19.09.1987, Qupperneq 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. SEPTEMBER 1987
+

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 55 kr. eintakiö.
Samvinnu-
hreyfingin
í grófum dráttum má skipa
fyrirtækjum hér á landi í þrennt:
í einkafyrirtæki, samvinnufyrir-
tæki og ríkisfyrirtæki. Um ágæti
þessara rekstrarforma hefur
verið deilt og margir hafa skipað
sér í stjómmálaflokka eftir því
hvaða hátt þeir vilja hafa á eign-
arhaldi fyrirtækja. Guðjón B.
Ólafsson, forstjóri Sambands
íslenskra samvinnufélaga, fjallar
um þetta í viðtali við Viðskipta-
blað Morgunblaðsins og segir
meðal annars: „En mér finnst
óneitanlega einkennilegt hvemig
menn hér skiptast mikið í flokka,
annars vegar í þá sem fylkja sér
um einkaframtakið og hins veg-
ar um samvinnufélögin.“
Forstjóri Sambandsins segist
einnig hafa haldið að íslendingar
væm það þroskaðir að blanda
ekki saman pólitík og viðskipt-
um. Tilefni þessara ummæla em
fréttir og blaðaskrif í kjölfar til-
boðs SÍS og síðar 33 einstakl-
inga og fyrirtækja í Útvegs-
bankann. Blaðafulltrúi
Sambandsins hefur hins vegar
kosið að ráðast í blaðagreinum
á stjómmálaflokka, stjómmála-
menn og stjómmálahugmyndir í
nafni Sambandsins. Þó Guðjón
B. Ólafsson vilji heilshugar reka
SÍS á jafnréttisgmndvelli og án
þess að blanda þar pólitík inn í
virðist sem aðrir talsmenn þess
séu honum ekki sammála. A
meðan svo er verður SÍS áfram
uppspretta pólitískra deilna.
Á undanfömum ámm hefur
samvinnuhreyfingin haslað sér
völl jafnt í nýjum atvinnugrein-
um sem hefðbundnum. Nær
undantekningalaust hafa sam-
vinnumenn fremur kosið að
stofna hlutafélag en nýtt sam-
vinnufélag um rekstur nýrra
fyrirtækja. Flestir geta verið
sammála um að hlutafélög hafa
marga ótvíræða kosti umfram
samvinnufélögin líkt og Guðjón
B. Ólafsson segir sjálfur: „Ef við
lítum til baka þá urðu samvinnu-
félögin til við gjörólíkar aðstæð-
ur miðað við það sem nú ríkir,
á tímum þegar fjármagn eins
og við þekkjum nú á tímum var
varla komið til sögunnar. Ég vil
ekki segja að það vefjist fyrir
mér en eitt af þeim vandamálum,
sem samvinnumenn dagsins í
dag standa frammi fyrir og er
kannski ein ástæða þess að sam-
vinnumenn hafa farið meira og
meira út í hlutafélagsstofnun,
er það, að í samvinnufélögunum
er ekki gert ráð fyrir leiðum sem
hvetja fólk til að setja íjármagn
í þessi fyrirtæki. Það er e.t.v.
helsti ókosturinn við samvinnu-
félögin eins og nú háttar.“
Þetta viðhorf forstjóra Sam-
bandsins til hluta- og samvinnu-
félaga er athyglisvert. Hann
bendir réttilega á að fólk hefur
lítinn eða engan hvata til þess
að leggja fé í samvinnufélög.
Félagsmenn fá ekki greiddan arð
líkt og hluthafar í öðrum fyrir-
tækjum eiga von á. Og fé sem
lagt er inn í samvinnufélög er
ekki varðveitt með sama hætti
og hlutafé. Dæmi: Um síðustu
áramót var eigið fé Sambar.ds
íslenskra samvinnufélaga liðlega
2.600 milljónir króna. í stofn-
sjóði voru um 66 milljónir króna.
Fyrir skömmu varð Kaupfélag
Svalbarðseyrar gjaldþrota _en
það var eitt aðildarfélaga SÍS.
Guðjón B. Ólafsson var spurður
að því, í fyrmefndu viðtali,
hvemig uppgjöri á eign kaup-
félagsins yrði háttað hjá
Sambandinu. Hann tók fram að
hann hefði ekki tæmandi svar
við þessar spumingu og sagði:
„Ég tel þó að eign kaupfélags i
Sambandinu takmarkist við hlut
þess í stofnsjóði." í framhaldi
af þessu svari vaknar sú spum-
ing hveijir eigi raunvemlega
Sambandið. Kaupfélögin virðast
samkvæmt svari forstjóra Sam-
bandsins ekki eiga nema lítið
brot.
Hitt er svo annað mál að
hlutafélögum hefur tekist misvel
að varðveita hlutafé með tilliti
til þróunar verðlags. Þau em
mörg félögin sem hafa haft lítinn
skilning á nauðsyn þessa.
í upphafí vom samvinnufélög-
in stofnuð til þess að útvega
félagsmönnum betri kjör en þeim
annars stóðu til boða. í þéttbýli
þar sem einkafyrirtæki og sam-
vinnufyrirtæki keppa í verslun
bjóða þau síðamefndu ekki betri
kjör en þau fyrmefndu. Guðjón
B. Ólafsson segir orðrétt: „Það
sem samvinnufélagsskapurinn
hefur verið að reyna á liðnum
ámm er að haga starfsemi sinni
og viðskiptum þannig að hann
geti staðið sig í samkeppninni
og helst útvegað betri eða sam-
bærileg kjör og aðrir. Ef við
getum það ekki, en keppum að
öðm leyti á jafnréttisgmndvelli,
þá er forsendan fyrir rekstri
Sambandsins eða samvinnufé-
laganna brostin."
„Viðþurfum
engan
kanarífugl“
„Gamli fretkarlinn með Pall
Mall pakkann“ eins og Kurt
Vonnegut hefur kallað sjálf-
an sig lét freistast af Islandi,
brá út af vana sínum og sótti
rithöfundaþing. Þegar hann
röltir með blaðamanni yfir
háskólalóðina eftir þrot-
lausar málalengingar skáld-
anna í Norræna húsinu
viðurkennir Vonnegut fús-
lega að umræðurnar hafi
verið drepleiðinlegar. Segist
eiga fátt sameiginlegt með
þessu viðkunnanlega fólki
annað en að skrifa bækur.
Slíkar umræður leiði aldrei
til niðurstöðu, enda séu rit-
höfundar síst til þess fallnir
að brjóta bókmenntir til
mergjar. Hann hlakkar helst
til þess að fara í skoðunar-
ferð um Borgarfjörðinn, þar
verði allavega eitthvað ný-
stárlegt að sjá og heyra.
Viðtalið fer fram á kaffit-
eríu Hótel Sögu. Vonnegut
kveðst glorsoltinn, gæðir sér
á brauði með síld og svörtu
kaffi með fjórum sykurmol-
um. Reykir síðan sígarettu-
pakkann til enda. Við
röbbum saman í hálfa aðra
stund. Röddin er örlítið
drafandi, rám. Fjarar stund-
um út, vaknar síðan aftur
líkt og af værum blundi. Er
síst varir brýst bros fram á
varir hans með tilheyrandi
hláturroku. Þegar sígarett-
urnar eru búnar stendur
skáldið upp, þakkar fyrir sig
og kveður.
- Þú kannast eflaust við þá
kenningu að skáldsögumar sem þú
birtir á undan Sláturhúsi fimm hafi
í raun verið undirbúningur að henni?
Það kann að vera rétt. Fyrstu
bækumar seldust allar vel í pappírs-
kilju. Málið var bara að gagnrýnend-
ur tóku ekki mark á mér - og þetta
veit ég þar sem ég þekki þá flesta
persónulega - fyrr en ég skrifaði
Sláturhús flmm. Þá var ég allt í
einu forsíðuefni á New York Times
Book Review, þeir birtu viðtal og
ævisöguna inn í blaðinu. Allt stór-
skemmtilegt.
- Hvaða áhrif hafði það á þig
að breytast skyndilega úr „utan-
garðsmanni" í „virtan rithöfund"?
Það er ágæt tilfinning. Ég var
Qölskyldumaður, tvíkvæntur og
margra bama faðir. Skyndilega
eignast maður peninga og getur
sagt við konuna, við skulum láta
gera við bílinn eða laga þann gamla,
við skulum fara oftar út að borða
og þannig fram eftir götunum.
Þetta er einu sinni sannleikurinn.
Fólk hefur gjaman andúð á því að
blanda saman listum og fjármálum.
Á tali við
KURT
VONNEGUT
En ritstörf eru ein leið til þess að
sjá sér farborða. í litlu landi eins
og íslandi býst ég við að það sé
erfitt. Þegar maður hefur milljónir
lesenda þá er vel hægt að skrifa
og gera ekkert annað.
- Bækur þínar bera þess ekki
merki að þú skrifir með metsölu í
huga.
Það vona ég...
- Breyttirðu um stíl til þess að
líkjast öðrum, verða hefðbundnari?
Ég fór nokkmm sinnum á haus-
inn. Ég þurfti að framfleyta stórri
fíölskyldu og á stundum var ég í
raun með velgengni á heilanum.
- Þú sagðir í hringborðsumræð-
unum að skáldsögur ættu alltaf að
byija á einhveijum atburði til þess
að fanga athygli lesandans. En
margar bóka þinna byija einmitt á
löngum formála sem er aðeins
óbeint tengdur efniviði sögunnar.
Ég er þekktur rithöfundur og get
því verið eins ómarkviss og mér
sýnist. Venjulega skrifa ég formála
sem er aðskilinn frá skáldsögunni
sjálfri.
- Hvemig stendur á því?
Þegar ég var lítill strákur áttu
foreldrar mínir allar bækur George
Bemard Shaw. Hver þeirra byijaði
á yndislegum formála sem oftast
hafði lítið með efni bókarinnar að
gera. Mér fannst þetta svo skemmti-
legur siður að ég tók hann upp.
- Þú ert sjálfur mjög áberandi í
bókum þínum. Þær eru líkt og ein-
tal milli þín og lesandans sem fær
að kynnast persónu þinni og einka-
lífí.
Þegar ég skrifaði fyrir timaritin
var höfuðreglan að sjálfsögðu sú
að blanda sér á engan hátt í sögu-
þráðinn. Þegar ég fór að skrifa
skáldsögur og bijóta reglur byijaði
ég að verða meira og meira flæktur
í eigin verk.
- Eftir hringborðsumræðumar
gaf ókunnur maður sig á tal við þig
sem hafði lesið margar bóka þinna
og virtist líta á þig sem gamlan
kunningja. Er það algengt?
Já. Eg fæ gríðarlega mikið af
pósti frá lesendum. Þeir virðast álíta
að ég sé maður sem gott er að skrif-
ast á við.
- Er þér ljúft að vera svona ber-
skjaldaður. Ertu „opinn persónu-
leiki“ ef svo má að orði komast?
Fólk, sem hefur verið gift mér,
þær eru raunar tvær, hefur kvartað
sáran yfír því að ég sé nákomnari
ókunnum mönnum en þeim.
- Þú sagðir áðan að rithöfundar
ættu erfitt með samskipti . . .
. . . ættu erfítt með að tala. En
það er hægt að þjálfast í því ef
maður fer að stunda svona samkom-
ur eins og Bókmenntahátíðina.
Það sem ég átti við er að rithöf-
undar eru í grundvallaratriðum fólk
sem vill helst skrifa hugsanir sínar
á blað áður en þær koma fyrir ann-
arra manna sjónir.
- Sá Vonnegut sem skrifar er
annar en sá Vonnegut sem hér talar?
Já. Mér fínnst ég koma klaufa-
lega fyrir mig orði. En ég skrifa
eins og ég vil tjá mig, eins meitlað-
an og hreinan texta eins og ég
get - . .
Það gerðist að vísu ekki í umræð-
unum í dag, en ég hef orðið vitni
að því á samkundum eins og þess-
ari hvemig fólk blaðrar án þess að
meina orð af því sem það segir. Það
bara blaðrar. Mér var fúlasta alvara
með öllu því sem ég sagði í dag.
- Þú þiggur sjaldan boð um að
koma á rithöfundaþing. Hvemig
fannst þér að taka þátt í hring-
borðsumræðum þar sem rithöfundar
áttu að bijóta bókmenntir nútímans
til mergjar?
Mér líkar það ekki. Sumir rithöf-
undar eins og Robbe-Grille virðast
hafa kenningar á reiðum höndum
um eigin bækur. Ég er ekki í þeirra
hópi.
Hvað kenningar í skáldsagnagerð
varðar var ég honum hinsvegar
sammála um að rithöfundar verði
að skrifa skýran og auðskilinn texta
vegna þess að lesandinn á erfitt
verkefni fyrir höndum.
Snéri heim í hvítum
Kádilják
- í framsögu þinni fjallaðir þú
um bókmenntir í Bandaríkjunum og
það hversu fáir landa þinna lesa
bækur. Hvað um ritskoðun og bóka-
brennur sem þú hefur orðið fyrir
barðinu á?
Bókabrennur eiga sér einungis
stað í litlum og afskekktum sam-
félögum. Þær eru bundnar við
dreifbýlið. Svona ritskoðun yrði
aldrei liðin í stórborgunum. Þama
á í hlut ómenntað fólk sem þekkir
ekki til landsins þar sem málfrelsið
er vemdað skýmm stöfum.
— Eru bókabrennumar stórt
vandamál?
Ekki stórt vandamál, en alvarlegt
engu að síður. Þær snerta ekki hagi
margra manna.
Bandaríkin eru mjög gamalt lýð-
veldi. I aldanna rás viðgekkst
ritskoðun í trássi við stjómarskrána.
Fólk lét taka bækur úr umferð,
útskúfa rithöfundum og svo fram-
vegis. í fyrsta skipti í tvær aldir
dettur einhveijum í hug að mót-
mæla því.
Höfum hugfast að þessi litlu sam-
félög sem nú brenna bækur,
brenndu áður fólk á báli. Augsýni-
lega höfum við náð einhveijum
árangri.
- Hvað gerist þegar bækur þínar
koma út. Færðu sterk viðbrögð við
þeim skoðunum og hugmyndum sem
þú setur fram?
Nei. Vegna þess að ég er frægur
og ríkur. í Bandaríkjunum er reglan
sú að ef maður hefur komist áfram
í lífinu skipti það engu máli hvaða
pólitískar skoðanir hann hefur.
Mín pólitíska afstaða, sem þegar
öllu er á botninn hvolft er sósíalísk,
yrði aldrei tekin til greina í heimabæ
mínum Indianapolis. Þegar ég kem
þangað í dag til þess að halda ræð-