Morgunblaðið - 25.10.1987, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. OKTÓBER 1987
Útgefandi tnífybifetfe Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Rltstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 55 kr. eintakiö.
Deilt
um húsnæðismál
Ungt fólk, sem er að hasla
sér völl í samfélaginu, lítur
á réttinn til menntunar, réttinn
til atvinnu og réttinn til hús-
næðis sem óaðskiljanlega þætti
almennra mannréttinda. Það ger-
ir sér jafnframt grein fyrir því,
að ekkert af þessu þrennu fæst
án framtaks eða fyrirhafnar ein-
staklinganna sjálfra. Það ætlast
hins vegar til þess af löggjafar-
og framkvæmdavaldinu, að þann
veg verði búið um þjóðfélags-
hnúta, að ungt fólk, sem stofnar
til heimils, geti með sæmilega
viðráðanlegum hætti eignast
íbúðarhúsnæði.
Það er engum vafa undirorpið
og hefur verið staðfest með rann-
sóknum, að sjálfseignarstefna í
húsnæðismálum á hljómgrunn í
bijóstum langflestra íslendinga.
Þessvegna ber landsfeðrum að
leggja höfuðáherzlu á íbúðareign
einstaklinga eða fjölskyldna.
Meirihlutavilji á að ráða ferð.
Jafnsjálfsagt er að þeir, sem vilja
hafa annan hátt á húsnæðismál-
um sínum, eigi kost á öðrum
leiðum. Valfrelsi á að rflg'a í þess-
um efnum sem öðrum.
Eftirspum íbúðarhúsnæðis
helzt í hendur við fólksflölgun.
Almennur efnahagur og framboð
á lánsfé ræður hinsvegar ferð,
hvort framboð íbúðarhúsnæðis
samsvarar eftirspum. Lægð í
byggingariðnaði á fyrri hluta
þessa áratugar olli því, að bil
framboðs og eftirspumar jókst
óhóflega. Þrátt fyrir grósku í
byggingariðnaði um árabil hefur
jafnvægi ekki náðst á húsnæðis-
markaðinum.
Fjármögnun íbúðarhúsnæðis
hefur einkum verið þrenns konar.
í fyrsta lagi og að lang stærstum
hluta Byggingarsjóður ríkisins og
Byggingarsjóður verkamanna. I
annan stað hafa lífeyrissjóðimir
lánað beint til meðlima sinna.
Lífeyrissjóðimir lánuðu framan
af beint til félagsmanna sinna. í
seinni tíð hafa þeir lagt til stærst-
an hluta fjármagns hins opinbera
húsnæðislánakerfís með kaupum
á skuldabréfum. Þessi kaup vóm
skilyrt. Viðskiptabankar koma og
við sögu en ekki í jafn stómm
stfl og gerist víða annars staðar.
Samkvæmt samkomulagi við
aðila vinnumarkaðarins, sem
síðar var fært í lagabúning, eiga
einstaklingar, sem gjalda í lífeyr-
issjóðina, ákveðinn rétt til lána
úr Byggingarsjóði ríkisins, sem
að hluta til miðast við skulda-
bréfakaup viðkomandi sjóðs.
Ákvæði í nýju húsnæðisfrum-
varpi félagsmálaráðherra ganga
þvert á þetta samkomulag. Fmm-
varpið gerir ráð fyrir ákveðinni
forgangsröð við ákvörðun lán-
veitinga, eða fj ármagnsskömmt-
un, sem ekki samræmist þessu
samkomulagi.
Þingflokkur sjálfstæðismanna
hefur sett fram fyrirvara við
frumvarpið: 1) að frumvarpið
væri ekki í samræmi við veiga-
mikil atriði í samkomulagi aðila
vinnumarkaðarins, sem skulda-
bréfakaup lífeyrissjóðanna
byggjast á, 2) að reglur um lán-
veitingar úr Byggingarsjóði
ríkisins eigi að vera almennar og
afdráttarlausar, 3) að ákvæði
fmmvarpsins um mismunandi
vexti innan hvers lánaflokks orki
tvímælis, 4) að heimildir í frum-
varpinu til setningar reglugerða
séu of rúmar. Þingflokkurinn
leggur áherzlu á það, að við end-
urskoðun laganna verði vel séð
fyrir þörfum þeirra, sem ekki eiga
íbúðir fyrir, sem og á nauðsyn
þess að treysta fjárhagsgrundvöll
húsnæðiskerfísins.
Félagsmálaráðherra leggur og
réttilega áherzlu á styrkingu fjár-
hagsgmndvallar húsnæðislána-
kerfísins. Miðað við óbreytt
ríkisframlag, þá vexti, sem samið
hefur verið um við lífeyrissjóðina
og óbreytta úlánavexti hlýtur
Byggingarsjóðurinn að ganga á
eigin fé áður en mörg ár líða, sem
gæti orðið upphafíð að endalok-
um hans. í þessu efni þarf að
stemma á að ósi áður en það
verður of seint. Spuming er hvort
Húsnæðisstofnunin á ekki ein-
vörðungu að sinna lánsumsókn-
um þeirra, sem ekki eiga íbúð
fyrir, eða hafa jafngilda þörf til
láns, en viðskiptabankar annist
lánafyrirgreiðslu við aðra, gegn
því að lífeyrissjóðir kaupi af þeim
skuldabréf eftir nánara sam-
komulagi þar um.
Það er eðlilegt að félagsmála-
ráðherra vilji treysta ijárhags-
stöðu húsnæðislánakerfísins.
Vinnulag ráðherrans er hinsveg-
ar umdeilanlegt. Samræma átti
sjónarmið þingflokka stjómar-
innar áður en frumvarpið var lagt
fram. Það kann heldur ekki góðri
lukku að stýra að leita sátta með
„hrútshomum" í viðkvæmu
ágreiningsefni.
Hér er mikilvægur málaflokk-
ur til meðferðar, sem varðar
landsmenn alla. Það er skylda
stjómarflokkanna að viðhafa já-
kvæð vinnubrögð við úrlausn
vandans. Félagsmálaráðherra á
að ganga á undan með góðu for-
dæmi í því efni.
Skáldið frá Hvítadal
Stefán frá Hvítadal Sigurðs-
son fæddist í Hólmavík við
Steingrímsflörð 16. október
1887 og eru því 100 ár frá
fæðingu hans nú í þessum
mánuði. Stefán er án efa
eitt merkasta ljóðskáld ís-
lendinga á þessari öld.
Hann hafði veruleg áhrif á þróun íslenzkr-
ar ljóðlistar, nærðist ungur á erlendum
straumum og lét þá flæða um frumleg
kvæði sín. Erlendur maður, norska ljóð-
skáldið Ivar Orgland, hefur skrifað
doktorsritgerð um Stefán enda var hann
í Noregi um alllangt skeið og batzt tilfínn-
ingaböndum við land og þjóð sem virðast
ekki hafa slitnað eftir að hann kom heim
aftur og gerðist bóndi í Dölum vestur.
Fyrsta ljóðabók Stefáns, Söngvar föru-
mannsins, kom út 1918 og varð kærkomin
viðbót við ljóðlist íslendinga og menningar-
arf. Næst kom Óður einyrkjans 1921, þá
Heilög kirkja 1924 og loks Helsingjar
1927. Hann birti einnig ljóð í ýmsum ritum
eftir það, eða þar til hann lézt 7. marz
1933.
Stefán frá Hvítadal dvaldist í Noregi
1912—1915. Upp úr þessari dvöl gaf hann
út sínar fyrstu ljóðabækur þegar heim
kom. Hann hafði orðið veikur í Noregi af
lungnaberklum og dvaldist lengi á heilsu-
hælum en þegar heim kom kvæntist hann
Sigríði Jónsdóttur frá Ballará á Skarðs-
strönd, 1919, ogbjuggu þau hjón lengstum
að Bessatungu í Saurbæ þar sem Stefán
_andaðist.
Fögur umgjörð
Saurbærinn er fögur sveit. Hún hafði
einnig mikii áhrif á Stefán og skáldskap
hans. Þar í næsta nágrenni við söguslóðir
Laxdælu og Eyrbyggju, svo að ekki sé
minnzt á upphaf Njáls sögu, eiga önnur
íslenzk góðskáld rætur í jörð og þar
skammt frá stendur Staðarhóll, jörð ann-
ars merkasta íslendings 13. aldar, Sturlu
Þórðarsonar, og er nú grasi gróinn hóll
með bæjarrústum og gömlum kirkjugarði.
Þar sér út á hafíð en fyöll í baksýn og
hóllinn eins konar minjar um sinn fræg-
asta húsbónda, sem hafði fremur áhuga á
því að reisa íslenzkri menningu öruggt
vígi í verkum sínum en vígbúast gegn
samtímamönnum sínum eins og títt var á
þeirri blóðugu öld. Fullyrða má að Sturla
var ekki einasta annar merkasti sagnfræð-
ingur sinnar samtíðar á íslandi, heldur var
hann einnig ffnasta ljóðskáld aldarinnar.
Og þá einnig höfundur Grettlu og fleiri
íslendinga sagna, jafnvel lokagerðar Njáls
sögu.
I Bessatungu var móðir Steins Stein-
ars, Etelríður Pálsdóttir, og þekkti hann
því ungur til Stefáns sem hann mat mik-
ils alla tíð og minntist oft á í ógleymanleg-
um samtölum sem vinir hans áttu við hann.
Stefán hafði margvísleg áhrif á helztu
snillinga íslenzkrar menningar fyrir miðbik
þessarar aldar, Davíð Stefánsson, Þórberg
Þórðarson, Halldór Laxness og svo að
sjálfsögðu Stein og Tómas sem lærði af
listrænum tökum hans:
Mér opnaðist leiðin til ljóssins,
og litlu finnst mér það varða
þótt óstöðugt lánið mér yrði
á algengan mælikvarða,
segir í Seytjánda maí — og bendir fram,
til Fögru veraldar og Stjama vorsins.
Tómas komst m.a. svo að orði í formála
að ljóðmælum Stefáns frá Hvítadal, 1945:
„Og Stefán frá Hvítadal var ekki heldur
neinn hversdagsmaður að yfírbragði, og
því sfður að skapgerð og gáfíim. Hann var
mikill að vallarsýn, skarpleitur nokkuð og
holdgrannur, ennið hátt og hallaði aftur,
hárið mikið og skoljarpt, augun gráblá og
tíðum glettin, augnabrýr loðnar. Hann
gekk dálítið haltur... en bar sig tigin-
mannlega; yfír persónu hans og fasi var
einatt mikil reisn og birta, stundum máski
svipur af óveðri, stormi, sem haldið er í
skefjum. Hann var að upplagi ríkur að
skapsmunum, gersneyddur allri minni-
máttarkennd og þoldi mönnum illa borg-
aralegan hroka og yfírlæti. Hins vegar var
samúð hans og hjartahlýja að sínu leyti
jafn uppgerðarlaus og einlæg, og hann
beindi skopi sínu, er gat orðið næsta vægð-
arlaust og biturt, engu síður gegn sjálfum
sér en öðrum. Að frásagnargáfu veit ég
fáa hafa staðið honum á sporði, og í dag-
legri ræðu var málfar hans sjaldgæflega
vandað, litríkt og máttugt. Hann hafði
ímugust á öllum undanbrögðum frá skírri
hugsun og átti í ríkum mæli þá virðingu
fyrir tungu feðra sinna, senr er óbrigðull
vottur kynborinnar menningar."
Tómas Guðmundsson gat trútt um talað
því að hann þekkti Stefán. Það gerði Þór-
bergur einnig og eru lýsingar hans á
Stefáni með því markverðasta sem gerzt
hefur í íslenzkum bókmenntum þessarar
aldar, svo að ekki sé talað um minninga-
sögur Halldórs Laxness um þennan
samferðarmann hans.
En mest er þó um vert að skáldskapur
Stefáns frá Hvítadal náði eyrum þjóðarinn-
ar og enn er hann í hópi þeirra ljóðskálda
sem lesin eru af ást og þörf.
Fullyrða má að enginn hafí skrifað af
næmari skilningi um skáldskap Stefáns
frá Hvítadal en Kristján Karlsson. Grein
hans birtist sem inngangur að ljóðmælum
Stefáns sem Helgafell gaf út 1970 en jafn-
framt í bók Kristjáns, Hús sem hreyfíst,
Sjö ljóðskáld, en það rit ættu sem flestir
unnendur íslenzkra bókmennta að kynna
sér rækilega. Þetta rit Kristjáns kom út á
vegum Almenna bókafélagsins í vetur sem
leið.
í þessari grein sinni segir Kristján Karls-
son m.a.: „Ekki fer á milli mála, að Stefán
var samtíðarkynslóð sinni ungri rómantísk
ímynd skálds, en hann hefír á sér farar-
snið. Hinn óvænti gestur, sem birzt hafði
skyndilega í gervi farandskálds, er óðar
en varir horfínn af þjóðbraut. Hann nemur
staðar álengdar við samtíðina, katólskt
skáld í hnignandi íslenzku sveitalífí.
En í raun og veru hafði Stefán staðið
álengdar frá upphafí. Hann er nýr persónu-
leiki meðal íslenzkra skálda, ný manngerð,
og honum er það greinilega ljóst. Þegar
hann kallar sig förumann í heiti fyrstu
ljóðabókar sinnar er það vitaskuld ekki í
fomri alþýðlegri merkingu orðsins: hann
er ekki að segja sig í ætt við Símon Dala-
skáld. Hann er hins vegar að lýsa yfir
tiltekinni kenning um hlutverk skálds, að
þjóna skáldskapnum einum. Ábyrgðarleysi
förumannsins er þegnskapur skáldsins.
Og Söngvar förumannsins eru staðhæfíng
þess, að hollusta við skáldskap sé trúnaður
við eigin tilfínningu. Þeir eru að sínu leyti
óveraldleg bók..."
Kristján Karlsson segir að e.t.v. séu
Bjartar nætur merkilegasta kvæði Stef-
áns, „sökum þess að hér freistar hann
þess af ráðnum huga og mikilli djörfung
að sameina persónur förumannsins, bónd-
ans og trúarskáldsins í einn og óskiptan
persónuleika, sem er í sátt við umhverfíð."
Þá segir Kristján enn að höfuðkvæði
Stefáns trúarlegs efíiis sé Heilög kirkja
og sé þessi mikla drápa e.t.v. fremur stór-
brotið afrek braglistar en lifandi skáld-
skapur. Og í lok ritgerðarinnar segir
Kristján Karlsson ennfremun „Rúmu ári
áður en Stefán deyr, birtir hann kvæðið
Áramót. Þetta kvæði er eins konar trúar-
leg ádrepa og ort af þyngri og ákafari
ástríðu en ég kannast við úr hinum fyrri
trúarljóðum hans. Ég held, að fyrsti kafli
þessa kvæðis, að minnsta kosti, hljóti jafn-
an að verða talinn í fremstu röð íslenzkra
trúarkvæða, fyrir andríki og tilfínninga-
hita. Mig grunar, að ljóðagerð Stefáns
hafí verið að breytast um það er lauk,
öðlast nýja fyllingu og samræmi, þó að
ég hafí ekki annað fyrir mér í því en örfá
kvæði, einkum trúarlegs eðlis. Eitt þeirra
er Systumar frá Fellsenda, sem mér virð-
ist tvímælalaust bezta eftirmælakvæði
hans (að ógleymdum eftirmælunum Fóst-
bróðir minn og Minning). Þar standa
þessar ljóðlínur, sem em allt í senn: full-
kominn og einfaldur og djúpur skáldskap-
ur.
Það er líkt og þyngi,
þegar ævi hallar,
jörð og himinn hlusti,
hljóöni leiðir allar.
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. OKTÓBER 1987
33
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 24. október
Uppistaða þessa erindis er hvorki ein-
föld bamatrú né kennisetningar, heldur
veruleikinn; tvenns konar veruleiki, líkt
og millitjaldi hafí skyndilega verið svipt á
burt.“
Verðmæti á spólum
Það er hægt að fá vel saman setta kafla
úr skáldsögum Kurt Vonneguts á snældum
og er skemmtiiegt að hlusta á það. Þann-
ig má til að mynda hlusta á Fangann
(Jailbird).
Vonnegut vakti athygli þegar hann
heimsótti ísland nýlega, enda em bækur
hans vel kunnar hér á landi. Sjálfur talar
hann um íslendinga sem mestu bók-
menntaþjóð heims og er vonandi að við
stöndum enn undir slíkri nafngift. Við eig-
um mikinn arf og reynt er að ávaxta hann,
hvað sem öðm líður.
Þessar snældur em merkileg nýjung í
útgáfustarfsemi. Þær em gífurlega vinsæl-
ar í Bandaríkjunum þar sem einnig er
hægt að fá heilu skáldsögumar óstyttar á
snældum og þá ekki síður í Bretlandi, en
Bretar eiga marga beztu upplesara sem
völ er á. Það er veizla að hlusta á sumar
þessar snældur. Þær em angi af mynd-
banda- og sjónvarpsæðinu, en þó einnig
e.k. andóf.
Við eigum að leggja rækt við svona
útgáfustarfsemi og koma ljóðlist og öðmm
fagurbókmenntum til fólksins með nýrri
tækni. Það tekur tíma að rækta þennan
akur en nú er hann að gefa af sér marg-
falda uppskem víða erlendis.
Stephen King, bandaríski spennu- og
metsöluhöfundurinn frægi (raunar frægari
en eftii standa til), þarf að lesa mikið af
skáldsögum en hefur lítinn tlma vegna
framleiðslu sinnar sem þykir æ eftirtektar-
verðari eins og lesendur hans vita. Nú
hefur hann bmgðið á það ráð að fá dætur
sínar til að lesa nýútkomnar skáldsögur
inn á segulbönd og greiðir þeim tímakaup
fyrir. Svo hlustar hann á þessi segulbönd
þegar hann fer milli staða í Bandríkjunum
í bíl sínum og þannig fer enginn tími til
ónýtis. Rithöfundurinn slær tvær flugur í
einu höggi: hlustar á það sem hann langar
til og verður að fylgjast með og getur
notað dýrmætan tíma á ferðalögum í mikil-
vægum tilgangi.
Hér í Reykjavíkurbréfí 8. febrúar sl. var
í aðra röndina flallað um þessi fjölmiðla-
mál og meðal annars komizt svo að orði:
„Mikið er gefíð út af heimsbókmenntum
sem góðir upplesarar eða höfundamir
sjálfír lesa inná segulbönd og em þessar
útgáfur harla athyglisverðar og vinsælar,
að því er starfsfólk bókaverzlana hefur
sagt bréfritara.
Þá ryðja smádiskspilarar með leysigeisl-
um sér til rúms á markaðnum og hafa
vinsældir þeirra stóraukizt og langt um-
fram það sem búizt var við. Má nú fá
fjöldann allan af frábæmm upptökum á
slíkum disklingum við góðu verði, þ.á m.
verk helztu meistara tónlistarinnar og túlk-
enda hennar, s.s. Horovitz, og söngvara
eins og Pavarotti og Placido Domingo.
Ættum við að huga rækilega að þessum
útgáfum og færa okkur tæknina í nyt.
Segulbönd með upplestmm em seld í bóka-
verzlunum eins og um bók væri að ræða
og mættu íslendingar hefja slíkar útgáfur
fyrr en síðar í ríkum rnæli."
Þetta hefur sem betur fer verið gert
hér á landi. Útgáfufyrirtæki hafa gefíð
út ævintýri á snældum og Almenna bóka-
félagið gaf Stjömuglópa Jóns Dan út á
sex snældum á sínum tíma, hljóðritun og
fjölfoldun hjá Hljóðbókagerð Blindrafé-
lagsins.
í hitteðfyrra vom gefnar út þijár snæld-
ur um söguslóðir Njálu sem einkum vom
ætlaðar fólki á ferðalagi um Fljótshlíð,
Landeyjar og Rangárvelli og var það fram-
tak góðra gjalda vert og enginn vafí á því
að áfram verði haldið a þessari braut þeg-
ar íslendingar verða orðnir vanari slíkum
snældum en nú er. Söguslóðir Njálu em
á margan hátt einföld fróðleiks- og upplýs-
ingamiðlun, vísir að öðm meira.
Njála væntanleg
á snældum
Og nú er komið að Njáls sögu. Almenna
bókafélagið hyggst gefa út á snældum
eftirminnilegan upplestur Einars Ólafs
Sveinssonar á þessu dýrmætasta listaverki
íslenzkrar menningar og er vonandi að sem
flestir, ungir og gamlir, eigi eftir að hlusta
rækilega á söguna í þessum búningi. í
Bandaríkjunum er hægt að fá alla biblíuna
í slíkum upplestri og er hún vinsæl með
þessum hætti. Margir hafa þannig hlustað
á biblíuna lesna þótt þeir hafí ekki lesið
hana sjálfír. En það getur komið í einn
stað niður ef vel er hlustað og raunar
vakið áhuga hlustenda á því að lesa sjálf-
ir rækilega einstaka kafla sem vekja
sérstaka athygli þeirra. Þannig hafa
Bandaríkjamenn einnig gefíð út Walden
eftir Thoreau, eitt merkasta rit banda-
rískra bókmennta sem allir hefðu gagn
af að kynna sér. Textinn kemst fyrir
óstyttur á átta snældum.
Við eigum sem betur fer mörg framúr-
skarandi rit sem ástæða væri til að lesa
inná snældur en því miður eru frábærir
upplesarar ekki á hveiju strái. Það geta
ekki allir lesið með sömu tilþrifum og Gísli
Halldórsson þegar hann kom Svejk sínum
til skila í útvarpinu.
Snælduútgáfa Almenna bókafélagsins
með upplestri Einars Ólafs Sveinssonar
er mikill viðburður og vonandi verður Njálu
vel tekið í þessum búningi. Til grundvallar
er notuð útgáfa Hins íslenzka fomritafé-
lags af Brennunjálssögu sem út kom 1954.
Upplesturinn var gerður fyrir Ríkisútvarp-
ið 1973 og er öll bókin á 10 hljóðsnældum
sem unnar eru af Blindrabókasafni íslands.
Vonandi á þessi útgáfa Njálu eftir að
heyrast víða á íslenzkum heimilum, auk
þess sem margir eiga eftir að hlýða á
upplesturinn í einrúmi og njóta hans sem
bezt. Margir munu einnig grípa spólumar
með sér og hlusta á þær f faraitækjum
sínum, bæði innan bæja og á lengri ferða-
lögum. Betra veganesti getur enginn
fengið á vegferð sinni en upplestur Einars
Ólafs Sveinssonar á þessu óviðjafnanlega
meistaraverki heimsbókmenntanna. Marg-
ir velta fyrir sér höfundinum. Sumir
hvarfla huganum austur á land, aðrir í
Skaftafellssýslur, enn aðrir I Dali vestur,
á heimaslóðir Sturlunga. En kannski fer
bezt á því að nafnlaus tíminn sjálfur sé
höfundur snilldarverksins.
Gaman hefði verið að eiga snældur með
ljóðaupplestri Stefáns frá Hvítadal. Þá
hefði komið í ljós að honum var ekki síður
mikið niðri fyrir þegar hann orti trúarljóð
sín undir ævilokin en söngvana í Föm-
manninum, þótt þeir virðist minningu hans
haldbetra veganesti inn í framtíðina en
sextug drápa einsog Heilög kirkja. Blæ-
brigði raddarinnar hefðu ekki lejmt tilfínn-
ingunni sem að baki bjó. Á hörpu skáldsins
er ekki einn strengur, heldur margir. Það
er I samhljómi þeirra sem Stefán frá
Hvítadal er aliur í skáldskap sínum.
„Á hörpu skálds-
ins er ekki einn
strengnr, heldur
margir. Það er í
samhljómi þeirra
sem Stefán frá
Hvítadal er allur
í skáldskap
sínum.“