Morgunblaðið - 18.11.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. NÓVEMBER 1987
ÁSTIN ER VINNA
Békmenntir
Erlendur Jónsson
Jón Dan: 1919, ÁRIÐ EFTIR
SPÖNSKU VEIKINA. 238 bls.
Bókaútg. Keilir. Reykjavík,
1987.
Aftan á kápu stendur að þetta
sé »ástarsaga. Og hún er nefnd
skáldsaga og er það þó varla í
venjulegum skilningi. Flestar ef
ekki allar persónurnar hafa átt sér
fyrirmyndir í veruleikanum, enda
er nöfnum ekki alltaf breytt. Við
þykjumst t.a.m. sjá sjálfan höfund-
inn í hópnum, ekki háan í loftinu.«
Kona á sextugsaldri, ógift og
bamlaus, tekur að sér heimili þar
sem húsmóðirin hefur nýverið fall-
ið frá (úr spænsku veikinni).
Tvílráð og hikandi gengur konan
á vit þessa hlutskiptis; hefur allt
til þess farið á mis við lífið og
ástina; og vill ekki bindast neinum
tilfínningaböndum úr því sem kom-
ið er. En hlutverkið hrífur hana
meir og skjótar en hún hafði búist
við. Bömin, sem eru hjálpar þurfi,
grípa hug hennar. Og þótt henni
eigi alls ekki að koma það við ýf-
ist hún ósjálfrátt þegar nágranna-
kona tekur að renna hým auga til
húsbóndans. Er konunni þá loks
búið framtíðarheimili og ævihlut-
verk? Allar líkur benda til að svo
geti orðið. En fyrr en varir syrtir
aftur í álinn: húsbóndinn veikist
og deyr. Og heimilið, sem konan
er búin að taka ástfóstri við, leys-
ist upp.
Þetta má skoðast aðalefni sög-
unnar. Og konan, Valgerður, þá
jafnframt aðalpersónan, enda þótt
frásögnin deilist á fleiri söguhetj-
ur, og þá einkum bömin á heimil-
inu.
Segja má að frásögnin snúist
að langmestu leyti um hið daglega
heimilislíf. Viðbrigði konunnar,
sem hefur lifað ein — að ekki sé
sagt einmana — alla sína ævi þar
til er hún tekur að sér þetta nýja
hlutverk, verða í fyllsta máta
gagnger: »Alls staðar er líf og
hávaði, ærsl og hlátur, köll og
grátur. Aldrei kyrrstæð stund eða
biðstaða heldur stöðugur bylgju-
gangur.«
Frá síðu til síðu er frásögnin
byggð upp sem skáldsaga: samtöl,
hversdagslífslýsingar; stemmning-
ar tengdar andartakinu; geðbrigði
og hughrif. Yfír öllu er svo ævi-
sögublær, endurminningaskin.
Frændur og frænkur em þama
hver á sínum stað, einnig vinir og
kunningjar, jafnvel þótt þeir skipti
engu höfuðmáli fyrir rás atburð-
anna. En að þessu tvennu vegnu
og metnu: skáldskapnum annars
vegar og sannfræðinni hins vegar,
hlýtur bókin þó að skoðast sem
skáldverk fyrst og fremst; sögulegt
skáldverk skulum við segja. Og
ástarsaga! Jú, víst er þetta ástar-
saga, að minnsta kosti í þeim
skilningi sem góður rithöfundur
lagði eitt sinn í orðið; en hann
sagði: ástin er vinna. Þannig er
ástin í sögu þessari: gleði þess sem
gefur.
Höfundur gerir að mínum dómi
rétt í því að miða söguna við stað
og stund; tiltaka ártöl og draga
ekki fjöður yfír að þarna sé sagt
frá raunverulegu fólki og atburð-
um. En sagan gerist í átthögum
hans. Og árið er 1919 eins og líka
rækilega er tekið fram í bókar-
heitinu sjálfu; og nær raunar fram
á árið 1920.
Árin frá 1918 til 1930 hafa lítt
freistað skáldsagnahöfunda hing-
að til. Svo lítið hefur verið talið
hafa gerst í þjóðlífínu og landsmál-
unum á þeim tíma: sjálfstæðis-
baráttunni lokið, en verkalýðs-
hreyfíng lítið farin að láta til sín
taka; kreppa og seinni heimsstyij-
öld handan sjónmáls. Þeir, sem
hugsa stórt, virðast því líta svo á
að ár þessi hafí verið of smá og
friðsæl til að þangað megi sækja
verðug efni í ritverk. Skáldsaga
Jóns Dan ber merki þess ef þvílíkur
skilningur er lagður í orðin. Þetta
er ekki átakasaga á landsvísu.
Heimilið í sögunni er lokuð veröld
og þar að auki veröld sem var;
heimur þar sem hið forna gildis-
mat er enn í heiðri haft; smáheim-
ur, en eigi að síður stór frá eigin
sjónarhóli séð. Því innan síns af-
markaða ramma er þessi smáheim-
ur engu ómerkari en stóri
heimurinn. Og óneitanlega bæði
betri og manneskjulegri. Og þá um
leið auðugri af tilfínningu og sam-
kennd. Það, sem gerist innan
veggja heimilisins, tekur mið af
sjónarhomi bamanna, sem þar al-
ast upp, svo og þeirra sem veita
bömunum forsjá. Framtíð bam-
anna er það sameiginlega markmið
sem geftir lífínu gildi.
Vinir og nágrannar, sem stíga
þama inn fyrir þröskuldinn, bregða
líka stómm svip á þetta þrönga
svið. Sorgin vegna móðurmissis
hvílir þungt á einstæðum föður
ekki síður en ungum herðum. En
aldrei hriktir í stoðum vegna frétta
af fjariægum atburðum. Spænska
veikin telst til stórviðburða vegna
þess að hún kvaddi þama dyra og
hreif á brott móður bamanna.
Nýliðin heimsstyijöld og langþráð
fullveldi eru hins vegar fjariægir
viðburðir sem fáu breyta í daglega
lífínu í þessu takmarkaða um-
hverfi. Það er hið smáa og hvers-
dagslega sem þarna verður stórt;
Jón Dan
líf hvers og eins, og líf einnar fjöl-
skyldu undir sama þaki — það
markar sjónhringinn í sögunni.
Að sjá hið altæka í hinu sértæka
og gera hið smáa stórt, hugðnæmt
og hrífandi er ávallt list út af fyr-
ir sig. En það hefur höfundi að
mínu viti tekist með ágætum. Hér
er það hið smáa í hversdagslífínu
Annarí
Tónlist
Jón Ásgeirsson
Annar í Hafliðadögum var sl.
sunnudagskvöld og þá vom flutt
sex tónverk eftir Hafliða Hall-
grímsson. Tónleikarnir hófust á
því að Knut Ödegárd, forstjóri
Norræna hússins, bauð tónleika-
gesti velkomna, en þessir Hafliða-
dagar em haldnir fyrir fmmkvæði
hans og á vegum Norræna húss-
ins. Tónverkin sem leikin vom á
seinni tónleikunum vom Jakobs-
stigi fyrir gítar, sem Pétur Jónas-
son lék mjög fallega, Tristia er
sami Pétur og höfundurinn léku,
en þar mátti heyra hve Hafliði er
góður sellisti, Verse I er Kolbeinn
Bjamason, flautuleikari, og höf-
undurinn fluttu og síðasta verkið
sem Hafliði lék með í var Fimma
en á píanóið lék Halldór Haralds-
son.
Öll þessi verk em gædd sterkri
íhugun og á köflum mjög hægferð-
ug, sem gefur þeim alvarlegt
svipmót og hvort sem leikið er
með ómstreytur, óvenjulega tón-
mótun eða önnur nútímaleg tóntil-
tæki, em þau gædd tilfinningu og
fegurð sem sprottin er upp af
mannlegri hlýju. Þessvegna em
það ekki stoðir þær sem verkin
sem skapar hið stóra: þjónustan
við lífið og heiðarleikinn gagnvart
sjálfum sér sem um leið gefur öðr-
um traust og tiltrú. Ásamt svo
þeim sígildu lífsannindum að aldrei
sé of seint að höndla gæfuna; ald-
ursárin dæmi engan endanlega frá
því að njóta ástar og fínna sér
hlutverk við hæfi.
Þrátt fyrir ærsl og læti innan
veggja heimilisins er lífið þama
bæði friðsælt og ljúft. Samhjálpina
og samhuginn þarf aldei að orða
allt kemur það svo sem af sjálfu
sér. Svo náttúrlegt er að hver
styðji annan. Ágreiningsefni, sem
upp koma, em farsællega leyst.
Maður, sem kemur úr fjarlægu
héraði í þeim tilgangi, að helst
verður séð, að hefna sín á hús-
bóndanum, gengur að lokum í lið
með honum og viðhefur um síðir
sinn hátt á því að tjá hlýhug sinn
til fjölskyldunnar. Og nágrannar,
sem verður það á að setjast að
sumbli á heimilinu í óþökk húsráð-
enda, iðrast sárlega gerða sinna
þegar af þeim rennur. Bömin hafa
áður séð útúrdmkknar, afvelta
rottur og hryllir síðan við áfengi.
Fyrir þeim skal ekki hafa annað
en gott.
Raunsæisverk verður þetta
varla talið. Hins vegar er sagan í
fyllsta máta sjálfri sér samkvæm
eða — eins og sagt var á ámm
áður: heilsteypt. Þama er bmgðið
upp mynd af mannlegu samfélagi
— ekki nauðsynlega eins og gerist
og gengur á öllum tímum og öllum
stöðum, heldur eins og það var á
þessum stað og á þessum tíma.
Þama var heimur þar sem hið illa
hafði ekki náð að festa rætur. Enn
er sú tíð að einstaklingurinn reyn-
ir að hemja hið tryllta og óstýriláta
í eðli sínu. Enn ráða fornar hefðir
í samskiptum manna. Viðhorf
þeirra, hvers til annars, mótast af
lífsbaráttu þar sem samhjálpin var
ekki aðeins besti kosturinn heldur
beinlínis lífsnauðsynleg. Mann-
gerðimar í sögunni — hver með
sínum sérkennum — em því býsna
samhverfar þegar öllu er á botninn
hvolft. Ekkert verður til að raska
jafnvægi daganna; og þar með
sögunnar. Jafnvel dauðinn, sem
sífellt vofír yfír, verður aðeins sem
skuggi eða baksvipur lífsins, óhjá-
kvæmilegur fömnautur þess.
Jón Dan fór hægt af stað en
hefur gerst mikilvirkur með ámn-
um. Framan af lýsti hann hinu
fmmstæða og myrka í mannlegu
eðli, kenndum þeim sem maðurinn
ræður ekki við. Með þessari bók
er hann að ýmsu leyti nýr. Hér er
dregin upp mynd af því hvernig
mannlegt samfélag getur verið ef
það er gmndallað á ást sem fólgin
er í að veita fremur en að taka.
Hafhðadögum
Hafliði Hallgrímsson
em styrkt með, heldur af hvaða
tilefni tónskáldið fann sig knúinn
til að yrkja, sem em gmnnþættir
tónverkanna.
Á seinni hluta tónleikanna vom
flutt tvö verk. Fyrra verkið heitir
Triptych er Hafliði samdi í minn-
ingu sómakonunnar Mary Miller,
er undirritaður ásamt mörgum
öðmm þáði af margan góðan
beina. Hamrahlíðarkórinn undir
stjóm Þorgerðar Ingólfsdóttur
flutti þetta margslungna verk af
glæsibrag og sterkri innlifun. A
engan er hallað þó því sé haldið
fram að með söng Hamrahlíðar-
kórsins hafi tónleikamir risið
hæst.
Síðasta verkið á efnisskránni
var strengjaverk sem Hafliði
samdi fyrir finnska nemenda-
hljómsveit. Þarna em það þjóðlög-
in sem unnið er úr og allt með
fínlegum hætti og mjög í anda
þess sem heyra má í þjóðlaga-
stykkjunum fjórum fyrir píanó.
Kammersveit Reykjavíkur flutti
verkið undir stjóm höfundar.
Um tónsmíðar Hafliða
Hallgrímssonar mætti margt
segja, bæði er snertir uppbyggingu
tónverkanna og túlkandi innihald.
Þrátt fyrir að hann tileinki sér
nútímaleg vinnubrögð, verða leik-
tæknibrellumar aldrei markmið
tilraunarinnar vegna, heldur tæki
til að túlka með tilfinningar og
stemmnignar og yrkja í. Hann
tengir saman gamaldags lagferli
og nútímalegar tónhugmyndir á
fínlegan máta eins og sönnum
fagurkera er eiginlegt.
P.S.: Prentvillupúkinn gerði mér
glennu í gær, grautaði saman fyr-
irsögnum tveim, brenglaði naftiið
á Brahms, svo rétt er að biðja
forláts á mistökum þeim.
J.Ásg.
Sumarið ’63
Gray og Swayze gera góða hluti í ágætri mynd, í djörfum dansi.
Kvikmyndir
Sæbjörn Valdimarsson
Regnboginn: í djörfum dansi —
Dirty Dancing ★ ★ ★
Leikstjóri: Emile Ardolino.
Framleiðandi: Linda Gottlieb.
Handrit: Elanor Bergstein. Kvik-
myndataka: Jeff Jur. Tónlist:
John Morris, Danny Goldberg.
Dansatriði: Kenny Ortega. Dolby
stereo. Aðalleikendur: Jennifer
Gray, Patrick Swayze, Jerry
Orbach, Cynthia Rhodes, Jack
Weston, Jane Brucker, Kelly
Bishop, Lonny Price. Bandarísk.
Westron Pictures 1987.
Sumarið ’63 vekur hjá mér ljúf-
sárar endurminningar, enda á
svipuðu reki og söguhetjur mynd-
arinnar. Átján. Og veröldin enn svo
saklaus þrátt fyrir aukin tilræði við
flekkleysið. Lífíð sæluvíma eða
svitaböð, enda engin pilla á mark-
aðnum. Bílar voru bílar, (krómið
af Buick ’57 dugar eflaust í
dæhatsúlús, súsúkí, únó, eða hvað
þær heita þessar pjáturdósir
samtímans, sem hefðu vakið al-
mennan hlátur á rúntinum í gamla
daga, þegar ekkert dugði minna
en 8 strokkar og tvö tonn af stáli.
Tónlistin svo mögnuð að enn þann
dag í dag heyrist hún álíka mikið
og það sem vinsælast er hverju
sinni. Rokkið var rokk og tjúttið
tjútt, ekkert steingelt diskóvapp.
Aðalsögupersónur í djörfum
dansi er Baby, ung stúlka af gyð-
ingaættum, sem ásamt fjölskyldu
sinni heldur í sumarfrí í einskonar
gyðingaparadís, fjallahótel í norð-
urhluta NY-ríkis; og Johnny, ungur
dansari sem vinnur á hótelínu, og
er algjör andstaða stúlkunnar. IUa
menntaður, af lágum almúgaætt-
um, býr í óvistlegum vinnubúðum
starfsliðsins þegar Baby nýtur þess
sem gyðinglegt uppeldi hennar
býður uppá. En Johnny er glæstur
foli og óhemjudansari, eðlið vaknar
í ungmeyjarbarmi og fyrr en varir
er hún farin að dansa munaðar-
fulla dansa með þjónustufólkinu
og eyða lunganum úr nóttinni í
óhrjálegum vistarverum Johnny.
Hann kennir henni hvort tveggja,
að elska og dansa.
Inní myndina blandast fjöldi
minniháttar persóna, eins og
Jenny, sem verður ólétt, viðrinið
Neil Kellerman, sem kemur til með
að erfa hótelið, þjónninn, skíthæll-
inn Robbie, sem hlýtur náð fyrir
augum föður Baby, þar sem hann
stundar læknanám við Yale á vet-
uma.
Afskaplega yfírborðskennt allt
saman, en myndin er knúin áfram
af kraftmikilli tónlist og enn bragð-
meiri dönsum, þeim frísklegustu
sem sést hafa á tjaldinu í herrans
mörg ár. Enda verður þess örugg-
lega ekki langt að bíða að dansskól-
ar okkar og stúdíó fari að auglýsa
eftirlíkingar. Þau Sawyze, sem
reyndar er helst til frummannsleg-
ur, og Grey, sem býr yfír fínlegri,
ósnortinni fegurð, gera það gott í
aðalhlutverkunum. Orbach (Prince
of the City), er fáséður úrvalsleik-
ari, sem fer hér myndarlega með
stirðlega skrifað hlutverk læknis-
ins, föður Baby. Jack Weston er
góður að venju og skapar skemmti-
lega persónu þar sem er útsmoginn,
samansaumaður hótelstjórinn. Eins
er ástæða til að nefna Lonny Price,
sem skapar einkar ófélega persónu
á tjaldinu, þar sem er einkaerfíng-
inn, og Cynthiu Rhodes, sem
stendur sig vel í hlutverki hinnar
beisku Penny. Allir þessir leikarar
ásamt tónlist gullaldaráranna en
þó fyrst og fremst dansinn, gera
myndina í djörfum dansi að prýð-
isafþreyingu, sem reyndar kemur
róti á tilfínningamar líka.