Morgunblaðið - 18.11.1987, Blaðsíða 29
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. NÓVEMBER 1987
29
gengi þyrftu bændur að geta
áhyggjulaust gengið að seiðum
vísum til kaups, og jafnframt afsett
afurðimar með sem allra auðveld-
ustum hætti. Ég gæti því vel hugsað
mér að samtök bænda hefðu for-
göngu að því að stöðvar til fram-
leiðslu á regnbogaseiðum af þessari
stærð yrðu settar upp annaðhvort
■í samvinnu við eða alfarið á vegum
þeirra aðila sem í dag hafa regn-
bogasilunginn undir höndum —
frumkvöðulsins Skúla Pálssonar á
Laxalóni og samstarfsmanna hans.
Þar gætu bændur keypt seiðin að
vori og sölusamtök sæju um mark-
aðssetningu þegar til sláturs væri
komið. En til að hægt sé að hrinda
þessari hugmynd í framkvæmd þarf
frumkvæði sem ég tel eðlilegast að
komi frá samtökum bænda.
Raunar má hugsa sér svipað fyr-
irkomulag á fiskeldi í smáum stíl
til sveita, bæði framleiðslu á stór-
seiðum fyrir laxeldi og matfiski.
Eldi á bleikju mun jafnframt
verða einn af vaxtarsprotum físk-
eldis framtíðarinnar. Bleikju er
óvíða að finna utan norðurhjarans.
Hún vex við mun lægra hitastig en
laxinn sem gerir hana kjörinn
kandídat til eldis við ísland. Ekki
nóg með það — tilraunir síðustu
misseri sýna að upp að ákveðinni
stærð vex bleikjan allt að þrefalt
hraðar en lax. Þegar hún stækkar
dregur hins úr vexti, að öllum
líkindum vegna kynþroskans. Við
höfum hins vegar náð tökum á því
að framleiða gelda bleikju, og höf-
um raunar búið til fyrstu geldbleikj-
umar í heiminum. Sjóalin bleikja
er einhver besti matfískur sem völ
er á og ég tet, að bleikjuna væri
hægt að markaðssetja sem sérstaka
lúxusvöru í Bandaríkjunum og
víðar, og held að í henni eigum við
mikinn fjársjóð.
Lúða er kjörinn kandídat til eldis
í íslenskum sjó, ekki síst vegna
hraðs vaxtar við lágt hitastig þegar
lirfustigi sleppir. Forsenda þess er
hins vegar að takist að ná tökum
á klaki og þannig öflun ungviðis.
Enn er það jarðhitinn sem er mikil-
vægur þáttur við að koma lúðuseið-
um sem fljótast gegnum hina erfíðu
myndbreytingu lirfuskeiðsins.
Sandhverfa er annar vonarpen-
ingur. Hún er flatfiskur, fágæt og
því dýr en þarf hins vegar góðan
hita til að vaxa vel. Heppilegasta
hitastigið er 18—22 gráður. Ef til
vill er hægt að nota volgan jarðsjó,
eða einföld hitaskipti, til að ala
sandhverfu.
Állinn hefur oft verið nefndur
sem heppileg tegund til fískeldis
þó álaeldi hafí ekki gengið vel í
Evrópu til þessa. Hiti er hins vegar
alger forsenda álaeldis. Tegundin
vex fráleitt nógu vel nema hitastig-
ið sé a.m.k. 24 gráður.
í stuttu máli: Lághiti er forsenda
þess að íslendingar geti orðið sam-
keppnisfærir í framleiðslu á alifíski.
Fiskeldi er jafnframt besta leiðin —
raunar ein örfárra sem við þekkjum
enn — til að nýta hina geysilegu
orku sem er í landinu í formi lág-
hita (0—40 gráður).
„Þessi athugnn ber það
með sér að i 23 atriðum
af 1500, sem athugunin
náði til eru frystihúsin
óhæf að mati stofnun-
arinnar. Þessi atriði
verða þó að teljast mjög
mis veigamikil o g vafa-
samt að meta þau
saman með sama mæli-
kvarða. Þessi hús eru
áframhaldandi í
rekstri.“
vegna ofstækis grænfriðunga.
Nú orðið er það meginverkefni
Ríkismats sjávarafurða að fylgjast
með hreinlæti og búnaði í fisk-
vinnslu og um borð í fiskiskipum
og stofnuninni ber að sjá um að
þetta sé í lagi. Nú getur það vel
Rannsóknarþörf
Til að kleift sé að nýta einungis
þá möguleika sem hér hafa verið
reifaðir þarf hins vegar verulegt
rannsóknarátak af hálfu ríkis og
einkaaðila. Nauðsynlegir rannsókn-
arþættir eru þessir helstir:
1. Könnun á jarðhita og kortlagn-
ing svæða, þar sem saman fer
nægilegur jarðhiti og ferskt vatn,
sem hægt er að nota til eldis.
2. Mælingar á sjávarhita. Til að
hægt sé að setja niður kvíar sem
víðast við landið þurfa að liggja
fyrir mjög nákvæm gögn um sjávar-
hita. Staðbundinn meðalhiti — eða
hæsti og lægsti hiti sem ekki skipt-
ir síður máli — getur verið breytileg-
ur á nokkurra hundruða metra bili
vegna staðbundinna strauma. Þessi
hitamunur getur hins vegar ráðið
úrslitum um fiskeldi á viðkomandi
stað eins og margir fískeldismenn
þekkja af dýrkeyptri reynslu. Hita-
mælingar úr lofti — með gervihnött-
um eða flugvélum — eru að
líkindum besta og fljótvirkasta leið-
in til þess.
3. Fyrir íslensku aðferðina —
stórseiðaferilinn — er nauðsynlegt
að kanna nokkur grundvallaratriði,
sem enn eru lítt þekkt:
(a) Hvemig er best að ná upp
stórseiðum af mismunandi stærð —
hvaða hitastig hentar best til að
framleiða stórseiði af ýmsum stærð-
um?
(b) Það er úrslitaatriði að fjár-
magni verði varið til að fínstilla þær
grófu aðferðir sem við höfum þróað
í dag til að útrýma óæskilegum
kynþroska, sem er meðal helstu
vágesta í fískeldinu.
Þetta stafar ekki síst af því að
kynþroski er fýlgifískur mikils vaxt-
arhraða og ótímabær kynþroski er
því líklegur til að fylgja stórseiða-
eldinu. Þá er kynþroski nú þegar
til trafala í hefðbundnu seiðaeldi,
og stjóm kyns og kynþroska í eldi
gæti gert okkur kleift að fara í
stjórfelldan útflutning á slíkum
seiðum. En geldseiði seljast nú á
tvö- til þreföldu verði erlendis. Ekki
má heldur horfa fram hjá þvf, að
vaxandi áhyggjur em af stofna-
blöndun vegna þátttöku flóttafísks
úr kvíum í æxlun náttúmlegra
stofna í ánum. Engar slíkar áhyggj-
ur þyrfti að hafa ef einungis væri
notast við geldfísk í kvíaeldi, þar
sem slíkur fískur gengur ekki upp
í ámar, enda sviptur erindinu þang-
að.
Þess má geta, að okkur hefur
tekist bærilega upp við að þróa
geldfisk hér á landi. Nú standa yfir
tilraunir í einum fímm eldisstöðvum
og okkur hefur tekist að búa til
fýrstu geldu bleikjurnar og sjóbirt-
ingana í heiminum.
(c) ítarlega könnun á stofnum
til eldis með tillit til vaxtarhraða,
kynþroskaaldurs, mótstöðu við
sjúkdóma og dánartíðni þarf að
framkvæma. Það þarf að gera hið
fyrsta. Þannig má benda á að útlit
fýrir að í landinu sé til stofn, Laxa-
mýrarstofninn, sem andstætt því
sem margir virðast halda vex ágæt-
lega á fyrsta ári í sjónum, en virðist
þess utan hafa yfírburði yfír aðra
stofna að því er varðar síðbúinn
kynþroska. Þetta þarf vitaskuld að
kanna vísindalega, en það hefur enn
ekki verið gert.
í kjölfar þess þyrfti að sjálfsögðu
að helja kynbætur. Fáar ijárfest-
ingar skila jafn skjótum og miklum
arði nú um stundir og kynbætur í
laxeldi og við höfum í landinu úr-
valsmenn á borð við dr. Stefán
Aðalsteinsson erfðafræðing, sem
vitaskuld er kjörinn til umsjónar
með slíkum starfa.
(d) Leiðir til stjómunar kyn-
þroska klakfisks með ljóslotu og
hitastjórnun þarf að þróa hið fyrsta,
meðal annars til að tryggja nægan
vaxtartíma stórseiða fyrir sjósetn-
ingu að vorlagi.
4. í hafbeit þarf að nota kyn-
bætur til að auka endurheimtur og
vaxtarhraða. Hvers vegna ekki að
nota kynbætur til að þróa físk sem
dvelur að jafnaði 2 ár í sjó en ekki
eitt, áður en hann gengur til baka?
Slíkur fiskur er 2—3 kílóum þyngri
en fískur sem dvelur einungis eitt
ár í sjó. Fyrir fýrirtæki á borð við
Vogalax, sem væntir þess að endur-
heimta 300 þúsund laxa árlega úr
sjó í framtíðinni, gæti þetta þýtt
allt að 6—900 tonna árlega fram-
leiðsluaukningu.
Jafnframt er nauðsynlegt að
kanna ítarlega hvaða áhrif vorkom-
an í sjónum hefur á afdrif sleppi-
seiða í hafbeit. Ymislegt bendir til
að síðbúin vorkoma hafí mjög nei-
kvæð áhrif á lífslíkur seiðanna, og
það er nauðsynlegt að reyna að búa
til líkan, þar sem hægt er að
ákvarða sleppitíma að vori/sumri
út frá stærð mælanlegra þátta í
sjónum við strendumar. Þannig er
ef til vill hægt að sneiða hjá hárri
dánartíðni vegna þess að seiðum
er sleppt til hafs áður en aðstæður
í sjónum hafa náð æskilegu stigi
fyrir sleppinguna.
Fjölmargt fleira mætti nefna:
Það þarf að leita leiða til að ráða
niðurlögum tálknveikinnar, mikils
vágests í seiðaeldinu í landinu.
Við þurfum að fínna sem hag-
kvæmastar leiðir til að nýta íslenskt
hráefni til fóðurgerðar innanlands
og til útflutnings.
Við þyrftum að geta hraða þróun
seltuþols í seiðum með ljóslotu-
breytingum.
Svona mætti lengi telja. Rann-
sóknarþörfin hjá ungri grein í örum
vexti er nánast óþijótandi.
En hvemig er þá best að haga
rannsóknum í fiskeldi?
Greinin er í eðli sínu þverfagleg,
og þarfnast samstarfs margra
rannsóknarstofnana sem fýrir eru.
Slíkt samstarf er raunar í ýmsum
tilvikum komið á. Þátttaka fískeld-
isstöðvanna sjálfra í rannsóknum
fer vaxandi og ég tel það höfuð-
nauðsyn. Eldismennimir finna hvar
á þeim brennur, þeir þekkja vand-
ann og vita hvað þarf að leysa
skjótast.
í bili tel ég besta ávöxtun af fjár-
magni, sem lagt er í rannsóknir í
fískeldi, fást í samvinnuverkefnum,
þar sem atvinnugreinin sjálf er mik-
ilvægur þátttakandi og tekur þátt
í að móta. Rannsóknarsjóðurinn
nýstofnaði hefur einmitt lagt
áherslu á að styrkja slík verkefni
gegn framlagi atvinnugreinarinnar
á móti styrkjum úr sjóðnum og
hefur þar mætt brýnni þörf. Það
er óhætt að fullyrða að sjóðurinn
hefur gjörbreytt möguleikum til
rannsókna í fiskeldi hér á landi.
Sjálfstæð rannsóknar-
stofa í fiskeldi
Samstarf okkar hinna örfáu, sem
vinnum að rannsóknum að fiskeldi
við stöðvarnar sjálfar, hefur verið
ótrúlega gott og gagnkvæmur
skilningur ríkt á þörfum beggja.
Ég er sjálfur þeirrar skoðunar, að
sem mest af rannsóknum á sviði
fiskeldis eigi að framkvæma í stöðv-
unum sjálfum — með ráðum og dáð
eldismannanna okkur hinum til full-
tingis.
Okkur, sem stöndum í rann-
sóknum sem tengjast fískeldi,
skortir hins vegar oftlega aðstöðu
til tilrauna og rannsókna, sem erf-
itt er að gera í eldisstöðvunum,
bæði tæki og annað. Æskilegasta
lausnin á því er að minni hyggju,
að sett yrði á stofn sjálfstæð rann-
sóknarstofa í fiskeldi, sem leigði
út slíka aðstöðu undir tímabundin
verkefni.
Af því greinin er veik — en gefur
gullnar vonir fyrir þjóðina — tel ég
að sanngjamt væri að opinberir
aðilar ættu þátt í að búa slíka stofu
tækjakosti í upphafí. Slíkt framlag
gæti allt eins verið hlutaíjárframlag
ríkisins á móti framlagi einkaaðila
og að hið opinbera hefði að öðra
leyti ekki neinar rekstrarlegar
skyldur. Rekstrarfé kæmi þá ein-
vörðungu af rannsóknarfé tilrauna-
manna, sem aftur öfluðu þess sjálfír
úr opinberam sjóðum eða frá einka-
fyrirtækjum í greininni og utan
hennar.
Ég tel, að eins og { pottinn er
nú búið myndi rannsóknarátak
slíkrar stofu verða mjög hnitmiðað,
fískeldismenn réðu þá miklu um
rannsóknarstefnu og ef ekki reynd-
ist í ófyrirsjáanlegri framtíð þörf
fyrir slíka þjónustu myndi stofan
einfaldlega leggjast niður — í stað
þess að fara að búa til misjafnlega
þörf verkefni til að halda sjálfri sér
gangandi.
Verkefni slíkrar rannsóknarstofu
í fiskeldi yrðu því mjög hagnýt —
eins og vera ber með þvílíkt þjón-
ustufyrirtæki. En samhliða verður
hins vegar að styðja enn betur við
háskólann og gera honurn kleift að
framkvæma af auknum þrótti ýms-
ar grannrannsóknir sem ekki er
hægt að ætlast til að atvinnuvegur-
inn geri sjálfur — en era engu að
síður nauðsynlegar fískeldi og
skyldum greinum.
Höfundur er doktor ílíffræði og
ritstjóri Þjóðviijans. — Greinin er
erindi, sem höfundur flutti á af-
mælisráðstefnu Rannsóknarráðs
ríkisins.
verið að stofnunin telji sig þurfa
að láta vita af sér og reyna að sanna
tilverarétt sinn. En að auglýsa van-
mátt sinn á þennan hátt gefur
tilefni til að spyija hvort ekki sé
heppilegast að fara með þessa starf-
semi heim í hérað og hún sett undir
sömu stjórn og önnur heilbrigðis-
og umhverfismál í landinu og reyna
að efla þá starfsemi.
Nú á haustdögum, nánar tiltekið
í sláturtíðinni, urðu veraleg átök
um veitingu leyfa til slátranar
vegna vanhæfrar aðstöðu í slátur-
húsum. Kom fram í fréttum að
meiri hluti þeirra húsa, sem heimild
hafa til slátranar, starfa á undan-
þágu frá gildandi lögum og reglum
um aðstöðu til þessarar notkunar.
Þó virðist á einum stað að steinninn
hafí tekið úr og viðkomandi dýra-
læknir ekki treyst sér til þess að
veita undanþágu. En þá láta hátt-
virtir þingmenn málið til sín taka
og var nú flutt frumvarp til laga
um að lögbinda að matvæli skuli
hljóta meðhöndlun í óhæfum húsa-
kynnum. Úr þessu varð mikill og
ljúffengur fréttamatur og því slegið
svo rækilega upp að það hlaut að
spyrjast út fyrir landsteina. Nú er
þetta eitt sér sjálfsagt ekki alvar-
legt mál, þar sem þessi matvæli era
að lang mestu leyti ætluð ofan í
innfædda, sem í alda raðir hafa lif-
að við þetta og því fyrir löngu
ónæmir fyrir þessu, ella marg út-
dauðir. Að öðra leyti er útflutningur
á sláturafurðum óveralegur og
hvort eð er rekinn með tapi. Virðist
því í þessu tilfelli vera gert mikið
mál úr litlu og til þess eins árang-
urs að skemma álit okkar út á við.
Og nú á nýbyrjuðum vetri sýnir
Ríkisútvarpið — Sjónvarp ógnvekj-
andi myndir um umgengni okkar
um landið og miðin, sem við höfum
með hörku og einstæðri samstöðu
eignað okkur og teljum okkur bera
ábyrgð á. Þessi umfjöllun Sjónvarps
er auðvitað til fyrirmyndar, enda
eiga starfsmenn stofnunarinnar
mikinn heiður skilinn fyrir árvekni
á þessu sviði enda spjótum beint
að okkur sjálfum. Umfjöllunin var
mjög sterk og hlaut að vekja at-
hygli, en hún kom á óheppilegum
tíma vegna þess að hún verkaði
eins og viðbót við framangreindar
auglýsingar um ómenningu okkar
í hreinlætis- og heilbrigðismálum.
Höfundur er tæknifræðingur.
~-Arrow*
Vandaóar skyrtur
í öllum stæróum
LAUGAVEGI 61-63
SÍMI 14519
PARADÍSÞREYTTRA
FÓTA
EF ÞÉR HAFIÐ MIKLA
ifVDOcrfifíii
Nýkomnir
í öllum
stærðum
Sími 689212.
KRINGWN
KI5IM0NM
Domus Medica,
s. 18519.
OTDK
HUÓMAR
BETUR