Morgunblaðið - 18.11.1987, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. NÓVEMBER 1987
Viðskipti íslands
og Sovétríkjanna
- eftir Óla Björn
Kárason
Viðskiptasamningar okkar ís-
lendinga eftir seinni heimsstyrjöld
hafa verið nokkuð margir. Fyrsta
árið eftir stríð gerðum við samninga
við Finnland, Tékkóslóvakíu,
Svíþjóð, Frakkland og Pólland.
Venjan var að endurnýja þessa
samninga árlega. A þessum árum
voru viðskipti við Evrópu yfirleitt á
jafnkeypisgrundvelli þó til væru
undantekningar eins og Noregur
og Danmörk.
Einn þýðingarmesti samningur-
inn var undirritaður í Moskvu 27.
maí 1947. Þetta var sölu- og kaupa-
samningur við verslunarfyrirtæki
Sovétríkjanna. Samkvæmt honum
keyptu Sovétmenn 15 þúsund tonn
af hraðfrystum fiski og um 35%
síldarframleiðslunnar þó ekki meira
en 12 þúsund tonn. A móti keyptum
við 10 þúsund tonn af timbri og
30 þúsund tonn af kolum. Arið
1948 tók alveg fyrir viðskiptin við
Sovétríkin og lágu þau niðri allt til
ársins 1953. í ágústmánuði var
undirritaður viðskipta- og greiðslu-
samningur við Sovétríkin á jafn-
keypisgrundvelli. íslendingar seldu
21 þúsund tonn af frystum fisk-
flökum og 80 þúsund tunnur af
saltsíld, auk frystrar síldar. Og við
keyptum olíu, bensín, kornvörur og
sement. Þetta voru vörur sem við
höfðum áður keypt fyrir gjaldeyri.
Arið 1954 voru Sovétríkin orðið
annað mikilvægasta viðskiptaland
okkar og um 15% útflutningsins fór
þangað. Arið 1957 var þetta hlut-
fall komið upp í 21,6% og það ár
komu 20,5% innflutnings frá Ráð-
stjórnarríkjunum. Sósíalistaflokk-
urinn sem þá var í ríkisstjórn vinstri
flokkanna lagði mikla áherslu á að
efla viðskiptin við „móðurlandið"
og allt virðist benda til að Kremlar-
herrar hafi viljað auka og efla áhrif
sín hér á landi.
Vinstri stjórnin hafði það á
stefnuskrá sinni að vísa bandaríska
vamarliðinu úr landi en 4 milljón
dollara lán frá Bandaríkjunum í
árslok 1956 kann að hafa ráðið ein-
hverju um að ekkert varð úr þeim
heitstrengingum.
Þegar viðskipti Islendinga og
risans í austri á þessum tíma eru
skoðuð verður að hafa í huga að-
stæður hér innanlands og utan. Hér
á landi voru inn- og útflutningur
að meira eða minna leyti bundin
niður í fjötra reglugerða og laga. í
Evrópu vom margskonar hindranir
á viðskiptum milli landa en unnið
var að því að auka frjálsræðið.
Viðskipti íslands við vömskipta-
löndin jukust verulega á ámnum
1949 til 1954 en það ár vom t.d.
í gildi eða endurnýjaðir vömskipta-
samningar við Brasilíu, Finnland,
ísrael, Pólland, Spán, Sovétríkin,
Tékkóslóvakíu og Ungveijaland.
Um og eftir 1960 minnkuðu við-
skiptin við þessi lönd og við fómm
að eiga meiri samskipti við hinn
fijálsa heim. Árið 1961 fóm um
84% af útflutningi okkar til fijálsra
landa.
Sjötta mikilvægasta
viðskiptalandið
En víkjum að Ráðstjórnarríkjun-
um og samskiptum okkar við þau
á síðustu ámm. Á liðnu ári dró
vemlega úr útflutningi okkar til
Sovétríkjanna frá árinu 1985. Um
5% útflutningsins 1986 fóm til Sov-
étríkjanna á móti 8% 1985. Fyrstu
sjö mánuði þessa árs var hlutfallið
komið niður i 4%. Um 46,8% út-
flutnings til Sovétríkjanna em fryst
fiskflök og 27% saltsíld. Sovétríkin
keyptu 99% af allri saltsíld, 21%
af pijónavörum og 36% af skinna-
vömm sem fluttar vom út á síðasta
ári. Mikilvægi Sovétviðskiptanna
em því óneitanlega mikil fyrir ein-
stakar starfsgreinar og vömr. Hitt
er að Sovétmenn greiða yfirleitt
mun lægra verð en aðrar þjóðir
fyrir íslenskar vömr, stundum
miklu lægra.
Ef nahag’ssam vinna
Samningur Islands við Sovétríkin
um efnahagssamvinnu sem undir-
ritaður var í júlímánuði 1982
markar mikil tímamót í samskiptum
landanna. Eins og menn rekur
eflaust minni til urðu miklar deilur
um samninginn og Bjöm Bjamason
sagði meðal annars í Morgunblað-
inu: „Samningurinn er hættulegur
vegna þess hve óljós hann er. Hann
opnar möguleika fyrir Sovétríkin til
að færa sig upp á skaftið og hreyfa
á nýjum forsendum gömlum áhuga-
málum í samskiptunum við íslend-
inga; loftferðarsamningi, aðild að
virkjunum, olíustöð, tilraunaveiðum
og aðstöðu til að skipta um áhafnir
á fiskiskipum í Reykjavíkurhöfn.
Allt þetta má færa undir ákvæði
þessa óljósa samnings."
Rök þeirra sem stóðu að eða
voru fylgjandi samningnum við
Sovétríkin er að finna í greinargerð
sem formaður samninganefndar-
innar afhenti félögum sínum.
Gunnar Flovenz, framkvæmdastjóri
Síldarútvegsnefndar, birti hluta
hennar í grein sem hann ritaði í
Morgunblaðið. I greinargerðinni
segir orðrétt: „Rússneskir embætt-
ismenn sem annast viðskiptin við
Vesturlönd héldu því fram, að það
myndi gera þeim léttara fyrir innan
sovéska kerfisins að fá stuðning við
eflingu viðskipta við ísland, þ.e.a.s.
fá fjárveitingu fyrír kaupum á
íslenskum vörum, ef svona samn-
ingur yrði gerður. Það kom í ljós í
þessum og öðrum viðræðum að
tregða okkar til að ræða um samn-
ingsgerð var farin að hafa neikvæð
áhrif á afstöðu einstakra embættis-
manna til viðskipta okkar og var
ástæða til að óttast að þetta gerð-
ist, ef neitað væri algjörlega að
ræða um samningsgerð."
Tómas Ámason, þáverandi við-
skiptaráðherra, notar raunar þetta
orðalag einnig nær orðrétt í grein
sem hann ritaði í Morgnnblaðið 6.
júlí 1982, þar sem hann reynir að
veija samninginn.
Þetta eru satt að segja hreint
ótrúleg rök. Ráðamönnum í Kreml
hafði tekist með þrýstingi og hótun-
um um að hætta viðskiptum að fá
íslendinga ekki aðeins til að ræða
samning um efnahagssamvinnu
heldur einnig undirrita hann. Eða
eins og segir í áðumefndri greinar-
gerð: „Með þessum samningi er
aðeins verið að tryggja frekara
áframhald þessara viðskipta." Allt
frá 1973 höfðu Sovétmenn reynt
að fá slíka samninga við Islendinga
en fram til 1982 án árangurs.
Gunnar Flovenz segir ennfremur
í áðumefndri grein: „Allir þeir sem
um mál þetta fjölluðu voru sam-
mála um að það gæti valdið okkur
erfiðleikum í samkeppninni um
markað í Sovétríkjunum fyrir afurð-
ir okkar, ef við einir þjóða neituðum
slíkum samningi.“ Þar vitnar Gunn-
ar til þess að ýmsar vestrænar
þjóðir hefðu gert slíka samninga.
Tómas Árnason beitir raunar sömu
röksemdafærslu í fyrrnefndri grein.
Meðal þeirra ríkja sem höfðu gert
þennan samning voru Noregur og
Danmörk.
Fyrir utan hve aðstæður eru allar
mjög ólíkar, einkum vegna fólks-
fæðar hér á landi, ættu það ekki
að vera rök okkar fyrir samningum
við önnur ríki að einhver önnur þjóð
hafi gert svipaða samninga. Slíkar
röksemdir „eiga heima hjá Sovét-
mönnum og þjóna þeirra hagsmun-
um, en ekki okkar Islendinga", eins
og Björn Bjamason bendir réttilega
á í gp’ein hér í Morgunblaðinu 9.
júlí 1982.
Stjórnmál og viðskipti
Það hefur alltaf verið erfítt að
aðgreina stjórnmál og viðskipti.
Talsmenn samningsins um efna-
hagssamvinnu Islands og Ráð-
stjórnarríkjanna lögðu þunga
áherslu á í málsvöm sinni að pólitík
hefði engin áhrif haft á gerð samn-
ingsins. Tómas Árnason sagði: „Við
erum þeirrar skoðunar að ekki eigi
að blanda saman viðskiptum og
stjórnmálum ...“ En allar rök-
semdir sem færðar voru fyrir
samningnum benda til annars, eins
og áður er sagt.
Kjarni málsins er sá að Sovétríkj-
unum opnaðist leið til að auka ítök
sín hér á landi, jafnhliða því sem
þau byggðu og byggja upp flota-
veldi í hafinu umhverfis landið. Það
væri einfeldni að halda að alræð-
isríki eins og Sovétríkin noti ekki
viðskipti við smáþjóð sér til fram-
dráttar. Ráðamenn sem ganga til
samninga án þess að hafa þetta í
huga eru að blekkja sjálfa sig og
aðra.
í gegnum árin hafa orðið brestir
í samskiptum íslands og annarra
þjóða í Atlantshafsbandalaginu.
Síðustu dæmin em hvalveiðideilan
við Bandaríkin, kjötsala til varnar-
liðsins, og þorskveiðideilur. Samn-
ingurinn um efnahagssamvinnu
getur gefið Sovétríkjunum tækifæri
á að nýta sér slíkt ástand.
Hótanir Sovétmanna um að
minnka viðskiptin og jafnvel hætta
þeim voru ekki til annars gerðar
en að knýja fram samning sem
annars hefði ekki verið gerður,
samning sem gefur þeim betri og
meiri möguleika hér á landi, en
áður.
Framkoma okkar íslendinga
gagnvart bandalagsþjóðum okkar
hefur oft ekki aðeins verið heimsku-
leg heldur stórhættuleg. Við getum
ekki gert kröfu til þess þegar við
blöndum varnar- og öryggismálum
þjóðarinnar inn í deilur sem við
kunnum að eiga við einstakar vina-
þjóðir, að vera tekin sem trúverðug-
ir bandamenn. Stjórnmálamenn
sem segjast ekki vilja blanda saman
viðskiptum og stjómmálum ganga
fram fyrir skjöldu og draga varnar-
samninginn inn í hvalveiðideilu eða
sölu á kindakjöti til varnarliðsins.
Ekki efnahagsleg
nauðsyn
Dr. Þór Whitehead, prófessor,
birti ritgerð um austurviðskipti ís-
lendinga í 3. hefti Frelsisins árið
1983. Þar segir hann meðal ann-
ars: „Enda þótt engum hafi tekist
að sanna, að þessi viðskipti hafi
breytt nokkru um utanríkisstefnu
Islendinga, mætti spyija: Fengi ráð-
stjórnin að halda hér úti margfalt
fjölmennara starfsliði en önnur ríki
ef Islendingar ættu engra viðskipta-
hagsmuna að gæta í viðskiptum við
Ráðstjóm.“
En það sem meira er. Ráðstjóm-
in virðist hafa litið viðskiptin við
okkur smáþjóðina öðmm augum en
við aðrar þjóðir. Sovétmenn hafa
marg oft sagt og gefið í skyn að
þeim bæri engin efnahagsleg nauð-
syn á að kaupa íslenskar vömr. Á
þetta bendir dr. Þór Whitehead í
áðumefndri ritgerð. Þetta verður
ekki skilið á annan veg en að ástæð-
ur viðskiptanna séu ekki viðskipta-
legar heldur stjórnmálalegar. Með
þetta í huga skyldu menn skoða
samninginn um efnahagssamvinnu
landanna, sem knúinn var fram með
hótunum.
í viðtali við Tímann 3. júlí 1982
segir Steingrímur Hermannsson,
þáverandi sjávarútvegsráðherra og
núverandi utanríkisráðherra: „Við
íslendingar munum vera eina þjóðin
í heiminum sem Sovétríkin kaupa
af umtalsvert magn af fiski og
greiða fyrir í föstum gjaldmiðli.
Þeir eiga einnig viðskipti við önnur
ríki á þessu sviði, svo sem Kanada
og Portúgal, en þó er oftast um að
ræða skipti á einni fisktegund fyrir
aðra. Þeir gera undantekningu með
þessi viðskipti við okkur." Ráð-
herrann virðist ekki hugleiða hvaða
ástæður kunni að liggja að baki
þeim ákvörðunum Kremlveija að
láta okkur njóta sérstakra kjara í
fískviðskiptum.
Grillur Evrópubúa
Margir Evrópubúar eru haldnir
þeirri grillu að grundvallar breyt-
ingar séu að verða á stjómskipulagi
og þar með öllum lifnaðarháttum í
Sovétríkjunum. Gorbaehev ætlar
sér ekki að losa tök kommúnista-
flokksins heldur nota þau til þess
að gera lífsnauðsynlegar breyting-
ar. Leynilegar kosningar um æðstu
ráðamenn lýðveldanna 15 þar sem
flokksnefndir á hveijum stað geta
valið fleiri en einn til framboðs er
dæmi um þetta. Þetta svokallaða
„sósíalíska lýðræði“ með því að
breyta atkvæðagreiðslum úr ein-
faldri handauppréttingu í leynilegar
kosningar á að hvetja þá sem vald-
ir eru til að taka meira tillit til
umbjóðenda sinna. En í flokki þar
sem allar tilskipanir koma að ofan
hafa þessar breytingar lítil áhrif,
til þess þurfa aðrar breytingar að
koma til. Eitt skref væri að tak-
marka þann tíma sem hver og einn
getur gegnt embætti. í Póllandi var
þetta gert en undanþágur frá regl-
untú eru yfirleitt gerðar. Kommún-
istaríkin hafa forðast að gera
grundvallarbreytingar á flokks-
skipulaginu ekki aðeins af ótta við
að eitra andrúmsloftið innan flokk-
anna heldur fyrst og fremst vegna
hræðslu við að völd þeirra minnki.
Og við megum ekki gleyma því að
Kruschev reyndi umbætur eftir
ógnartíma Stalíns en hrökklaðist
frá völdum.
Tass-fréttastofan sagði fyrr á
þessu ári að stefnt væri bæði að
aukirini valddreifingu og valda-
þjöppun. Valddreifingin felst
væntanlega í auknum áhrifum
starfsmanna fyrirtækja og ákvörð-
unarrétt þeirra til að velja sér
stjómendur. Verkamenn fá meiri
ábyrgð á því hvernig verksmiðjum
þeirra reiðir af. Sovétríkin hafa
gengið í gegnum svipaðar valddreif-
ingar-tilraunir. Það var á tímum
Kosygin árið 1965. Þær tilraunir
fóru út um þúfur.
Innan við 2% af útflutningi
OECD-ríkjanna fer til Sovétríkj-
anna. Vegna þessara breytinga
binda margir frammámenn í við-
skiptalífi Vesturlanda enn einu sinni
miklar vonir við að nýr og stór
markaður sé að opnast í Sovétríkj-
unum. Menn eiga eftir að verða
fyrir vonbrigðum vegna þeirrar ein-
földu staðreyndar að Ráðstjórn-
arríkin hafa ekki efni á meiri
innflutningi. Milli 75 og 80% út-
flutnings Sovét til OECD eru olía
og gas. Verðlækkun á olíu hefur
dregið verulega úr getu Sovétríkj-
anna til að kaupa erlendar vörur.
Samkvæmt upplýsingum PlanEcon
í Washington lækkaði verð á elds-
neyti sem lýðræðisríkin kaupa af
Sovétríkjunum um 35% að meðal-
tali á fyrstu níu mánuðum 1986
miðað við sama tíma 1985. Þetta
verðfall hefur verið enn alvarlegra
vegna lækkunar dollars, en Sov-
étríkin selja sínar vörur að mestu
í dollurum og kaupa mest vörur
fyrir Evrópumyntir.
Á síðasta ári jókst olíuframleiðsla
Sovétríkjanna um 3% eftir tveggja
ára samdráttartímabil. Nýlegar at-
huganir benda hins vegar til að
framleiðslan eigi eftir að minnka
verulega á síðasta áratugi þessarar
aldar - úr um 70 miiljónum tonna
í 40 milljón tonn um miðbik næsta
áratugar óg niður í 25 milljónír
tonna um og eftir aldamót. Aukin
gasvinnsla mun ekki vinna upp
þetta mikla tap. Aukin sala á gulli
myndi ekki gera annað en lækka
gullverð.
Breytingarnar snerta
Islendinga
Breytingarnar í Sovétríkjunum
snerta okkur Islendinga. Jafnvel þó
dregið hafi úr mikilvægi Ráðstjórn-
arríkjanna í útflutningi voru þau
6. mikilvægasta viðskiptaland okk-
ar á liðnu ári. Gorbachev stefnir
að því að draga úr innflutningi að
undanskildum tækjum og tæknivör-
um hvers konar, sem nýtast í því
að koma verksmiðjunum í nútíma-
legra horf. Vegna þessa er líklegra
en hitt að mjög eigi eftir að draga
úr viðskiptum okkar við Sovétríkin
á næstu árum.
Að vonum kom flestum á óvart
að takast skyldi að semja við Sov-
étríkin um síldarkaup. Samkvæmt
samningnum greiða Sovétmenn
hærra verð fyrir síldina en þeir
hefðu þurft ef keypt hefði verið af
öðrum þjóðum. Hvaða ástæður lágu
að baki ákvörðun Sovétmanna að
greiða hærra verð og veija til þess
takmörkuðum gjaldeyrisforða og
-tekjum? Ástæðurnar hljóta að vera
aðrar en viðskiptalegar.
Það er erfitt að aðskilja viðskipti
og stjórnmál og það er útilokað að
aðgreina viðskipti, sjálfstæði þjóðar
og öryggi. Þegar heil atvinnugrein
á allt sitt undir viðskiptum við eina
þjóð getur það skaðað efnahagslegt
sjálfstæði okkar íslendinga.
Samhjálp
kynnir starf-
semi sína
SAMHJÁLP sem er gefið út af
Samhjálp Hvítasunnumanna er
komið út, 3. tölublað á þessu ári.
Hefur útgáfa blaðsins á þessu
ári beinst að því að efla blaðið.
Hafa þessi blöð verið prentuð í
stærra upplagi en venjulega. Þetta
þriðja tölublað kemur út og er
dréift í 40.0p0 eintökum, segir rit-
stjórinn Óli Ágústsson. í þessu blaði
er birt frásögn Vals og Rósu frá
Vestmannaeyjum: „Þá kom þessi
hlýi friður og fyllti hjartað". Önnur
aðalgreinin er „Tíu ár í Samhjálp",
sem er safn frásagna frá starfi
Samhjálpar í máli og myndum.
Hugvekju skrifar Kristinn Olason.