Morgunblaðið - 15.12.1987, Síða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 15. DESEMBER 1987
Suðurlands-
skjálftinn kemur
— Hvort hann kemur í dag eða eftir áratugi er ekkert hægt að full-
yrða segir Reynir Böðvarsson verkfræðingur við Uppsalaháskóla
Suðurlandsskjálftar voru meðal
annars 1896 og enn árið 1912 og
var sá sterkari. í báðum skjálftun-
um urðu miklar skemmdir á
mannvirkjum, sem voru ekki sterk-
byggð yfirleitt í þann tíð, búpening-
ur fórst og manntjón varð,“ sagði
Reynir Böðvarsson, verkfræðingur
við jarðeðlisfræðideild Uppsalahá-
skóla, en Reynir vinnur að hönnun
gagnasöfnunarkerfis sem nema á
allar hræringar sem verða á því
svæði þar sem Suðurlandsskjálftinn
á upptök sín og gætu verið hugsan-
legur undanfari stóra skjálftans.
En hvað er Suðúrlandsskjálftinn,
hvar eru upptök hans, hverjar eru
ástæður hans og hvenær kemur
hann?
— Menn búast við stórum skjálfta
á svæðinú milli eystra gosbeltisins
þar sem t.d. Hekla liggur og þess
vestra þar sem t.d. Hengill er, en
þama í milli liggur jú Suðurlands-
undirlendið. A milli Hengils og
Heklu er síðan sprunga og má
hugsa sér Suðurlandsundirlendið
sem plötu á svipaðan hátt og gert
er í landrekskenningunni, þótt að
mælikvarðinn sé auðvitað allur ann-
ar og smærri hér.
Um þvert landið frá norðaustri
til suðvesturs liggur gosbelti og um
það gliðnar landið stöðugt og jarð-
skjálftar því tíðir. Sama er að segja
um vestra gosbeltið, en milli belt-
anna liggur Suðurlandsplatan sem
er lítt sveigjanleg og gliðnunin
beggja vegna hennar þrýstir á hana
eða togar þannig að mikil spenna
myndast uns eitthvað verður undan
að láta og þá skelfur öll platan
auðvitað. Það má hugsa sér þetta
sem fleti sem liggja hver upp að
öðrum og eru illa smurðir og stirð-
ir, en þegar ýtt er fast á annan þá
rykkist hann áfram. Það er ýtt eða
togað ansi fast í Suðurlandsplötuna
og þegar spennan er orðin nógu
mikil má búast við að hún hreyfist
og þá um Heklu-Hengilssprunguna
aðallega og þar höfum við það sem
kallað er Suðurlandsskjálftinn.
Sagan sýnir okkur að þessir
skjálftar hafa orðið með nokkuð
reglulegu millibili á jarðsögulega
vísu og jarðeðlisfræðilega séð er
nokkuð skýrt af hverju þessir
skjálftar verða og jafnframt nokkuð
víst að þeir munu halda áfram um
ókomna framtíð.
Almennt séð er hugsanlegt að
því lengra sem líður milli skjálft-
anna, þess meiri verði skjálftahrin-
an þegar hún loks kemur, en hafa
verður þó í huga að virkni á gos-
beltunum er mismikil og því er
illmögulegt að segja fyrir um stærð
næsta Suðurlandsskjálfta né heldur
hvenær hann kemur.
— Er hugsanlegt að skjálftinn
láti á sér standa vegna þess að
Surtseyjargosið og Vestmanna-
eyjagosið hafi ef til vill létt á
þrýstingi frá eystra gosbeltinu á
Suðurlandsplötuna?
— Nei, varla. Það er líklegt að
þessi gos og önnur sem orðið hafa
síðustu áratugi á eystra gosbeltinu
séu merki um aukna eldvirkni og
þar með um aukna spennu.
— Nú hrundu hús og önnur
mannvirki í skjálftunum 1896 og
1912. Hver verða afdrif nútíma
mannvirkja í ámóta sterkum
skjálftum og þá urðu?
— Öll mannvirkjagerð nú er allt
önnur en þá var og undanfama
áratugi hefur við hönnun verið gert
ráð fýrir jarðskjálftum og að mann-
virki stæðust þá að einhvetju marki,
en ég býst við að byggingaeftirlit
og Almannavarnir geti svarað
spumingunni og að þeir hafí gert
sínar áætlanir. Það er þó ljóst að
mannvirki eru í mikilli hættu og
varla verður komist hjá miklu
eignatjóni og vitanlega er mikil-
vægt að menn hafi þessa hættu í
huga þegar ráðist er í nýbyggingar
hvers konar.
— Nú er Suðurland sundur-
skorið af miklum ám og öðrum
torfærum. Yrði ekki hætta á að
fólk lokaðist af er brýr hryndu?
— Jú, náttúrulega ef brýr hrynja
þá lokast fólk af. Þá geta ýmis
önnur mannvirki skemmst, svo sem
háspennulínur. Tvær stórar há-
spennulínur liggja yfir svæðið og
þær sem og önnur mannvirki eru í
hættu. Um þetta hafa verið gerðar
áætlanir og viðbrögð skipulögð.
Nefnd var skipuð að mig minnir
árið 1976 sem í áttu sæti fulltrúar
Almannavama, Veðurstofunnar,
Raunvísindastofnunar, Orkustofn-
unar og fleiri aðila. Nefndin skoðaði
þessa hluti og samin var skýrsla,
en hvað síðan hefur gerst í þessum
málum er mér ekki kunnugt um.
— Aðvörunarkerfi til að vara
við Suðurlandsskjálfta. Hveijum
datt það í hug, að hvaða gagni
kemur það og hvenær kemst það
í gagnið?
— Það var upphaflega Evrópu-
ráðið sem lagði til að hafnar yrðu
rannsóknir á fimm svæðum í Evr-
ópu sem miðuðu að því að draga
úr hættu á sköðum og manntjóni
af völdum jarðskjálfta og reynt yrði
að þróa tæknibúnað sem sagt gæti
fyrir um þá.
Eitt þessara rannsóknarsvæða
var einmitt Suðurlandsundirlendið.
Þetta var upphafið að þessu verk-
efni sem við erum að vinna að núna.
Norðurlöndin hafa síðan sameinast
um Suðurlandsundirlendið sem sinn
rannsóknavettvang en það er í raun
mjög vel fallið til skjálftarann-
sókna. Það er jarðeðlisfræðilega
mjög skýrt afmarkað af eystra- og
vestra gosbeltinu og Heklu- og
Hengilssprungunni. Jarðskjálfta-
svæði eru óvíða jafn skýrt afmörk-
uð.
Þessar rannsóknir koma ekki
aðeins íslendingum til góða, heldur
öllum þeim jarðarbúum sem búa á
svæðum þar sem jarðskjálftahætta
er, þannig að á þetta má að nokkru
líta sem framlag Norðurlandanna
til almannaheilla hvar sem er í
heiminum, sjálfsagt framlag vel
stæðra þjóða til lausnar á miklu
vandamáli, en jarðskjálftar eru þær
náttúruhamfarir sem valda hvað
mestri eyðileggingu og manntjóni í
veröldinni.
Það hefur verið unnið að þvi nú
um nokkurn tíma að fá Norðurlönd-
in til að sameinast um þetta
verkefni og það hafa fengist styrk-
ir til þess úr ýmsum norrænum
sjóðum, einkum til undirbúnings og
ráðstefnuhalda. Norræni menning-
arsjóðurinn styrkti t.d. fund sem
haldinn var í Osló fyrir um einu og
hálfu ári, en þar komu -menn sér
saman um hvað ætti að gera og í
höfuðatriðum hvemig.
Á Oslóarfundinum komu menn
frá öllum Norðurlöndunum saman
og ræddu hvernig að verki skyldi
staðið og reynt var að skilgreina
markmið og leiðir og hvaða gagna
skyldi aflað.
Fyrst og fremst verða skjálftar
numdir og mældir, þ.e.a.s. allir
skjálftar, þar með taldir smáskjálft-
ar, sem gætu verið undanfarar
stærri hamfara. Reynt verður að
notfæra sér nútíma tölvutækni til
hins ítrasta og byggt verður upp
mjög sjálfvirkt kerfi sem vakað
getur yfir öllum hræringum á svæð-
inu.
Þegar vinna var hafin við verk-
efnið kom fljótt í ljós að ýmsa aðra
þætti aðra en sjálfa jarðskjálftana
Reynir Böðvarsson verkfræðing-
ur við jarðeðlisfræðideild
Uppsalaháskóla. Reynir lærði
upphaflega rafeindavirkjun hjá
Eggerti Benónýssyni. Að því
loknu starfaði hann um hríð hjá
Orkustofnun og Raunvísinda-
stofnun Háskólans uns hann hóf
háskólanám við háskólann í
Albuquerque í New-Mexico sem
hann síðan hélt áfram við háskól-
ann í Raleigh í North-Carolina
og við Uppsalaháskóla.
þarf að rannsaka jafnframt og eru
margs konar rannsóknir þegar í
undirbúningi. Því var ákveðið að
hanna þetta kerfi með það fyrir
augum .að hægt sé að tengja sem
íjölbreyttastar tegundir mælinga
inn á það en kerfið sjái síðan sjálft
um að skila niðurstöðum inn í móð-
urtölvu í Reykjavík.
I raun má líta á þería kerfí sem
verkefni til að rannsaka eðlisfræði
svæðisins, en kerfið er jafnframt
viðvörunarkerfi.
Kerfið þjónar annars vegar þeim
tilgangi að auka skilning á jarð-
og jarðeðlisfræði svæðisins ogjarð-
skjálftum sem þar hafa orðið og
eiga eftir að verða, en hins vegar
vonumst við til að geta hugsanlega
sagt fyrir um jarðhræringar, hve-
nær þeirra er von og hversu öflugar
þær verða. Kerfíð á að vaka yfír
svæðinu og láta vita af öllum breyt-
ingum sem verða. Það hafa verið
gerð ýmis kerfí í þessum tilgangi í
gegnum tíðina og ætíð með tækni
hvers tíma. Að undanfömu hefur
þróunin í tölvutækni verið svo gífur-
lega stórstíg að nú er hægt að gera
miklu flóknari hluti fyrir margfalt
lægra verð en áður hefur þekkst.
Til svo flókinna rannsóknaverkefna
sem hér um ræðir er nú allt annað
viðhorf af þessum sökum.
Ég var í Kalifomíu sl. vetur að
kynna mér það sem þar hefur verið
gert í þessum efnum, í og með til
að forðast að „finna hjólið upp á
ný“ og ég sá að Bandaríkjamenn
hafa byggt upp sín kerfi fyrir daga
örtölvubyltingarinnar og þeirra
kerfí eru því ákaflega dýr í rekstri
og henta okkur bæði að því og
ýmsu öðru leyti ekki vel, enda em
aðstæður í jarðfræðilegu tilliti um
margt ólíkar í Kaliforníu og á Suð-
urlandi. Ég held að mér sé óhætt
að fullyrða að þetta sé í fyrsta sinn
sem hafist er handa við að útbúa
eins fullkomið kerfi og það sem við
erum að byija á í sambandi við
Suðurlandsskjálftann.
— Geturðu skýrt hvernig kerfið
vinnur?
— Já, í grófum dráttum verður
það þannig að á sjálfri Suðurlands-
plötunni verða fjórar stöðvar og
verður þeim komið fyrir þar sem
skjálftar hafa verið hvað öflugastir
fyrmm en einnig verða að minnsta
kosti fjórar mælistöðvar lítið eitt
utan við sjálft svæðið. Hver mæli-
stöð verður tengd skjálftaskynjur-
um en einnig ýmsum annars konar
skynjumm. Skynjararnir senda
upplýsingar sínar inn á tölvu sem
vinnur úr þeim á staðnum. Ástæða
þess að þessar staðbundnu upplýs-
ingar em ekki sendar beint inn ná
tölvu í Reykjavík er sú að sending-
arkostnaður slíkra gagna er gríðar-
mikill enda um mikið magn að
ræða.a
I þess stað er hagkvæmara að
hafa tölvu tengda hverri mælinga-
stöð sem tekur við upplýsingum,
flokkar þær og metur hveijar em
raunvemlegar jarðhræringar og
sendir síðan þær upplýsingar áfram
til móðurtölvunnar sem hún telur
vera einhvers virði. Með þessu móti
er hægt að minnka geysilega, eða
um allt að 95%, gagnaflæðið, sem
er lang stærsti kostnaðarliðurinn í
flestum kerfum af þessu tagi. Við
munum nota hið nýja almenna
gagnanet Pósts og síma. Þó svo að
gagnanetið eða símakerfið bili og
upplýsingar berist ekki til móður-
tölvunnar frá einni eða fleiri
mælistöðvum er ekki hundrað í
hættunni því upptökutæki verða á
hverri stöð til að varðveita gögn í
slíkum tilfellum.
Það er þó ákaflega mikilvægt frá
almannavarnasjónarmiði að gögn
berist sem skjótast.
— Þetta er þá margra ára verk-
efni?
— Já, þetta er fimm til sex ára
verkefni, þ.e.a.s. það er sá tími sem
við ætlum okkur til að byggja upp
sjálft kerfið, rannsóknastarfsemi
sem því verður að fylgja og svo
auðvitað að kynnast svæðinu sjálfu.
Við reiknum með að næstu 2 árin
fari í að byggja upp sjálft kerfíð
og fá það í gang, en síðan hugsum
við okkur að kynnast sjálfu svæðinu
og reyna að þróa aðferðir við að
segja fyrir um breytingar eða ein-
hvers konar hamfarir.
— Eitthvað kostar þetta. Hver
borgar?
— Eins og ég sagði áðan er þetta
samvinnuverkefni Norðurlandanna
og fjárveiting til að kosta verkefnið
næstu fimm árin er nokkurn veginn
í höfn. Stofnkostnaðurinn verður
greiddur af Norðurlöndunum og
Svíar hafa þegar reitt af hendi sitt
framlag. í grófum dráttum kostar
Norræna ráðherranefndin þriðjung
Morgunblaðið/Bjöm Bjömsson
Gunnar Þórir Guðjónsson bakarameistari og sonur hans Gunnar
Sauðárkrókur;
Nýtt
bakarí
Sauðárkróki.
NÝTT bakarí, Gunnarsbakarí,
tók til starfa í byijun nóvember
á Borgarteigi 7. Eigandi þess er
Gunnar Þórir Guðjónsson bak-
arameistari.
Að sögn Gunnars verður ekki,
að minnsta kosti fyrst um sinn,
rekin brauðbúð í tengslum við hið
nýja bakarí, heldur er framleiðslan
seld i versluninni Tindastól svo og
í verslunum Kaupfélags Skagfírð-
inga hér á Sauðárkróki og í
Varmahlíð. Gunnar kvaðst um þess-
ar mundir aðallega leggja áherslu
á laufabrauðið auk hinnar daglegu
Andri.
framleiðslu, og væri laufabrauðs-
salan það mikil að varla hefðist
undan. Eftir áramótin væri svo
stefnt að því að koma upp útsölu-
stöðum í nágrannabyggðunum svo
sem á Blönduósi og víðar. — BB