Morgunblaðið - 12.03.1988, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. MARZ 1988
25
UM TVIEÐLIEFNIS -
EIND EÐA BYLGJA
Raunvísindi
Egill Egilsson
Hugmyndir okkar um efnis-
heiminn eru mótaðar af daglegri
reynslu okkar af honum. Við ger-
um okkur hinar smæstu eindir í
hugarlund sem örlítil kom, sem
er hægt að tileinka staðsetningu
og hraða.
Fljótlega eftir aldamót fór að
bera á því að þetta mál væri flókn-
ara en áður var talið. Ljós hafði
fram til þess tíma verið talið öld-
ur, en Einstein sjálfur setti þá
fram nýja túlkun á þekktum til-
raunaniðurstöðum um að ljósið
gæti hegðað sér sem eindir einnig.
Það sem hafði fram til þess
tíma sýnt af sér eindareiginleika,
hegðaði sér allt í einu sem bylgjur.
Fljótt á litið er erfitt að hugsa
sér ólíkari efnisfyrirbrigði en eind
og bylgju. Annað er staðsett. Hitt
breiðist út um stórt svæði, oft
eftir flóknum lögmálum. Annað
hefur hraða, hitt er of óáþreifan-
legt til að hægt sé að eigna því
hraða. En ef það er hægt, er
hægt einnig að tala um margskon-
ar hraða í því.
Þvi er ekki að furða þótt menn
reki í rogastans. Hvemig getur
það sem hefur verið talið bylgja
stungið upp kollinum sem eind?
Er það sem við höfum hingað til
talið efnisfyrirbrigði, þá eindir eða
bylgjur?
Svarið er: Bæði og. Eða
kannski réttara: Bæði og, og
hvorki né. Eða: Bæði og, og / eða
hvorki né.
Eftirfarandi samtal er úr bók
eftir enska eðlisfræðinginn B.
Hoffmann:
„Pabbi, er rafeindin eind eða
bylgja?"
„Já!“
„Pabbi, er rafeindin þarna, eða
er hún héma?“
„Já.“
Vísindamaðurinn A.S. 'Edding-
ton stakk upp á nafninu „eilgja."
Franski aðalsmaðurinn Louis
de Broglie (Les: du Broj), stakk
fyrstur upp á því öfuga við það
sem Einstein hafði sýnt fram á,
nefnilega að það sem hafi fram
tii þessa aðeins sýnt sig í formi
einda, gæti einnig hagað sér sem
bylgjur. Hann sótti rök sín til af-
stæðiskenningar Einsteins. Rök-
semdafærsla hans var í ákaflega
grófum dráttum sem hér segir:
Eind hefur massa.
Massa hefur orku (sbr. hina
frægu formúlu Einsteins, E=MC2,
um jafngildi massans og orkunn-
ar, sjá fyrri grein um kjamorku).
Orka þýðir hreyfingu (öldu-
gang, þ.e. bylgjur).
Eilgja
í seinni grein kynnumst við því
hvemig tilgáta de Broglies var
vegna „óhapps" staðfest með til-
raunum árið 1925. Gashylki í
vinnustofu C.J. Davissons í til-
raunastofum Bell-símafélagsins
Enginn hefur séð rafeindir. Þvi má ekki mæla þvi mót að þær
líti svona út fremur en einhvem veginn öðravisi.
sprakk og eyðilagði málmsýni, að
því er Davisson áleit, enda ætlaði
hann sér að mæla allt annan hiut
en bylgjuhlið rafeinda. Fýrir þetta
allt hlaut de Broglie Nóbelsverð-
laun árið 1929, en Davisson árið
1937.
En hvemig getur það sem við
höfum talið bylgju skotið upp
kollinum sem eind, og það sem
við höfum talið eind skotið upp
kollinum sem bylgja? Felst ekki í
þessu mótsögn?
Nei!
Þetta svar felst að nokkru leyti
í því að í engum einstökum
kringumstæðum koma báðar
þessar hliðar fram. Ekkert efnis-
fyrirbrigði, og allra síst fyrirbrigði
svo iítillar gerðar, er hægt að taka
út úr því samhengi sem það er
skoðað í, þ.e. með hvaða tækjum
það er athugað. Sýna má fram á
að seijum við rafeindina í þannig
kringumstæður að við mælum hjá
henni bylgjueiginleika, er jafn-
framt útilokað að við sjáum hjá
henni eindareiginleika um leið.
Og öfugt. Þannig verður krafan
um að skoða heildina, það sem
skoðað er, og tækin sem notuð
eru til að athuga fyrirbrigðið,
okkur til bjargar. I grundvallarat-
riðum er mótsögnin því ekki meiri
en sú sem felst í að pappír er
rauður þegar hann er skoðaður í
rauðu ljósi en blár þegar hann er
skoðaður í bláu. Hvort er hann
þá rauður eða blár?
Svar Hann er blautur!!!
ONUSTA
Skipuleg jjármál, ekkert umstang,
örugg umönnun.
Reynsla okkar af því að veita þjónustu við ávöxtun
peninga í verðbréfum hefur kennt okkur hvað fólk vill
helst og spyr oftast um. Verðbréfareikningur VIB var
fyrsta skref okkar til að verða við óskum viðskiptavina
okkar. Eftiriaunareikningur VIB - fyrir þá sem vilja
leggja reglulega fyrir - var það næsta. Jafnframt bjóþum
við Sjóðsbréf VIB og allar algengar gerðir verðbréfa:
Spariskírteini ríkissjóðs, bankabréf, skuldabréf traustra
fyrirtækja, hlutabréf og verðbréf verðbréfasjóða. Starfs-
fólk VIB veitir allar nánari upplýsingar. Síminn
er 91-68 15 30 og afgreiðslan er að Ármúla 7.
Með bestu kveðju,
Sigurður B. Stefánsson
Pearl drops tannkrem með
flóoride hreinsar burto
óhreinindi eftir reykingar,
kaffi- og tedrykkju. Með
reglulegri notkun haldast
tennur þínar perluhvítar og
hreinar enda er maðurinn ó
bak við Pearl drops tann-
kremið einmitt tannlaeknir.
Tannkremið samanstendur
af tveimur mildum hreinsi-
efnum sem ná jafnvel að
hreinsa burtu erfiðustu
skán. Með daglegri notkun
Pearl drops tannkrems og
reglulegu eftirliti tannlækn-
is eru tennur þínar í örugg-
um höndum.
Heildsölubirgðir:
Hri^tján^on hF
UMBOÐS- OG HEILDVERSLUN
Ingólfsstræti 12 Simi 61280G
REIKNIVÉLAR