Morgunblaðið - 19.11.1988, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. NÓVEMBER 1988
Við þurfum
nýjar leiðir
Ræða Vals Valssonar á
flokksráðsfiindi Sjálf-
stæðisflokksins
Ég vil byija á því að þakka for
manni flokksins og ykkur öllum
fyrir að bjóða mér að segja nokkur
orð á þessum mikilvæga fundi ykk-
ar.
Það er ef til vill að bera í bakka-
fullan lækinn að ræða efnahags-
og atvinnumál. Segja má, að sé nóg
af einhveiju á íslandi, þá séu það
einmitt umræður um þessi mál. Nú
er svo komið, að við höfum tæplega
lokið umræðum og deilum um or-
sakir og afleiðingar mikillar þenslu,
þegar skyndilega, eins og öllum að
óvörum, þarf nýja umræðu og þá
um yfirvofandi samdrátt og at-
vinnuleysi. En þessi snöggu veðra-
brigði í umræðunni lýsa hins vegar
ágætlega eðli þess efnahagslega
vanda, sem við höfum staðið
frammi fyrir í marga áratugi.
Hagsveiflumar, sem hingað til
hafa riðið yfir okkur með reglu-
bundnum hætti, hafa gert allar til-
raunir til að ná jafnvægi í efnahags-
málum að engu.
Á undanförnum árum og áratug-
um hefur öll áhersla verið á það
lögð, að glíma við afleiðingar hag-
sveiflunnar, þegar þær eru komnar
fram. Á sama tíma hefur of sjaldan
verið reynt að leita leiða til að
stjóma þessum miklu hagsveiflum
þannig, að þær setji ekki allt efna-
hags- og atvinnulífíð úr skorðum.
Þetta er stærsta stjómunarmálið á
íslandi sem því miður fær alltof lítið
rúm í umræðunni.
Rétt er, að stundum er erfitt að
sjá skóginn fyrir tijánum. Vanda-
mál dagsins virðast oft svo yfir-
þyrmandi að lengra er ekki horft.
Og ekki hjálpar, þegar orkan fer í
að leita sökudólga, til að skella
skuldinni á. Það nýjasta virðist vera
það, að svo kölluð fijálshyggja eigi
sök á efnahagsástandinu á Islandi,
og það bæði þenslu undanfarinna
missera og atvinnuleysinu, sem
margir eiga nú von á. Svona fullyrð-
ingar eru að vísu settar fram í hita
pólitískrar umræðu og eiga e.t.v.
ekki að takast alvarlega. Auðvitað
á fijálshyggjan engan þátt í sveifl-
um á hitastigi sjávar, fremur en
miðstýring fyrri ára, eða má þakka
fijálshyggjunni verðlag á fiski á
erlendum mörkuðum eða þróun
dollars á alþjóðagjaldeyrismarkaði?
En það em einmitt þessar ytri að-
stæður sem mestu valda um hag-
sveifluna hjá okkur.
Nú vil ég vera sístur manna til
þess að gera lítið úr fijálshyggj-
unni. Hvað sem líður fræðilegum
skilgreiningum, þá felst fijáls-
hyggjan á venjulegu mannamáli í
því, að færa vald og ábyrgð frá
skriffinnum til fótksins. Þetta hefur
gerst í nokkrum mæli á íslandi
undanfarin ár en þó hvergi nærri í
sama mæli og í helstu viðskipta-
löndum okkar. En það er að mínu
viti ofmat að ætla fijálshyggjunni
það hlutverk, sem sumir henni
andvígir telja hana hafa haft.
Eins og venjulega, líta fæstir í
eigin barm, þegar leitað er söku-
dólganna. Hver bendir á annan og
segir: „Ekki ég.“ En sannleikurinn
er samt sá, að öll eigum við sök á
því, hvemig komið er. Þrátt fyrir
um 20% aukningu kaupmáttar á
síðasta ári, sem er einsdæmi í sög-
unni, og þrátt fyrir yfir nær 50%
aukningu kaupmáttar á áranum
1984—1987, sem ég hygg einnig
vera einsdæmi, þá dugði það ekki
til. Við vildum enn meira. Og það
sem verra er við ákváðum að eyða
enn meira. Og allir hafa keppst við
að brúa bilið með nýjum lánum,
hvar sem þau er að finna. Við höf-
um einfaldlega lifað um efni fram
og þar eram við öll sökudólgar. Og
þó — ekki alveg öll.
Sem betur fer er enn til fólk á
Íslandí sem ekki eyðir umfram efni
og sem hagar útgjöldum sínum eft-
ir tekjum, fólk sem sparar. Þessu
fólki getum við öll þakkað að ekki
er enn verr komið fyrir okkur, að
erlendar skuldir séu þó enn viðráð-
anlegar. Þessu fólki getur atvinnu-
lífið þakkað að til er innlent lánsfé
og þessu fólki getur ríkið þakkað
fyrir að hafa keypt spariskírteini
þess undanfama áratugi.
En það andar köldu tii þessa fólks
um þessar mundir. Einn alþingis-
maður segir til dæmis í blaðagrein
í byijun þessarar viku, að í nýstofn-
uðum samtökum sparifjáreigenda
sé „að megin uppistöðu verðbréfa-
braskarar, sem mest hafa makað
krókinn undanfarin ár“. Því miður
era þessi viðhorf býsna rík á Is-
landi en þeim mun meiri virðing er
borin fyrir skulduram. Ég vona að
þið góðir fundarmenn, virðið það
við mig, þótt ég veiji örfáum mínút-
um til vamar sparnaði í þessu landi.
Öll eram við að sjálfsögðu sam-
mála um það að ekki komi til greina
að taka á nýjan leik upp skömmtun
á lánsfé, eins og hún gerðist á áram
áður. Til að það ekki gerist, verðum
við að hafa spamað í landinu. Án
spamaðar er ekkert innlent lánsfé.
Það verður því að ríkja nokkurt
jafnvægi í þessum efnum. Til þess
að fullnægja eftirspurn þeirra sem
vilja taka lán þá verða nógu marg-
ir aðrir að vera reiðubúnir til að
spara. Að taka einhliða afstöðu til
hagsmuna annars aðilans í þessum
efnum boðar hreina ógæfu, og það
sýnist mér einmitt vera að gerast
nú.
Núverandi ríkisstjórn hefur til-
kynnt að hún hyggist bæta hag
skuldara, bæði einstaklinga og fyr-
irtækja, með þrennum hætti. í
fyrsta lagi hefur hún lýst því yfir
að hún ætli að breyta lánskjaravísi-
tölunni, þannig að laun og þróun
launa vegi meira í vísitölunni en
hingað til hefur gerst. Við þær að-
stæður sem framundan era á næstu
mánuðum á þetta að vera aðgerð
skulduram í hag, og þar með spari-
fjáreigendum í óhag. Ráðherrar
virðast hafa bitið sig svo fast í þetta
mál, að jafnvel þótt sýnt sé fram
á, að slík breyting verði skulduram
í óhag þegar til lengri tíma er litið,
þá segjast þeir samt ætla að standa
fyrir þessari breytingu. En er þá
nokkur ástæða fyrir sparifjáreig-
endur að hafa áhyggjur af þessu,
þar sem svo virðist sem þetta verði
þeim í hag þegar fram líða stundir.
Jú, áhyggjur sparifjáreigenda era
þær, að verði lánskjaravísitölunni
nú breytt með þessum hætti, þá er
augljóst að næst þegar tilefni gefst
til þá muni stjórnvöld snúa við blað-
inu og breyta vísitölunni aftur, allt
eftir hentisemi hveiju sinni. Þar
með væri veigamiklum þætti örygg-
is, sem verðtrygging skapar spari-
fjáreigendum, kippt á brott.
I öðra lagi er það yfirlýst stefna
ríkisstjórnarinnar að lækka vexti
með valdboði, ef með þarf, því þeir
Valur Valsson
séu of háir fyrir skuldara. Enginn
hefur hins vegar spurt sparifjáreig-
endur að því hvort þeir væra reiðu-
búnir eftir slíka lækkun að spara
jafn mikið og áður. Sannleikurinn
er nefnilega sá, að hvað sem völdum
ríkisstjómar líður, þá verður vaxta-
lækkun að byggjast á raunveraleg-
um aðstæðum í þjóðfélaginu, nema
menn séu reiðubúnir til þess að
sætta sig við minni spamað og þar
með minni lánsmöguleika. Þennan
sannleik eram við einmitt að horf-
ast í augu við þessa dagana, því í
kjölfar lækkaðra raunvaxta og
ýmissa yfirlýsinga ráðherra undan-
famar vikur, hefur framboð á fjár-
magni dregist mjög saman.
I þriðja lagi hefur ríkisstjómin
lýst því yfir, að stefnt sé að því að
hefja skattlagningu vaxtatekna í
einhveiju formi innan tíðar. Núgild-
andi skattareglur vora settar fyrir
10 árum undir forystu Sjálfstæðis-
flokksins. Tvær meginreglur era í
gildi. Önnur snýr að fyrirtækjum
og er þannig, að allar vaxtatekjur
fyrirtækis era skattskyldar en jafn-
framt era öll vaxtagjöld, sem falla
til við öflun tekna fyrirtækisins,
frádráttarbær eins og allur annar
tilkostnaður. Þegar um einstakling
er að ræða er megin atriðið það,
að vaxtatekjur era ekki skattskyld-
ar, en jafnframt era venjuleg vaxta-
gjöld heldur ekki frádráttarbær frá
skatti. Þetta var óvenjuleg aðferð,
vegna þess að í flestum löndum
gildir sama regla um fyrirtæki og
einstaklinga, það er að vaxtatekjur
era skattlagðar, en vaxtagjöld jafn-
framt frádráttarbær.
Ástæða þess að sjálfstæðismenn
beittu sér fyrir því að hafa þann
hátt á hér að hafa vaxtatekjur ein-
staklinga skattfijálsar var sú, að
með því vildu menn hvetja til sparn-
aðar og draga úr áhuga manna á
að taka lán. Og þegar litið er til
baka leikur enginn vafi á, að ein-
mitt þessar reglur skattalaganna,
samfara verðtryggingu með láns-
kjaravísitölu, eiga drýgstan þátt í,
að peningalegur sparnaður hefur,
þrátt fyrir allt, vaxið síðustu 10
árin á Islandi. Óg ég vil líka minna
á, sem stundum gleymist í umræð-
unni, að menn fá ekki skattfijálsar
vaxtatekjur, nema þeir leggi fyrst
til hliðar fé af tekjum, sem þegar
hafa verið skattlagðar.
Að sjálfsögðu er eðlilegt að
skattalög séu endurskoðuð reglu-
lega og lagfærð og breytt í ljósi
nýrra aðstæðna. En spurningin er,
hvort nú hafi skapast þær aðstæður
á íslandi að tímabært sé að gjör-
breyta skattlagningu vaxta hjá ein-
staklingum. Ég hef séð í þessu sam-
bandi vitnað til þess að Þjóðveijar
og Bandaríkjamenn hafi annan hátt
á en við, en ég fæ ekki séð að það
í sjálfu sér séu rök í þessu máli,
enda efnahagsaðstæður með öðram
hætti hér en þar. En sjálfsagt er
að horfa til reynslunnar í öðram
löndum í þessu máli sem öðram og
þá mætti kannski hafa Noreg í
huga. Þar hafa gilt þær reglur að
vaxtatekjur era skattlagðar en
vaxtagjöld era frádráttarbær.
Margir fjármálamenn í Noregi, sem
ég hef hitt, kenna einmitt þessum
skattareglum um hluta þess vanda
sem þeir eiga nú við að etja í Nor-
egi. Hjá þeim urðu þessar reglur
einmitt hvati til stóraukinnar neyslu
í skjóli lána frá bönkum og öðrum
lánastofnunum, því oft á tíðum
gátu menn minnkað skattagreiðslur
sínar með því að auka lántökur og
eyðslu.
En aðalatriðið er, að við okkar
aðstæður verður sparnaður að auk-
ast — ekki minnka. Við þurfum að
hvetja fólk til að spara — ekki eyða.
Skattlagning vaxtatekna mun ekki
virka hvetjandi á sparnað. Og einn-
ig má spyija hvort skattlagning
vaxtatekna sé líkleg til að lækka
vexti, sem er þó eitt höfuðmarkmið
stjórnvalda.
Af öllu þessu finnst mér því brýn
ástæða til að hvetja þá, sem nú
fara með völdin, að fara með gát
í þessum efnum. Öll vitum við nefni-
lega að það er auðvelt að draga úr
spamaði, að taka út sparifé og eyða,
en það er erfitt að leggja fé fyrir.
Hagsveiflan, sem við nú lifum,
hefur að því leyti verið óvenjuleg
að uppsveiflan reyndist afar hörð
og mikil. Ég hef áður minnst á, að
kaupmátturinn jókst um nær 50%
á 3 áram sem væntanlega er eins-
dæmi. Því er þess að vænta að sam-
drátturinn, sveiflan niður í öldudal-
inn verði einnig óvenju kröpp. Það
sem er einnig nýtt við þessa hag-
sveiflu er að hún gerist á tímum
jákvæðra raunvaxta í stað nei-
kvæðra. í stóram dráttum má segja
að við höfum farið úr +10% raun-
vöxtum í +10% raunvexti á tiltölu-
lega stuttum tíma. Þótt mörgum
þyki þessi breyting slæm, þá er það
í sjálfu sér umhugsunarefni hvernig
nú væri komið, ef við hefðum farið
Líf á landsbyggðinni
Við hérna á landsbyggðinni. ..
Ég byija gjarna pistlana mína á
þessum orðum því þeir era skrif-
aðir út frá mínu sjónarmiði sem
búanda úti á landsbyggðinni eða
í dreifbýlinu ef menn vilja heldur
orða það svo.
Við héma á landsbyggðinni
fylgjumst vel með fréttum fjöl-
miðla og ég trúi flestu sem frétta-
menn segja, ekki öllu. Það er
mikið ábyrgðarstarf að vera
fréttamaður, þeirra ábyrgð er að
halla hvergi réttu máli og segja
hlutlaust frá því sem þeir sjá og
heyra og þeir sem halda sig við
þessa gömlu og góðu reglu njóta
virðingar almennings.
Nú virðist mér að frétta-
mennska sé mjög að breytast,
mér sýnist að margir fréttamenn
keppist um að reyna að gera, sér-
staklega viðtöl í útvarpi og sjón-
varpi, að skemmtiþáttum fyrir
almenning og er þá, eftir því sem
hlutlausum áhorfanda, eða heyr-
anda finnst, ekki alltaf vandað til
verka, þ.e.a.s. menn spurðir í
þaula þar til þeir láta kannski orð
falla sem túlka má neikvætt gagn-
vart andstæðingi eða samstarfs-
manni. Fáir eru svo gætnir og
geta haldið svo góðu jafnvægi í
slíkum orrahríðum sem spurning-
ar fréttamanna eru að þeir segi
ekki eitthvað sem túlka má á verri
veg ef vilji er fyrir hendi.
Þá virðist um að gera fyrir
fréttamenn að bregða við og lepja
sem fyrst í þann sem orði hallaði
á og er þá ekki dregið af frásögn-
inni.
Þetta fréttaform á sér auðvitað
alþekkt fordæmi, þetta var hin
landskunna fréttamennska Gróu
á Leiti.
Það er nú svo að stundum leið-
ir ein hugsunin af annarri og þeg-
ar ég renni huganum yfir frétta-
öflunina detta mér í hug smala-
mennskur til sveita.
Oft er „!íf í tuskunum" þegar
eltast þarf við ljónstyggar kindur,
missa menn gjama alla gætni í
slíkum bardaga. Þingeyskur bóndi
lýsir svo atferli sínu og granna
sinna við smölun kinda:
Þú skalt æða yfir storð,
aldrei mæla hlýlegt oið,
svipurinn þarf að minna á morð,
ef menn eiga að smala á annað borð.
Það er víðar en í Þingeyjar-
sýslu sem mikið gengur á við
smalamennskur.
Sagt er að prestur einn hér á
landi sem stundaði búskap hafi
verið að eltast við gemlinga sína
að vorlagi og aldraður faðir hans
verið honum til aðstoðar, þeir
ætluðu að hýsa gemsana og voru
komnir með þá nærri fjárhús-
dyranum eftir mikil hlaup.
Feðgamir vora orðnir móðir og
sveittir af eltingaleiknum, en
töldu sig nú vera búna að sigra
hlaupagikkina.
Skyndilega sneri hópurinn við
„Það eru einmitt
svona hundaþvög-ur
sem leiddu huga minn
að smalamennskum
þegar ég var að velta
vöngum yfir aðförum
fréttamanna, þær eru
nefiiilega ekki alls
ólíkar í sumum tilfell-
um, þeir þrengja að
fórnarlambinu og
hvellspyrja.“
og þaut í öfuga átt. Prestinum
var skapfátt, hann sló út höndun-
um í bræði og öskraði: — Farið
þið þá allir til Helvítis — svo tók
hann viðbragð og hljóp á eftir
þeim um leið og hann kallaði: —
Farðu á eftir þeim pabbi — .
Já, það skeður margt í smala-
mennskum og göngum og hægt
væri að halda lengi áfram með
hliðstæðar sögur, en best að láta
staðar numið, mig Iangar þó að
minnast á hundaþvögurnar sem
ærast gjammandi í kring um kind-
umar þegar þrengja á að þeim,
þar er kapp um að hafa sem
hæst og era það þá gjarna hvutt-
amir sem ekki hafa langa reynslu
sem mest láta á sér bera og reyna
að vekja á sér athygli með hávaða
og hvellu gjammi.
Það eru einmitt svona hunda-
þvögur sem leiddu huga minn að
smalamennskum þegar ég var að
velta vöngum yfir aðföram frétta-
manna, þær era nefnilega ekki
alls ólíkar í sumum tilfellum, þeir
þrengja að fómarlambinu og
hvellspyija. Sem betur fer era
ekki allir fréttamenn undir sama
hatti hvað þetta fréttaform snert-
ir, en þó alltof margir. Auðvitað
má líta á viðtalsþætti fréttamanna
sem skemmtiefni oft á tíðum, en
mörgum á landsbyggðinni finnst
réttara að láta Hemma Gunn um
skemmtiþættina.
Þökk sé þeim fréttamönnum
sem fara vel með efni sitt og trú-
verðuglega.
Auðvitað má deila um tilgang
fréttamennsku og þetta era nú
bara dreifbýlissjónarmið.
Jóhanna A. Steingrímsdóttir