Morgunblaðið - 29.11.1988, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 29. NÓVEMBER 1988
Menn og máJavextir
Formálsorð Kristjáns Albertssonar með ritgerðasaftii í nýrri bók
Nú fyrir jólin kemur út ný bók eftir Kristján Albertsson. Nefnist
hún Menn og málavextir og er safh ritgerða sem flestar eru frá síðustu
30 árum. Stærsti hluti ritgerðanna Qallar um menningarmál svo sem
bókmenntir fornar og nýjar, íslenska tungu, íslenska náttúru — svo
að eitthvað sé nefnt. Ýmsar þessar ritgerðir er þegar víðkunnar, svo
sem um Einar Benediktsson, Árná Pálsson, Halldór Laxness o.fl.
SSðari hluti ritgerðarsafinsins er um stjórnmál og þau formálsorð
sem hér birtast eru gTeinargerð fyrir honum:
Óþarft er að fylgja þessu greina-
safni úr hlaði með öðru en fáeinum
orðum um þann hluta bókar sem
snýst um stjómmál og sögu þjóðar
vorrar á síðustu tímum, og þá eink-
um um íslenska kommúnismann.
Þykja má að þrátt fyrir það sem
telja mátti misráðið eða hörmulegt
í athæfi rússneska frumkommún-
ismans á næstu árum eftir bylting-
una 1917, hafi mikill þorri frjáls-
huga manna í lýðftjálsum vestræn-
um heimi viljað fara hægt í sakir
um fordæmingu á kommúnisman-
um minnugir þess að stefnumið
hans var nýtt og betra þjóðfélag,
meira réttlæti, meiri mannúð, en
umfram allt útrýming allrar fátækt-
ar í heiminum. Mönnum gat virst
erfítt að taka afdráttarlausa af-
stöðu til þess sem gerst hafði og
ef til vill hefur ófáum fundist hálft
í hvoru rétt að kommúnisminn fengi
sitt tækifæri til að sýna hvað hann
gæti staðið við og eftit af loforðum
sínum um hamingjusamari heim.
Þá tók jafnframt að búa um sig
djúpstæður ótti við þá þróun sem
hafði að markmiði alræði öreiganna
— sem orðið gæti aðeins alræði
harðstjómarklíku sem ríkti í nafni
alls almennings en án þess að hann
nyti meira frelsis til athafna og
hugsunar en búpeningur í högum.
Og svipaður ótti var engan veginn
nýtilkominn. Þannig hafði Oscar
Wilde laust fyrir aldamót skrifað
sínu frægu ritgerð Mannssálin á
valdi sósíalismans, þar sem hann
var vinveittur meginhugsjón jafnað-
armanna en lýsti jafnframt óhug
sínum við tilhugsunina um það and-
lega ástand sem orðið gæti hlut-
skipti manna undir þröngsýnni of-
stjóm og flokkseinræði.
Ekki þarf að orðlengja um marg-
vísleg og biturleg vonbrigði fijáls-
huga manna um heim allan þegar
rússneski kommúnisminn varð að
því fyrirbrigði sem nefnt varð
stalínismi. En öld hans má telja að
staðið hafí að mestu óbreytt fram
til síðustu tíma þegar nýir vald-
hafar undir forystu Gorbachevs
komu til sögunnar. í vitund manna
á Vesturlöndum var stalínismi nafn-
ið á oft og tíðum níðingslegri
harðýðgi í stjómarháttum samfara
vanmætti til að færa almenningi
þá efnalegu hagsæld sem lofað
hafði verið þegar „auðvaldinu"
hefði verið steypt af stóli. Solz-
henitsyn varð til þess að gefa heim-
inum sannari og fyllri lýsingu 4
ánauðaroki og öllu þjóðfélagsböli
stalínismans en nokkrum öðrum rit-
höfundi hefur auðnast, og verk
hans var afrek einstæðrar hetju-
lundar. En hvemig mannlegri sál
muni hafa vegnað á þessum tímum
Rússlands verður ef til vill ekki
síður best ráðið í af einstökum at-
burðum úr einkalífí manna. Ekki
er ólíklegt að mörgum hafi fundist
hann fróðari um andlegt ástand
rússnesku þjóðarinnar þegar dóttir
Stalíns, komin yfír fertugt, þoldi
ekki lengur við í ólofti stalínism-
ans, flýði úr landi á laun með tvær
hendur tómar, vildi mega lifa í
fijálsum heimi vesturins og bað
Bandaríkin um að vera sér
miskunnsöm.
Af kunnustu skrifum aðdáenda
stalínismans veit ég ekki betur en
að þeim hafí þótt allt í himnalagi
þegar Stalín gerði álygar og réttar-
morð að sinni skæðustu aðferð til
að murka lífið úr nálega allri
fremstu framheijasveit rússneska
kommúnismans. Stalín var eftir
sem áður lofsunginn sem mildur og
föðurlegur vemdarvættur sinna
mörgu Sovét-þjóða. Og þar kom að
sumir íslenskir menn áttu það eitt
æðsta boðorð að fallast á hvað sem
væri í atferli stalínismans í algjörri
hlýðni við leiðsögn og pólitísk fyrir-
mæli valdhafanna í Moskvu. Svo
gat virst sem til væru menn sem
ættu sér ekki_ fegurri framtíðar-
draum en að ísland yrði einhvem
tíma innlimað í hina miklu ríkja-
samsteypu Sovét-veldisins eins og
fram kemur í frægum orðum Jó-
hannesar úr Kötlum þegar hann
orti: „Sovét-ísland, óskalandið —
hvenær kemur þú?“
Eftir sameiginlegan sigur Sovét-
ríkja og Vesturvelda í síðari heims-
styijöld var svo komið að Rússamir
höfðu innlimað í ríki sitt víðáttum-
ikla landshluta frá öllum sínum
grannþjóðum allt frá nyrsta Finn-
landi til stranda Svartahafs og líka
jafnað við jörðu ríki þriggja baltne-
skra þjóða. Ekki var þó látið þar
við sitja. Sovétherinn var nú orðinn
hinn öflugasti í heimi og nú var
tekið að beita mætti hans til að
'koma kúgunarfjötri á hveija þjóð
af annarri. Menn hlutu að spyija
sjálfa sig hvar yrði staðar numið í
útþenslustefnu Sovétríkjanna. Ýmis
tímanna tákn, smá og stór, vöktu
megnustu tortryggni, svo sem
snuðr ókunnra erlendra kafbáta inn
í fírði og skeijagarða Svíþjóðar og
Noregs. Á íslandi hlutu menn að
taka eftir nánum tegslum íslenskra
kommúnistaleiðtoga við stjómvöld
í Moskvu samfara sívaxandi sendi-
ráði Rússa í Reykjavík, húseignum
þeirra og starfsmannafjölda marg-
földum á við umsvif nokkurs ann-
ars erlends sendiráðs á íslandi.
Stofnun Atlantshafsbandalags
vestrænna lýðfijálsra landa var
óhjákvæmileg afleiðing af yfírgangi
og útþenslu Sovétríkjanna og ísland
halut að sjálfsögðu að gerast aðili
að þessu bandalagi fremur en að
láta ráðast hver yrðu örlög lítillar
og vanmáttugrar þjóðar í heimi þar
sem var einskis svifíst til að auð-
mýkja og ræna minni máttar þjóðir
eða afmá ríki þeirra með öllu.
Þegar síðari heimsstyijöld var
lokið og þar með hervernd Banda-
ríkjanna á íslandi voru herstöðvar
í landi voru lagðar niður og ameríski
herinn hvarf á brott frá Islandi. Þó
hafði samist svo um að nokkur
hundruð amerískra flugvallar-
manna mættu verða eftir í Keflavík
og annast þar flugvallargæslu. Þess
þótti þörf fyrir hagkvæmnis sakir
til að tryggja sem greiðastar og
öruggastar flugsamgöngur yfír Atl-
antshaf meðan ameríski herinn
hafði enn miklar skyldur að rækja
eftir hrun Þýskalands og öll þau
bágindi sem af því leiddi. Ef Banda-
ríkjunum hefði verið neitað um
þessa smávægilegu greiðasemi
hefði það vart getað annað kallast
en frámunalegur ruddaskapur og
þá einkum þegar haft er í huga að
Bandaríkjastjóm hafði á stríðsárun-
um flest viljað gera Islendingum til
hæfís sem þau framast gátu og
meðal annars séð svo um að þeir
gætu grætt á tá og fíngri og orðið
að stríði loknu auðugri þjóð en
nokkru sinni fyrr. Vit og sómatil-
fínning þingmeirihluta bjargaði
Kristján Albertsson
þjóð vorri frá því að hegða sér
hneykslanlega gagnvart Banda-
ríkjunum. En mikið gekk á þegar
barist var um svokallaðan Keflavík-
ursamning og aldrei var á íslandi
meira um annað mál skrifað af fár-
ánlegri vitleysu en þann samning.
Svo var vitfírringslega langt gengið
að gasprað var um að með honum
hefði ísland glatað sjálfstæði sínu.
Þegar Norður-Kórea gerði árás
sína á Suður-Kóreu 1951 með ve!-
vild Kína og Sovétríkjanna að bak-
hjarli og Bandaríkin vopnuðust til
að hjálpa Suður-Kóreu, þá greip
um sig víðtækur ótti við að þriðja
heimsstyijöld væri í aðsigi og gæti
hvað úr hveiju skollið yfír löndin.
Allir stjómmálaflokkar á íslandi að
einum undanskildum urðu þá sam-
mála um að biðja Bandaríkin að
taka aftur að sér hervemd á ís-
landi. Og við það situr enn að yfír-
gnæfandi meirihluti þjóðarinnar vill
að Island sé varið land.
Þó var til í landi voru önnur sögu-
skoðun en sú sem hér er gerð grein
fyrir í stórum dráttum.
Saga Halldórs Laxness Atóm-
stöðin verður ekki öðruvísi skilin
en svo að skáldið haldi því framað
dmkknir íslenskir ráðherrar í næt-
ursvalli með amerískum herforingj-

Hagkvæmt
hreinlæti
Handklæðakassar og sápuskammtarar.
Þar sem mikiö álag er og kröfur geröar um
þrifnaö koma þessir hlutir að góðum notum. Engar
tafir eru, þar sem notendur þurfa lltinn tlma til aö
þvo sér og þurrka, það er á hreinu.
Þegar á heildina er litiö reynast handklæöa-
kassarnir og sápuskammtararnir frá okkur ákaflega
vel og eru ódýr kostur.
í kössunum eru handklæði úrekta bómull,
sem fer vel með hendurnar auk þess rúllar hand-
klæöið uppá sig þegar tekiö er I þaö og þvl er
alltaf hreint handklæði fyrir næsta mann/
Hægt er að velja um liti og geröir.
Leitaöu upplýsinga.
Skeifunni 11
Simar: 82220, 82221 og 34045
um hafí selt land vort Bandaríkjun-
um til þess að það yrði þar notað
sem kjarnorkustöð eins og nafn
bókarinnar ber rækilega með sér.
En svo að Islendingar hefðu um
annað að hugsa meðan land þeirra
væri selt áttu íslenskir valdamenn
að hafa tekið tii þess sniðuglega
bragðs að láta sem þeir væru að
grafa jarðneskar leifar ástsælasta
skálds Islendinga í þjóðargrafreit á
Þingvöllum með hátíðlegri viðhöfn
en raunar hefði ekki verið að molda
yfír annað en eitthvað af dönskum
jarðarleir eða ef til vill slatta af
sardínum, sömuleiðis innfluttum frá
Danmörku. En nú gerist það undur
að þessi saga verður í meiri háveg-
um höfð en nokkurt íslenskt skáld-
rit annað en aðeins Passíusálmar
Hallgríms Péturssonar. íslenskir og
erlendir menn fást til að þýða bók-
ina á margar þjóðtungur og í
sænskum og norskum þýðingum er
sagan einfaldlega látin heita Land
til sölu. Ekki þykir tjá að bjóða þjóð-
inni minna en tvær leikgerðir af
sögunni.'auk þess sem gerður var
sænskur söngleikur sama efnis. Þá
þótti tilvalið að reyna að gera sög-
una að landkynningu um heim allan
með því að gera úr henni kvikmynd
með ensku tali. íslenskir leikarar
voru fengnir til að leika í myndinni
og hafa vafalaust lagt sig fram um
að gera söguna sem áhrifamesta.
íslenskur háskólakennari í bók-
menntafræðum gerði skólaútgáfu
af Atómstöðinni þar sem ítarlegar
skýringar lögðu megináherslu á
pólitískt sannleiksgildi sögunnar.
Þegar söngleikurinn hafði verið
sýndur í Stokkhólmi lauk megin-
þorri blaða um endilanga Svíþjóð
upp einum munni að hér hefði ver-
ið leitt í ljós hvemig íslendingar
hefðu glæpst á að farga sjálfstæði
sínu í hendur Bandaríkjanna. Samt
varð einmitt þessum söngleik drasl-
að upp á svið íslenska þjóðleik-
hússins til að heiðra hinn mikla
skáldjöfur Halldór Laxness á átt-
tugasta og fímmta afmæli hans.
I einu af bréfum sínum til Georgs
Brandes reynir Matthías Jochums-
son að vekja áhuga hans á dularfull-
um fyrirbrigðum sem til þess bendi
að mannssálin eigi sér framhaldslff
eftir dauða líkamans. í svarbréfí
sínu segir Brandes að mannleg
heimska sé eina yfimáttúmlega
fyrirbrigðið'sem hann hafí nokkm
sinni haft kynni af.
Það næði engri átt að kalla
heimska alla þá menn sem hafa
þolað eða hossað og vegsamað
landssölusögu Halldórs Laxness.
Um hitt er ég sannfærður að allt
dálæti á sögunni er yfímáttúrlegt
fyrirbrigði, eitthvað sem hvorki
heilbrigð skynsemi né nein vísinda-
leg þekking gæti með nokkm móti
skýrt.
Aldrei verður á allt kosið sem
æskilegt megi þykja og erlendur
her á íslenskri gmnd er auðvitað
ill nauðsyn, en eigi að síður alger
nauðsyn eins og allt er í pottinn
búið hér á vomm hnetti. Bandarísk
stjómvöld sýna allan hug á að vera
íslendingum eins góðviljuð og fram-
ast verður við búist. Þetta ber mjög
að þakka og þá fyrst og fremst þá
hervemd sem okkur er látin í té.
Enn er haldið áfram að ófrægja
vamarmálasamstöðu Banda-
ríkjanna og íslands jafnt á beinan
sem óbeinan og á stundum lág-
kúmlegan hátt og spilla fyrir viti-
borinni hugsun um varnarmál þjóð-
ar vorrar. Meðan svo er virðist mér
sitthvað sem ég hef skrifað um
stjómmál vera enn í góðu gildi til
fróðleiks og til íhugunar fyrir Ies-
endur. Ég læt mér nægja að hafa
ekki fleiri orð um ástæður til þess
að hér birtist sá hluti bókar minnar
sem nefnist „Safn til sögu íslands".
Þó hefur mér líka fundist greinar
mínar, endurprentaðar hér, oft hafa
verið sprottnar af þörf til að forð-
ast „hin þöglu svik, að þegja við
öllu röngu,“ eins og skáldið kemst
að orði.
Jakob F. Ásgeirsson hefur veitt
mér, sjóndöpmm manni, ómetan-
lega aðstoð við val á greinum og
margt annað sem lýtur að útgáfu
bókar minnar og kann ég honum
miklar þakkir fyrir ágæta hjálp
hans.
'Vs
Réykjavík, 29. sept. 1988
Kristján Albertsson.