Morgunblaðið - 22.12.1988, Qupperneq 10

10______________MORGUNBLABIÐ, FIMMTUDAGUR 22. DESEMBER 1988
ERLEND SAMBÖND
ALÞÝÐ UFLOKKSIN S
_________Baekur_______________
Björn Bjarnason
Þorleifur Fríðriksson:
Undirheimar islenskra stjómmála.
öra og örlygur. Reykjavik 1988, 170 bis.
Bók Þorleifs Friðrikssonar Und-
irheimar íslenskra stjómmála ber
undirtitilinn: Reyfarakenndur sann-
leikur um pólitísk vígaferli. Bókin
er beint framhald af Gullnu flug-
unni, sem kom út á síðasta ári. Hin
pólitísku vígaferli eru háð innan
Alþýðuflokksins. Höfuðpersónur í
bókinni sem nú birtist eru þeir
Hannibal Valdimarsson og Stefán
Jóhann Stefánsson. Þeir beijast
jafnt með stuðningi innlendra sem
erlendra jafnaðarmanna. Átökun-
um lýkur með því að Hannibal
hrekst úr Alþýðuflokknum og geng-
ur til samstarfs við Sósíalistaflokk-
inn í Alþýðubandalaginu 1956 en
þeir sem eftir sitja í Alþýðuflokkn-
um mynda kosningabandalag með
Framsóknarflokknum, Hræðslu-
bandalagið. Síðan hætta tveir höf-
uðandstæðingar Hannibals í Al-
þýðuflokknum, Haraldur Guð-
mundsson og Stefán Jóhann Stef-
ánsson, afskiptum af stjómmálum
og verða sendiherrar, Haraldur í
Noregi en Stefán Jóhann í Dan-
mörku á árinu 1957 eftir að flokks-
bróðir þeirra Guðmundur í. Guð-
mundsson er orðinn utanríkisráð-
herra í ríkisstjóm með Hannibal
Valdimarssyni.
Rannsóknir höfundar hafa leitt í
ljós, að á ámnum 1918 til 1928
fékk Alþýðuflokkurinn fíárstyrk frá
sósíaldemókratískum bræðraflokk-
um á Norðurlöndunum. Einnig á
ámnum 1938 og 1939 og loks 1953
til 1955. Höfundur minnir á að ís-
lendingar höfðu enn ekki öðlast
fullveldi, þegar Alþýðuflokkurinn
var stofnaður 1916 og hann sótti
fyrirmyndir sínar til Danmerkur.
Þessi tengsl hafl haldist eftir að
ísland öðlaðist fullveldi 1918 og um
árin þar á eftir segir höfundur: „í
ljósi þeirrar rótgrónu alþjóðahyggju
sem mótaði danska. jafnt sem
íslenska sósíaldemókrata á þessum
ámm var ekkert óeðlilegt þótt Dan-
ir veittu íslenskum skoðanabræðr-
um aðstoð þegar í nauðimar rak.“
Sé það til afsökunar fyrir Alþýðu-
flokkinn að ísland hlaut ekki fullt
sjálfstæði fyrr en 1944 nýtur hann
þess ekki á fyrri hluta sjötta áratug-
arins. Hitt er ljóst, að fjárstuðningi
norrænna jafnaðarmanna við Al-
þýðuflokkinn lauk ekki 1956 en til
þess árs nær bókin. Vorið 1978
vom samþykkt lög á Alþingi um
bann við fjárhagslegum stuðningi
erlendra aðila við íslenska stjóm-
málaflokka og var stuðningur við
Alþýðuflokkinn einmitt tilefni þeirr-
ar lagasetningar. í umræðum á
þingi las einn flutningsmanna, Jón
Armann Héðinsson, úr dreifíbréfi
sem sent var til alþýðflokksmanna
undir flokksmerki vegna þessa
lagafmmvarps. Þar stóð meðal ann-
ars: „Um síðustu áramót stóðum
við andspænis því að leggja Al-
þýðublaðið niður. Þá bauð norræna
A-pressan, sem alþýðusamböndin
em aðilar að, okkur bráðabirgða-
hjálp. Vonandi dugir hún til að
fresta örlagaríkum ákvörðunum um
blaðið fram yfír kosningar. Að öðr-
um kosti hefðum við orðið að safna
stórskuldum til að halda blaðinu
úti.“ Það er því ekki lengra síðan
en 10 ár að Alþýðuflokkurinn hlaut
stuðning fyrir tilstyrk norrænu
bræðraflokkanna.
í lok bókarinnar kemur fram að
íslenskir toppkratar hafa verið treg-
ir til að kannast við það, að flokkur
þeirra hafí hlotið erlenda fjárstyrki.
Höfundur hefur þó áreiðanlegar
heimildir fyrir niðurstöðum sínum,
þar sem unnt er að ganga að bréf-
um íslenskra krata til skoðana-
bræðra á Norðurlöndunum í alþýðu-
skjalasöfnum þar. Með þeim rann-
sóknum hefur höfundur lagt mark-
verðan skerf til samtímasögunnar.
Hlýtur lesandinn að velta því fyrir
sér, hvort þróun íslenskra stjóm-
mála hefði orðið á annan veg, ef
þessi stöðuga skýrslugerð til krata
í útlöndum og íhlutun þeirra hefði
ekki komið til sögunnar.
Þorleifur Friðriksson kom við
sögu í Tangen-málinu svonefnda,
þegar fyrir tilstilli hljóðvarps ríkis-
ins var reynt að stimpla Stefán
Jóhann Stefánsson sem einskonar
útsendara CIA. Skrif Þorleifs um
átök og umbrot í íslenskum stjóm-
málum á þessum ámm bera þess
merki, að honum er tamt að líta
nær einvörðungu á málin frá þeim
sjónarhóli að þar takist á vinir sós-
íalista eða kommúnista og andstæð-
ingar þeirra. Honum virðist fremur
í nöp við þessa andstæðinga komm-
únista og í Gullnu flugunni notar
Þorleifur Friðriksson
hann gæsalappir utan um orðin
vamarsamningur og varnarlið, þeg-
ar hann ræðir upphaf vamarsam-
starfs íslands og Bandaríkjanna.
Stílbrögð af þessu tagi hæfa illa
sagnfræðingi, sem vill gæta hlut-
leysis. I bók sinni minnist Þorleifur
hvergi á Tangen eða það sem eftir
honum var haft, enda hefur verið
rækilega sýnt fram á það, ekki síst
af Þór Whitehead í tveimur ítarleg-
um greinum í Lesbók Morgunblaðs-
ins, að skoðanir Tangens og fylgis-
manna hans standast ekki sagn-
fræðilega skoðun. Að vísu heldur
Þorleifur því til streitu, að Stefán
Jóhann hafí rætt við banadríska
sendiráðsmanninn Trimble um
mannahald íslenska ríkisins, án
þess þó að þær viðræður séu settar
í rétt sögulegt samhengi.
Áður er minnst á lögin frá 1978.
Það hefði gefið heillegri mynd ef
ijallað hefði verið um umræðumar
um þau og efni þeirra, þótt bókinni
ljúki í raun 1956. Raunar vitnar
höfundur í samtal við Benedikt
Gröndal í Morgunblaðinu frá 1978.
í umfjöllun sinni um Stefán Jóhann
og Trimble vísar höfundur til heim-
ilda frá 1988. Þá hefði höfundur
að ósekju mátt kynna sér rök Þórs
Whiteheads fyrir því, að Banda-
ríkjamerin höfðu ekki áhrif á stjóm-
armyndunina eftir að nýsköpunar-
stjómin fór frá 1946. Um það mál
allt má lesa í Skímisgrein Þórs frá
1976. Og um hlut Ólafs Thors sér-
staklega í sögu hans eftir Matthías
Johannessen. Þá vekur furðu, að í
einskonar innskoti undir lok bókar-
innar, þar sem rætt er Alþýðuhús
Reykjavíkur hf., skuli höfundur
ekki snúa sér beint til þeirra Péturs
Péturssonar þuls og Jóns Ingimars-
sonar og spyija þá um hlutafjáreign
þeirra í húsinu og hvemig hún var
til komin í stað þess að dylgja um
hana.
Mér kom margt af því sem ég
las í þessari bók um hatrömm inn-
anflokksátök í Alþýðuflokknum og
hlut erlendra manna í þeim bæði
beint og óbeint í opna skjöldu. Af
þeim fátæklegu svömm sem Þor-
leifur fær frá forystumönnum Al-
þýðuflokksins er engu líkara en
þeir geri sér enga grein fyrir því,
hvemig í pottinn var búið, nema
þeir kjósi frekar að þegja en segja
sjálfír söguna. Vafalaust hafa þeir
ekki átt von á því að bréfín um
viðkvæm innanflokksmál væm öll-
um aðgengileg í norrænum alþýðu-
skjalasöfrium. Bók Þorleifs Frið-
rikssonar er áskomn á Alþýðuflokk-
inn um að hann geri hreint fyrir
sínum dymm.
Á stundum þótti mér bókin næsta
erfíð aflestrar. Hún er ekki nægi-
lega skipulega upp byggð og ekki
nóg gert til þess að gera mun á
aðal- og aukaatriðum. Bókinni
fylgja ítarlegar heimildaskrár,
nafnaskrá og atriðaorðaskrá. Þá
prýða myndir bókina, ljósmyndir og
teikningar úr Speglinum. Spegillinn
er ótæmandi náma fyrir alla þá, er
rita um sögu þess tíma, þegar hann
var og hét. Hvemig skyldu ritarar
sögu okkar tíma myndskreyta verk
sín? Með teikningum Sigmunds?
Vegnrinn —
hann er lífíð sjálft
Bókmenntir
Friðrika Benónýs
Jack Kerouac:
Á vegum úti
Þýðandi: Ólafur Gunnarsson
Mál og menning 1988
Bók Jacks Kerouacs „On the
Road“ hefur verið kölluð hippa-
biblía, enda átti hún stóran þátt í
þeirri hugarfarsbreytingu sem
ungt fólk á sjöunda áratugnum tók
og stundum er kennd við 68. Nú
er hún loksins komin út á íslensku
undir nafninu „Á vegum úti“ í
þýðingu Ólafs Gunnarssonar og
geta unglingamir þá farið að
benda pabba og mömmu á að ekki
hafí nú öll þeirra goð verið til fyrir-
myndar._
En „Á vegum úti er meira en
saga ákveðins tímabils eða ákveð-
ins hugsunarháttar. Þótt hún lýsi
kannski fyrst og fremst því til-
gangsleysi sem blasti við ungu
fólki eftir heimsstyijöldina síðari
þegar öll gildi höfðu orðið ber að
því að vera álíka fánýt er hún jafn-
framt dæmisaga um fánýti veg-
ferðar mannsins á jörðinni, hina
endalausu leit að áfangastað sem
aldrei reynist hinn rétti þegar til
kemur.
Hreyfíafl sögunnar Dean Mor-
iarty fæddist á ferðalagi og festir
hvergi rætur þeytist frá einum
stað til annars, frá einni konu til
annarar og virðir að vettugi allar
þær reglur sem samfélagið setur,
bæði félagslega og tilfínningalega.
En konumar elska hann og karl-
amir dá hann jafnvel þótt flestir
séu sammála um að hann sé bölv-
uð rotta. Hann er tímanna tákn,
hinn rótlausi ferðalangur tuttug-
ustu aldarinnar án allra heim-
spekilegra vangaveltna um tilgang
mannsins í heiminum. Hans eftir-
lætis frasier „Við kunnum á tíman-
um skil“ þótt hann viti sennilega
manna best að á þessum tíma er
enginn fær um að kunna skil, allra
síst hann sjálfur.
Fyrstu persónu sögumaðurinn
Sal Paradise dáir Dean og lífsstíl
hans og gerir heiðarlega tilraun
til að gangast upp í ímynd hins
alfrjálsa manns sem engum þarf
að standa reikningsskil, en er þó
rígbundin í báða skó af uppeldi
sínu, námi og lífsviðhorfum. Sá
tilgangur að verða rithöfundur
helgar meðalið fyrir honum en
Dean þarf enga helgun á sínum
meðölum, hann er umlukinn dýrð-
arljóma hins bijálaða og notfærir
sér það út í ystu æsar.
Eins og áður sagði átti „Á veg-
um úti“ snaran þátt í hugsunar-
hætti 68 kynslóðarinnar og vissu-
lega rifjast upp við lesturinn þeir
ljúfu dagar þegar enginn var mað-
ur með mönnum nema þeytast á
puttanum út um öll lönd í sumar-
fríinu, gjaman „í bláum skugga"
hassreyksins, syngjandi frelsinu
lof og dýrð á meðan pabbi og
mamma sáu um reikningana. En
gildi bókarinnar er þó ekki mest
sem sögulegrar heimildar, enda
væri hún þá varla í jafn góðu gildi
í dag og fyrir þijátíu árum. Gildi
hennar felst fyrst og fremst í þeim
anda sem hún miðlar, óttanum,
rótleysinu, tilgangsleysinu sem
eru ekki síður sterkir þættir í lífí
fólks í dag en á þeim tíma er
Kerouac og vinir hans geystust
um Bandaríkin í ieit að lífsfyll-
ingu. Og spumingar Deans eru
enn í Jfullu gildi: „Á hvaða leið
ertu maður? Dýrlingsleið? Bilaðri
leið? Regnbogans leið? Einhverri
leið? Vegurinn liggur til allra átta
fyrir alla hvort sem er. Hvar, hver,
hvert?"
En hraðinn einskorðar sig ekki
við ökuferðir félaganna „Á vegum
úti“ hann er jafnframt drifkraftur
Ólafur Gunnarsson
textans sem geysist „á hundrað
fyrir hom“ svo saklaus lesandinn
rígheldur sér báðum höndum í
sófabríkina til að sópast ekki með.
Ólafur Gunnarsson segir í eftir-
mála frá því er Kerouac sýndi vini
sínum hróðugur fyrsta uppkast
sögunnar, bókrollu sem innihélt
eina samfellda málsgrein upp á
42 metrri og þótt hann hafí í end-
anlegri/ gerð horfíð frá þessari
framsetningu er flæði textans
gífurlegt og samofíð þeim hraða
sem sagan lýsir. Jafriframt er text-
inn fullur af slanguryrðum jafnvel
einkatungumáli þeirra Kerouacs
og hefiir þýðanda ekki verið lítill
vandi á höndum að koma honum
yfír á óbrenglaða íslensku en
skemmst er frá því að segja að
Ólafur skilar sínum hlut með mikl-
um sóma, skapar tungutak sem
hæfír þeim félögum og andblæ
sögunnar fullkomlega, svo nú ætti
íslenskum lesendum ekki að vera
neitt að vanbúnaði að bruna með
Dean Moriarty, Sal Paradise og
þeirra fylgifískum út á hina
þröngu vegi sannra bókmennta.
Ástir og ör-
lög án fluffs
Bókmenntir
Friðrika Benónýs
Guðmundur Björgvinsson:
Ástin sigrar — þessi gamli djöfull
Lífsmark 1988
„Það er svo undarlegt með unga
menn í ungum stúlkum þeir verða
bálskotnir enn“ segir í gömlum
slagara og þessi undarlegheit eru
efniviður Gumundar Björgvinsson-
ar í nýrri skáldsögu hans „Ástin
sigrar — þessi gamli djöfull“. Þar
segir af skólasveininum Halldóri
Guðbrandssyni sem fer til fyrir-
heitna landsins, Ameríku, í fram-
haldsnám og skilur ástina sína,
Guðrúnu, eftir sitjandi í festum
heima á íslandi. í Ameríku kynnist
hann óðara fegurðardísinni, auð-
mannsdótturinni og keipakrakkan-
um Jackie og með þeim takast mikl-
ar ástir með tilheyrandi hugaræs-
ingi og örvinglan. Jackie reynist þó
ekki öll þar sem hún er séð og
kalinn á hjarta snýr Halldór heim
til að kvænast hinni tryggu Guð-
rúnu, þótt innst í sinni leynist von
um að einhvem tíma einhvers stað-
ar upphefjist ástir þeirra Jackie að
nýju þar sem frá var horfíð. Ástin
sigrar sem sé alls ekki heldur
klisjan.
Þeim lesanda sem hér skrifar er
ekki að fullu ljóst hvort Guðmundur
Björgvinsson hyggst hér snúa við
hinu alþekkta þema ástarsagnanna
þar sem góða stúlkan hlýtur að lok-
um draumaprinsinn vegna dyggða
sinna og sakleysis eftir að hann
hefur séð í gegnum hið illa flagð
undir fögru skinni sem hann hreifst
af um hríð, eða hvort verið er að
segja sögu unga mannsins sem
vegna framandleika fær ekki notið
þeirrar ástar er honum ber, en hall-
ast þó heldur að hinu fyrmefnda.
Allt um það ber sagan rómantískan
blæ þótt frásögnin og stíllinn fylgi
raunsæinu nema í nokkrum draum-
Guðmundur Björgvinsson
kenndum köflum sem nálgast súr-
realisma í myndflæði sínu.
Guðmundur Björgvinsson er
myndlistarmaður og riýtur sín best
í myndrænum lýsingum, ekki síst
þegar samspil lita og forma er
umfjöllunarefnið. Hin raunsæja ást-
arsaga hentar honum ekki jafn vel,
persónur og atburðir eru gamal-
kunnug og frásagnir af eyturlyfía-
áti og lausæti ungs fólks í banda-
rískum háskólum á tímum hinna
fijálsu ásta eru nú orðnar svo marg-
ar að furðu vekur að enn skuli þeim
að okkur haldið.
Fyrir nokkrum árum gaf Guð-
mundur út bók með nafninu „Næt-
urflug í sjöunda himni“, þar sem
hugarflugið var tekið hátt og víða
og hrært saman hinum ólíkustu
formum og yrkisefnum. Hér kveður
við allt annan tón, stíllinn er hófst-
illtur og fágaður, ögunin allsráð-
andi nema í fyrmefndum draumk-
öflum en jafnvel þeir hefðu mátt
anda meira lífi og óráði.
Það er sjálfsagt ekki góð latína
að ásaka fólk fyrir að vanda til
verka, en það má ekki verða á
kostnað sköpunargleðinnar, fanta-
síunnar og flugsins.