Morgunblaðið - 15.06.1989, Blaðsíða 24

24_______________MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 15. JÚNÍ 1989
Staðan og framtíðarhorfur í
rekstri íslenskra fyrirtækja
eftir Pál Kr. Pálsson
Inngangur
Miklar breytingar eiga sér nú
stað í íslensku atvinnulífi. í kjölfar
samdráttar sem hófst fyrrihluta árs
1988 og komið hefur m.a. fr'am í
mikilli aukningu á ijölda gjaldþrota
fyrirtækja, hafa menn í vaxandi
mæli leitast við að beina augunum
að rótum vandans.- Tilgangur þess-
arar greinar er að vera innlegg í
þá umræðu.
Staðan ->
Fram til þessa hefur staða
íslenskra fyrirtækja einkennst af
miklum sveiflum. Þessar sveiflur
ráðast gjaman af aðstæðum á
mörkuðum og gengisþróun. Staðan
í dag er hins vegar óvenjuerfíð.
Hinn mikli óstöðugleiki sem ríkt
hefur í íslenskum efnahagsmálum
á undanfömum árum veldur þar
án efa mestu um, einkum mikii
verðbólga. Þá er óhætt að fiillyrða
að aðgerðir opinberra aðila hafa
ekki miðað að því að auka svig-
rúm atvinnulífsins til að laga sig
að breyttum aðstæðum, né hafa
aðgerðir fyrirtækjanna ein-
kennst af langtímasjónarmiðum.
Ýmislegt bendir til að fjölmörg
fyrirtæki muni ekki ráða við sam-
dráttinn af þeirri einföldu ástæðu
að þau eiga ekkert eigið fé eftir.
Það virðist horfíð í hítina. Góðu
árin vom einkum notuð til að fjár-
festa í húsnæði og vélum til aukinn-
ar framleiðslu á óbreyttum vömm,
of lítið var lagt í nýsköpun og mark-
aðssókn.
Þá hafa mörg fyrirtæki farið út
á þá vafasömu braut að fjármagna
versnandi rekstrarafkomu á síðustu
tveimur til þremur ámm með lánum
á einhveijum hæstu vöxtum innan
OECD. Fjölmörg fyrirtæki í sam-
keppnisiðnaði og útflutningi, sem
eiga við vaxandi erlenda samkeppni
að etja, hafa skert samkeppnisstöðu
sína með þessum hætti. Því má
gera ráð fyrir að verulegra
breytinga sé enn að vænta í at-
vinnulífinu, í formi gjaldþrota,
samstarfs og samruna fyrir-
tækja.
í augnablikinu einkennist
rekstrar- og samkeppnisstaða
íslenskra fyrirtækja einkum af
eftirtöldum þáttum:
— Vaxandi skattheimta
— Vaxandi verðbólga
— Hátt gengi
— Hár fjármagnskostnaður
— Minnkandi kaupgeta
— Minnkandi möguleikar á
verðhækkunum afúrða
— Minnkandi arðsemi
— Minnkandi eigið fé
Miðað við þessar aðstæður er
vart við öðm að búast en áfram-
haldandi taprekstri fjölda fyrir-
tækja á árinu 1989, þrátt fyrir að
stjórnendur og starfsmenn geri sitt
besta. Almennt virðast fyrirtækin
gera ráð fyrir svipuðu framleiðslu-
magni í ár og á síðasta ári og stjóm-
endur sjái yfírleitt lítið svigrúm til
verðhækkana; á innanlandsmarkaði
sem í útflutningi.
Nýlegar efnahagsaðgerðir
stjómvalda boða heldur enga
grandvallarbreytingu og hvað önn-
ur ytri skilyrði varðar virðist fátt
benda til jákvæðrar þróunar.
Fjöregg þess að fyrirtækin
geti unnið sig út úr vandanum
er því í verulegri hættu. Hér er
átt við aðgerðir sem fyrirtækin
hafa unnið að á sviði vöruþróun-
ar og markaðssóknar. Slíkar að-
gerðir em ákaflega kostnaðarsamar
og tímafrekar og kreljast jafnvægis
í efnahagslegu umhverfi, að svo
miklu leyti sem við slíkt verður ráð-
ið. Þá tekur nýsköpun yfirleitt lang-
an tíma og skilar ekki varanlegum
árangri strax.
Við ríkjandi aðstæður og þá
stefiiu sem tekin hefúr verið upp
í efnahagsmálum er veruleg
hætta á að mörg fyrirtæki verði
að fresta verkeftium á sviði vöru-
þróunar og markaðssóknar
vegna uppsaftiaðra Qárhagslegra
erfiðleika, aðgerða og aðgerða-
leysis stjórnvalda á undanfornum
mánuðum. Fyrirtækin hafa ein-
faldlega ekki það fjármagn og þann
styrk sem þarf til að keyra þessi
verkefni áfram af nægilegum
krafti. Fjöregg nýsköpunar, það
eina sem getur bjargað okkur út
úr þeim vanda sem við emm komin
í, virðist þannig í hættu og það
versta er að af því virðast stjóm-
völd hafa litlar áhyggjur.
Almennar aðgerðir stjórn-
valda, er miða að því að bæta
rekstrarskilyrði og auka sam-
keppnishæfiiina, eru forsenda
þess að fyrirtækin nái að vinna
sig út úr vandanum. Aukin skött-
un og mismunun fyrirtækja er
ekki líkleg til að efla atvinnulífið.
Aðgerðir stjómvalda em fálm-
kenndar og bera vott um einstakt
þekkingarleysi á gmndvallarat-
riðum fyrirtækjareksturs.
Útgangspunktur í efnahagsað-
gerðum stjómvalda á að vera sú
staða sem atvinnulífið er í á hveij-
um tíma og aðgerðir eiga að miða
að því að bæta þessa stöðu. Auk
þess er mikilvægt að stjómvöld
styðji fyrirtækin við að hrinda sér-
hæfðum aðgerðum í framkvæmd
er lúta að starfsemi fyrirtækjanna
inn á við. Slíkt má bæði gera með
beinum og óbeinum aðgerðum.
Viðbrögð
Því miður virðast mörg fyrirtæki
hafa misst trúna á að unnt sé að
snúa dæminu við. Þau bregðast
ekki við með því að ráðast í fjár-
hagslega endurskipulagningu og
reyndar verður að segjast að mörg
þeirra sem reyna þá leið fá einfald-
lega ekki þá fyrirgreiðslu sem nauð-
synleg er til að geta breytt stöð-
unni. Það merkilega er hins vegar
að þau fá næga fyrirgreiðslu til að
halda lífi. Þannig virðist komið í
veg fyrir að fyrirtæki sem eiga sér
enga lífsvon hætti rekstri og það
sem verra er, að fyrirtæki sem eiga
sér góða lífsvon nái að vinna sig
út úr vandanum og heíja nauðsyn-
lega nýsköpun.
Athyglivert er einnig að
bankakerfið virðist í mörgum til-
fellum ekki sýna nein viðbrögð,
ekki er gengið að þeim fyrirtækj-
um, sem komin eru í vonlausa
stöðu, haldið er áfram að lána
þeim í þeirri von að úr rætist og
þau fyrirtæki sem eiga verulega
vaxtarmöguleika fá ekki þá Ijár-
hagslegu fyrirgreiðslu sem nauð-
synleg er til að tækifærin nýtist.
Áður en teknar em ákvarðanir
um hvaða leiðir skuli farið við end-
umppbyggingu fyrirtælqa er mikil-
vægt að stjómendur þeirra geri sér
grein fyrir hvaða möguleikar em á
að auka framleiðnina með aðgerð-
um inn á við og hvaða möguleika
þau hafa á aukinni markaðshluU
deild á heimamarkaði og/eða út-
flutningi.
I framtíðinni er ljóst að íslensk
fyrirtæki þurfa að leggja vaxandi
áherslu á að framleiða hágæða-
vörur sem höfða til sérhæfðra
kaupenda. Ólíkt er að við höfiim
bolmagn til að keppa á ódýrari
mörkuðum, því þar er samkeppn-
in mjög hörð, einkum við þær
þjóðir sem nú eru að iðnvæðast,
auk þess sem sveiflur eru mun
meiri á slíkum mörkuðum. Mikil-
vægt er að þetta sé haft í huga
við ákvörðun um aðgerðir 1 fyrir-
tækjum.
Leiðir
Þrátt fyrir að staðan sé erfíð
geta fyrirtækin ráðist í ýmsar að-
gerðir til að bæta stöðuna. í grófum
dráttum má segja að um fímm leið-
ir sé að ræða:
1. Almennur samdráttur í
starfseminni. Slíkt hefur í för með
sér uppsagnir, óhagkvæmni í stærð
á framleiðslulotum, auk þess sem
það er almenn reynsla manna að
fastur kostnaður lækkar ekki hlut-
fallslega við slíkar aðgerðir. Ýmsir
ókostir fylgja því þessari leið, sem
unnt væri að forðast með auknu
samstarfí við samrana.
2. Niðurskurður á kostnaði.
Hér er átt við sparnað á öllum svið-
um rekstrarins. Þessi leið miðar
fyrst og fremst að því að spara
innan fyrirtækisins en ekki eins og
leið 1, að samdrætti í framleiðsl-
unni. Kostir þessarar leiðar em fjöl-
margir, en hún á að sjálfsögðu ein-
ungis við þar sem menn sjá fram
á litlar breytingar á markaði eða
jafnvel aukna eftirspurn.
3. Samstarf fyrirtælq'a. Ljóst er
að stórefla má samstarf fyrirtækja
og er auðvelt að sjá að slíkt sam-
starf gæti leitt til aukinnar hag-
kvæmni við þróun, innkaup, dreif-
ingu, markaðsstarfsemi og fjöl-
marga aðra þætti í rekstrinum.
4. Samruni. Oft heyrist sagt að
samstarf íslenskra fyrirtækja sé
erfitt þar sem fyrirtækin era flest
fremur smá og eignarhaldið á fárra
höndum. Ef til vill er því skynsam-
legra að horfa til hugsanlegs sam-
rana fyrirtækja getur leitt til auk-
innar hagkvæmni á flestum sviðum
rekstrarins svo sem við þróun,
framleiðslu, dreifingu, markaðs-
starf, birgðahald, Stjómun o.s.frv.
Sammni fyrirtækja er án efa sú
leið sem fyrr eða síðar verður farin
í mörgum fyrirtækjum og er nú
þegar hafín í ríkum mæli.
5. Hlutaijáraukning núverandi
og nýrra eigenda. Ljóst er að
hvaða leið sem farin verður í
hveiju einstöku tilviki skortir til-
finnanlega fé 'inn í flest íslensk
fyrirtæki. Það er því erfitt að sjá
að ofangreindar aðgerðir einar
og sér geti nægt til þess að skapa
fyrirtækjunum þann rekstrar-
grundvöll sem nauðsynlegur er
ef þau eiga að lifa af og ná að
„Bankarnir og sjóðirnir
verða, sinna eigin hags-
muna vegna, að koma í
mjög vaxandi mæli inn
í beina þátttöku í at-
vinnurekstrinum þó
tímabundið sé. Sam-
kvæmt núgildandi lög-
um er slíkt ekki heim-
ilt, en það segir ekkert
um hvort það sé skyn-
samlegt eða ekki. Sé
það skynsamlegt, eins
og ég tel, á að sjálf-
sögðu að breyta lögun-
um en ekki sitja og
horfa á erfiðleikana
hrúgast upp.“
eflast að nýju. Ekki verður hjá
því komist að bæta eiginflárstöðu
fyrirtækjanna verulega. Hér
koma fáar aðrar leiðir til greina
en hlutaijárauknmg. Víðast er
staða eigenda hins vegar slík að
þeir munu vart geta staðið undir
nauðsynlegri hlutaQáraukningu.
Er því ljóst að nýir eigendur
verða að koma til ef aðgerðir
eiga að takast. Hér koma til
greina innlendir og erlendir aðil-
ar.
Engin ein leið er betri en önnur.
Hvaða leið er valin á að ráðast af
stefnumótun hvers fyrirtækis. Við
stefnumótunina kemur t.d. fram
hver fjárþörfin er og hvort núver-
andi eigendur ráða við að brúa bil-
ið, hvort ákveðin tækifæri í rekstr-
inum séu þess eðlis að auðvelt sé
að fá nýja utanaðkomandi hluthafa
inn í reksturinn, hvort sameining
sé hentug vegna sparnaðar við
vömþróun, markaðssókn og stjórn-
un eða hvort samstarf sé nægilegt
Hamrahlíðarkórinn syngur á
stærstu kórtónlistarhátíð Svía
Þjóðleg dagskrá á þjóðhátíðardaginn
Hamrahlíðarkórinn heldur í
dag utan til Svíþjóðar að syngja
á „Lands og Skinnskattebergs
körstamma"; kórhátíð dag-
blaðsins Lands og bæjarins
Skinnskattebergs. Þetta er fjöl-
mennasta sumartónlistarhátíð,
sem haldin er í Svíþjóð og hefúr
gert smábæinn Skinnskatteberg
þekktan í tónlistarheiminum.
Einum kór frá hveiju Norður-
landanna er boðið sérstaklega
á hátiðina í ár og er Hamra-
hlíðarkórinn, undir stjórn Þor-
gerðar Ingólfsdóttur, þar á
meðal. Einnig syngja hátt á
annað hundrað sænskir kórar
og sönghópar á hátíðinni, sem
um 20.000 manns taka þátt í.
Hún er nú haldin i áttunda sinn.
„Við fengum boð um að koma
á þessa hátíð síðastliðið haust,“
sagði Þorgerður Ingólfsdóttir,
stjómandi Hamrahlíðarkórsins, í
samtali við Morgunbiaðið. „Það
kann að byggjast á því að þema
hátíðarinnar í ár er kórtónlist
Norðurlanda. Svíarnir bjóða einum
kór frá hveiju Norðurlandanna,
sem þeir telja þá að standi framar-
lega, til þess að koma og kynna
kórtónlist síns lands. Það em
boðnir með okkur kórar, sem við
getum varla borið okkur saman
við; atvinnumannakórar eins og
Útvarpskórinn í Stokkhólmi, Grex
Vocalis frá Noregi og Jubilate-
kórinn frá Helsinki.“
Þorgerður sagði að á hátíðinni
bæri kórunum bæði að kynna og
keniia öðram eigin tónlist. Þannig
væri fyöldi námskeiða í gangi fyrir
kórfólkið alla þrjá dagana sem
hátíðin stendur. Framkvæmda-
stjóri hennar hefði komið til Is-
lands síðastliðinn vetur og hlustað
á ýmis sýnishom af íslenzkri kór-
tónlist hjá Hamrahlíðarkórnum.
Nefnd á vegum hátíðarinnar hefði
svo fjallað um það, hvað ætti að
kenna á íslenzka námskeiðinu, og
valið fímm verk, allt frá tvísöng
til nútímakórtónsmíða.
„Það verður stanzlaus kennsla
í tvo daga undir minni stjóm, og
kórinn verður til aðstoðar með því
að vera á staðnum og syngja
íslenzku verkin með kórfólkinu,
sem hefur valið þetta námskeið.
Það hefur þegar fengið nóturnar
sendar og æft sig á verkunum.
Og þau eiga að syngja verkin á
íslenzku!" sagði Þorgerður. Hún
sagðist myndu kenna fimm mis-
munandi hópum, sem samtals
teldu um 250 manns.
„Við verðum með tvenna tón-
leika á' 17. júní, og það verður
sérstök áherzla lögð á íslenzku
kynninguna á þjóðhátíðardegin-
um. Við verðum með aðaltónleik-
ana á laugardagskvöldinu, og von-
umst til að geta lyft íslenzka fán-
anum hátt,“ sagði Þorgerður. Hún
sagði að kórinn syngi í þjóðbúning-
um á sautjándanum, eins og
reyndar oft annars. „Það er í sam-
ræmi við að við höfum alltaf litið
á það sem hlutverk okkar að kynna
íslenzka tónlist - eins og forsetinn
okkar segir; að láta rödd íslands
heyrast.“
Á tónleikunum, sem em haldnir
undir yfirskriftinni ís og eldur,
verða flutt íslenzk verk frá ýmsum
tímum. „Svíum til heiðurs flytjum
við eitt sænskt verk, sem var sam-
ið fyrir Hamrahlíðarkórinn fyrir
allmörgum árum. Við flytjum líka
verk sem voru frumflutt í vetur,
þar á meðal verk eftir Atla Heimi
Sveinsson, hluta af ballett Atla,
Tímanum og vatninu, sem enn
hefur ekki verið fluttur í heild.
Eins erum við með önnur ný verk,
sem ekki hafa heyrzt hér, en við
framfluttum í Finnlandi fyrir
skömmu. Þar má nefna íslenzk
þjóðlög í raddsetningu Hafliða
Hallgrímssonar og svo flytjum við
stór verk eftir bæði Jón Nordal
og Þorkel Sigurbjömsson," sagði
Þorgerður.
Hún sagðist vonast til að þessi
verk myndu fljótlega heyrast hér
heima, enda væri kórinn alltaf
syngjandi, en sumarkomutónleik-
ar, sem hann hefði ætlað að halda,
hefðu fallið niður vegna verkfalls
kennara. Þar sem kórinn væri
tengdur skólastarfi hefði hann
ekki fengið að halda tónleikana.
Fjömtíu og einn kórfélagi fer
til Svíþjóðar í þessa sautjándu ut-
anferð Hamrahlíðarkórsins. „Það
hafa verið stífar æfingar hjá okkur
að undanförnu á hveiju einasta
kvöldi. Áætlanir okkar um æfingar
og tónleikahald röskuðust töluvert
vegna þeirra tafa sem urðu á
skólastarfi vegna verkfallsins,“
sagði Þorgerður. Hún sagði að um
þriðjungur kórsins væra nemendur
í Menntaskólanum við Hamrahlíð,
og einnig væri í kómum mikið af
háskólafólki.