Morgunblaðið - 18.07.1989, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 18. JULI 1989

Bryggjan í Stykkishólmi laust fyrir síðustu aldamót. Stykkið er fremst á myndinni.
Hafiiargarður
á Flæðiskeri
Rætt við Jóhann Raftisson um gömlu
hafskipahöfhina sem nú er 80 ára gömul
Jóhann Rafhsson
Á þessari mynd sést Súgindisey vel eins og hún var og til hægri sést Flæðiskerið.
í Stykkishólmi stendur mikið
til um þessar mundir. Senn
verður ný bryggja tekin í notk-
un fyrir nýja Breiðafjarðarferju
og jafhframt er nú haldið hátí-
ðlegt 80 ára afmæli gömlu haf-
skipabryggjunnar sem vígð var
þann 18. júlí 1909. Stykkis-
hólmur er ævagamall verslun-
arstaður og þar hefur verið
hafharaðstaða öldum saman,
bæði þar sem Stykkishólms-
kaupstaður er nú og einnig i
Búðarnesi í Viðvík sem er spöl-
korn frá bænum. Nýlega var
einnig fullgerður nýr ha&iar-
garður sem tekur nú á sig hinn
þunga straum sem áður lá frá
Hvammsfirði inn f Stykkis-
hólmshöfii og bætir sú fram-
kvæmd höfinina mikið að því
leyti. Ég var á ferð í Stykkis-
hólmi fyrir skömmu og skoðaði
þá hina nýju trébryggju og
gömlu hafskipabryggjuna sem
oft hefur reyndar verið endur-
bætt frá því hún var vígð fyrir
80 árum. Við höfiiina hitti ég
að máli verkstjóra bryggju-
framkvæmdanna, Aðalstein
Aðalsteinsson frá Hvallátrum.
Hann segir mér að umrædd
trébryggja sé 45 metrar að
Iengd þar sem feijan mun liggja
við en muni þegar fram í sækir
verða um 120 metra viðlegu-
bryggja til viðbótar. Framhald
bryggjunnar mun verða innan
á nýja grjótgarðinum sem teng-
ir saman Súgindisey og fast
land. Þar sem feijubrúin kemur
er hins vegar stálþil sem tengja
á saman trébryggjumar. Aðal-
steinn segir mér að viðurinn
sem notaður sé við bryggju-
gerðina komi frá suðurhluta
Asíu. Þessi viður hefiir það sér
til ágætis að fiúna afar seint og
standast vel þau skordýr sem í
slíkan við sækja í sjó.
Ég hitti einnig að máli Sturlu
Böðvarsson bæjarstjóra í Stykkis-
hólmi. Hann segir að hafnarfram-
kvæmdimar hefðu hafist á síðasta
ári með gerð fyrmefnds hafnar-
garðs sem veitir höfninni skjól auk
þess að vera akstursleið að feiju-
bryggjunni. Gijótgarðinn kveður
hann unninn af vinnuflokki undir
stjórn Högna Bæringssonar verk-
stjóra. Garður þessi sýnist mér
vera veglegur og vel upp hlaðinn.
Sturla segir að verktaki við gijó-
tröðun hafi verið Friðgeir Hjaltalín
en eftirlit hafi anhast Verkfræði-
stofa Sigurðar Thoroddsens hf. „í
upphafi voru menn ekki á eitt sátt-
ir um þessar framkvæmdir, sagði
Sturla ennfremur. „En nú eru menn
á því að vel hafi til tekist, enda
var áhersla lögð á að mannvirkið
félli vel að þeim sérstöku aðstæðum
sem eru við Súgindisey. Starfs-
menn Hafnarmálastofnunar hönn-
uðu hafnarmannvirkin en arkitekt-
amir Ormar Þór Guðmundsson og
Ömólfur Hall voru ráðgjafar við
verkið."
Sturla segir mér einnig frá ljós-
myndasýningu sem haldin er í til-
efnL af 80 ára afmæli hafskipa-
bryggjunar í Stykkishólmi. Þar
getur að líta ljósmyndir frá þessu
80 ára tímabili sem höfnin hefur
staðið og einnig eldri ljósmyndir
af hafnarsvæðinu. Ljósmyndimar
eru úr ýmsum ljósmyndasöfnum
m.a. ljósmyndasafni Jóhanns
Rafnssonar í Stykkishólmi.
Á Flæðiskeri stödd
Niður við gömlu hafskipabryggj-
una hitti ég einmitt hinn ötula ljós-
myndasafnara Jóhann Rafnsson.
Hann er þar á 'skemmtigöngu og
ég slæst í för með honum. Við
göngum sátnan út á hinn nýbyggða
hafnargarð. Þar staldrar Jóhann
og segir: „Nú erum við í orðsins
fyllstu merkingpi á flæðiskeri
stödd.“ Umræddur hafnargarður
stendur að hluta til á skeri sem
nefnt var Flæðisker, þess sér nú
lítinn stað lengur. Sama má segja
um Stykkið eða Stykkishólm sem
bærinn heitir eftir. Það litla sker
hvarf undir hafnarmannvirki árið
1909. í einni af fyrstu lesbókum
Morgunblaðsins var viðtal við Ingi-
björgu Jensdóttur, bróðurdóttur
Jóns Sigurðssonar forseta, hún var
lengi læknisfrú í Stykkishólmi. í
viðtalinu sagði hún: „Ég sé eftir
Stykkinu undir bryggjuna." Á
sama hátt sáu margir Hólmarar
eftir Flæðiskerinu undir hafnar-
garðinn. Ég spyr Jóhann um af-
stöðu hans í þessu máli. Hann seg-
ist hafa verið í þeim hópi sem var
að fetta fingur út í verkið, að svo
mæltu bendir hann mér á Hafnar-
bryggjuna, sem hann segir að hafi
tvímælajjiust venð stærsta mann-
virki sinnar tegundar á íslandi til
þess tíma. „Árið 1909 áttu Reyk-
víkingar bara bryggjustubba," seg-
ir hann og hlær. „En gamla bryggj-
an entist ekki vel,“ heldur hann
áfram. „Það þurfti að endurnýja
bryggjuhausinn uppúr 1920 og
hann hefur síðan nokkrum sinnum
verið endurbættur. ísinn hér á
árum áður fór illa með bryggjuna,
flaut uppi með hana og braut
hana.“
Við Jóhann göngum út á gömlu
hafskipabryggjuna og hann lýsir
fyrir mér járnbraut sem áður lá frá
bryggjunni og hann man vel eftir.
„Annars var ekki einhugur um
þessa bryggjusmíði fremur en um
nýja hafnargarðinn," segir Jóhann.
„Konur í Stykkishólmi voru mjög
á móti nýju bryggjunni. Töldu víst
að gerð hennar myndi verða til að
svipta þær vinnu við uppskipun.
Þær höfðu fram að því borið mest
allar vörur frá skipunum. En þar
höfðu þær ekki rétt fyrir sér. Þær
misstu ekki vinnu vegna bryggj-
unnar fyrr en löngu seinna þegar
farið var að draga vörumar á hest-
vögnum frá bryggjunni."
Verslun í Stykkis-
hólmi var ábatasöm
Áður en bryggjur voru byggðar
var allt flutt að og frá skipum á
bátum. Jóhann leggur á það
áherslu að höfnin í Stykkishólmi
hafi ekki lengi framan af verið
útgerðarhöfn. „Hér var fyrst versl-
unarhöfn'," segir Jóhann. „Hér
komu vorskipin sem mikið voru
þráð og þau lágu hér við festar
fram á haust og sigldu svo burt
með framleiðslu Islendinga. Svona
gekk þetta lengi lengi. En svo þótti
óhagkvæmt að láta skipin liggja
hér í aðgerðarleysi og þá var farið
að senda þau á handfæraveiðar á
meðan þau biðu. Margir íslending-
ar voru þá í skiprúmi hjá Dönum-
á sumrin. Á þeim tíma var sagt
að Hólmarar töluðu dönsku á
sunnudögum. Það var nokkuð til í
því. Einn vinur minn, Hákon Jóns-
son, talaði allvel dönsku og hafði
lært hana á þann hátt að vera í
skipsrúmi hjá Döiíum á sumrin.
Hákon þessi stamaði mikið en það
merkilega var að hann stamaði
aldrei þegar hann talaði dönsku."
Nú hlær Jóhann dátt og við
göngum burt frá hafskipabryggj-
unni. Norska húsið blasir við og
út frá því gekk í gamla daga ein
fyrsta bryggjan sem byggð var í
Stykkishólmi, það gerði Ámi
Thorlacius. Hann hóf útgerð þil-
skipa frá Stykkishólmi árið 1827.
Seinna eignaðist Norska húsið
Bjami Jóhannsson. Hann hóf
skútuútgerð í Stykkishólmi og þar
með byijaði skútuöldin þar uppúr
1890. Bjami var mikill sjósóknari
og aflakló. Hann var einnig
fjáraflamaður í besta lagi. En hann
dó ungur og þá tók við Sæmundur
Halldórsson. Hann keypti skip
Bjama og bætti við fleirum. En
1929 vom skúturnar orðnar úreltar
og veldi Sæmundar liðið undir lok.
Þá vom erfiðir tímar og tap á út-
gerð mikið í Stykkishólmi. Næst
víkur sögunni að Leonhard Tang
sem lengi verslaði í Hólminum.
Seinna fór hann að gera út ásamt
Riis kaupmanni. Þeir verkuðu mik-
ið af saltfiski og hjá þeim vann
Jóhann Rafnsson. „Skyldi maður
muna þá tíma, í góðu veðri vomm
við búðarstrákarnir stundum kall-
aðir út að breiða fisk.Þá var maður
alltaf skraufþurr ofan í maga af
saltinu. Mér leiddist alltaf að vinna
í saltfíski. Hér er oft þurrt, jafnvel
í sunnanátt og gott að breiða fisk.
Hér var reyndar oft svo þurrt að
til vandræða horfði með vatn. Það
lagaðist ekki fyrr en vatnsveitan
kom.“ Jóhann vann hjá Tangsversl-
un og segir mér að verslunarsvæði
þeirrar verslunar hafi verið mjög
stórt. „Það var Stykkishólmur,
Helgafellssveit, Fellsströndin,
Skarðsströndin og alla leið inn í
Saurbæ í Dölum. Svo vom auðvitað
eyjarnar og þorpin á Snæfellsnesi,
t.d. Gmndarfjörður. Verslunin hér
var ábatasöm þá. Kaupfélagið var
stofnað árið 1920 en tók til starfa
árið 1923. Lengi gekk því margt í
haginn en svo tók það þessa upp-
dráttarsýki sem hijáir kaupfélög
víða um land og líklegast þykir
mér að nú fari að renna upp þeir
tímar að öll þjóðin versli í
Reykjavík, samgöngur eru orðnar
svo góðar,“ segir Jóhann og kveður
fast að orðunum.
Land Grunnasundsness
Við Jóhann röltum áleiðis að
Búðamesi þar sem elsta höfn
Stykkishólms var. Á leiðinni segir
hann mér frá nýskipunarskipunum
sem urðu til þess að landróðrar
hófust frá Stykkishólmi. Fram að
þeim tíma höfðu ekki verið til skip
til að sækja eins langt og þurfti.
Svo kom til útgerð Sigurðar
Ágústssonar og enn seinna skel-
vinnslan sem Stykkishólmur er
þekktur fyrir í dag. En það var nú
allt saman í „ húfuskotti" guðs og
meira til þegar gömlu skipin lágu
við akkeri við Búðarnesið*Þangað>
var mikið siglt þar til leyfí fékkst
til verslunar í Stykkishólmi árið
1597. Fljótlega eftir það lagðist
verslun í Búðamesi niður. í Stykk-
ishólmi verslaði fyrstur íslenskra
manna Jón Kolbeinsson frá Flatey,
hann hóf verslun þar árið 1794.
Svo komu til sögunnar feðgamir
Ólafur og Árni Thorlacius sem
versluðu frá 1806. Ámi lét af kaup-
skap 1837 og hætti útgerð 1845.
Tuttugu ámm seinna dró mjög úr
útgerð vegna mikilla óhappa en sá
atvinnuvegur rétti aftur út kútnum
árið 1890 þegar skútumar komu,
eins og fyrr sagði.
Við Jóhann snúum baki í Búðar-
nesið eins og landar okkar á sex-
tándu öldinni gerðu forðum og rölt-
um hægt til baka að hafskipahöfn-
inni. Við lítum aðeins inn í Slippinn
í leiðinni og virðum fyrir okkur
nokkuð stórt skip sem þar bíður
viðgerðar. Svo leggjum við lykkju
á leið okkar til að koma við þar
sem Grunnasundsnessbærinn stóð
áður. Úr landi hans er Stykkis-
hólmur byggður. Gamli bærinn í
Grunnasundsnesi er nú löngu horf-
inn, eina sem vitnar þar um foma
byggð er fiskisteinn sem Jóhann
sýnir mér. Fyrri tíma menn börðu
á honum harðan fisk en við Jóhann
höfum ekkert með slíkt að gera
og höldum áfram göngunni niður
í bæinn. Þegar við höfum lokið
hringferðinni og stöndum við haf-
skipabryggjuna berst talið af ísnum
sem stundum fyllir alla voga sunn-
anmegin í Breiðafirðinum. Jóhann
man svo langt að hestar fóru þar
um sem venjulega eru skipaleiðir,
það var harðindaveturinn 1918.
Oft og mörgum sinnum síðan hefur
ís valdið erfíðleikum í Stykkis-
hólmshöfn en nú binda menn vonir
við að nýi hafnargarðurinn taki að
einhveiju leyti á móti isrekinu inn-
an úr Hvammsfirðinum. En á vor-
ljósu kvöldi við Breiðafjörðinn er
kuldi og ís Qarlægur huganum.
Við Jóhann stöndum stundarkom
þegjandi í kvöldsólinni og hlustum
á hljóð fuglanna. Svo hljóðna þeir
líka og í þeirri þögn kveðjumst við
Jóhann og höldum hvort sína leið.
Texti: Guðrún Guðlaugsdóttir