Morgunblaðið - 22.12.1989, Blaðsíða 18

MÓRGtóíBlAÖÍÐ. FÖSTÚmÓIIR 22.. DKSEMBER 3989
-18
Skagfirskt niðjatal
IHEIMIPELLA
OG LASSAPABBA
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Gyða Jóhannsdóttir: Þrasastaða-
ætt. Niðjatal Bergs Jónssonar
bónda á Þrasastöðum í Stíflu og
konu hans Katrínar Þorflnnsdótt-
ur. Reykjavík 1989. 220 bls.
Norður í Fljótum í Skagafirði í
sveitinni Stíflu, sem rómuð var fyrir
frjósemd og fegurð áður en veruleg-
ur hluti hennar lagðist undir vatn,
er jörðin Þrasastaðir fremst í dal-
r
Raðgreiðslur
Póstsendum samdægurs
SWWK fKAMÚK
SNORRABRAUT 60 - SÍMI 12045
botni. Þar bjuggu á árunum 1871—
1898 hjónin Bergur Jónsson og
Katrín Þorfinnsdóttir. Þeim hjónum
varð átta barna auðið og eru afkom-
endur frá fjórum þeirra komnir.
Langflestir eru niðjar Guðrúnar
Bergsdóttur eða 540 talsins. En alls
eru niðjar Bergs og Katrínar liðlega
eitt þúsund samkvæmt þessu niðja-
tali. Yngsti ættliðurinn er 6. liður frá
ættforeldrunum, en sá liður er enn
skammt fram genginn.
Höfundur þessa niðjatals, Gyða
Jóhannsdóttir, er sonarsonardóttir
Bergs og Katrínar. Hún er nú búsett
í Reykjavík, hefur undanfarin ár
unnið að málefnum aldraðra, en mér
vitanlega hefur hún ekki kvatt sér
hljóðs á ritvelli fyrr.
Skagfirðingar hafa lengi haft orð
á sér fyrir ættfræðiáhuga. Um það
vitna t.a.m. Skagfirskar æviskrár og
rit Péturs Zophóníassonar að
ógleymdum ættartölum sjálfs
Espólíns. En lítt hafa Skagfirðingar
fengist við það í seinni tíð að gefa
út löng niðjatöl á prenti, þó að sitt-
hvað af styttri tölum megi finna í
handritum áýmsum stigum vinnslu.
Eg býst við að skagfirskum ætt-
fræðiunnendum — og þeir eru marg-
ir — þyki nokkur fengur í þessu niðja-
tali, einkum þegar þess er gætt að
margir sem þar eru taldir eru enn
búsettir þar nyrðra.
Ljóst er að höfundur hefur haft
mikinn stuðning af Skagfirskum
æviskrám (níu bindi eru komin út).
T.a.m. eru hér prentaðir æviþættir
Bergs og Katrínar svo og barna
þeirra úr þeim ritum.
Niðjatalið fylgir hefðbundinni
merkingu. Ættliðir eru merktir með
tölustöfum: 1, 2, 3 o.s.frv., en aldurs-
röð innan hvers ættliðs með bókstöf-
um: a, b, c, o.s.frv. Þetta form er
bersýnilega orðið algengast í niðja-
tölum, þó að annað sjáist einnig,
enda handhægt og auðskilið. Geysi-
legur fjöldi mynda er í bókinni, að
sjálfsögðu einkum af niðjum og mök-
um þeirra, en einnig af bæjum og
byggðariögum. Sumar hveijar eru
fáséðar. A eftir niðjatalinu fara ætt-
artölur Bergs og Katrínar, eða öllu
heldur drög að ættartölum, því mikið
vantar í. Hefur Jón Valur Jensson
ættfræðingur tekið ættartölurnar
saman. í bókarlok er nafnaskrá niðja
og maka þeirra.
Höfundur fylgir þeirri sjálfsögðu
reglu að tilgreina fæðingarstað og
-tíma, hjúskapar- og dánardag og -ár
niðja og maka þeirra. Auk þess hef-
ur hún gert sér far um að afla upp-
Gyða Jóhannsdóttir
lýsinga um nám, starf og búsetu
eftir því sem föng hafa gefist til.
Vita allir sem til þekkja að það er
tafsöm og torveld vinna og villu-
hætt. Ekki hef ég haft nein tök á
að bera dagsetningar og ártöl saman
við frumheimildir, enda kannski
vafasamt hvað „frumheimild“ skal
telja í þessu efni. Höfundur segir í
formála að upplýsingar um niðja og
ættfærslu maka þeirra séu að mestu
fengnar með skýrslum frá niðjunum
sjálfum. Þeim voru auk þess sendar
prófarkir til leiðréttingar. „Með því
hef ég gert það sem í mínu valdi
stóð til þess að rétt sé farið með
fæðingardaga og ártöl í þessari bók.“
Varla er sanngjarnt að krefjast meira
af höfundi.
Það er ánægjulegt að fá þessa
myndarlegu og vel útgefnu bók í
safn skagfirskra ættfræðirita. Hygg
ég að ég mæli þar fyrir hönd margra
norðanmanna.
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Jón Viðar Sigurðsson:
FRÁ GOÐORÐUM TIL RÍKJA.
159 bls. Bókaútg. Menningar-
sjóðs. Reykjavík, 1989.
»Valdasamruninn á íslandi var
afleiðing valdabaráttu og auðsöfn-
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Martin Andersen Nexö: Pelli sig-
ursæli.
Þýðandi: Gissur Ó. Erlingsson
Útg. Skjaldborg 1989
Martin Andersen Nexö verður án
efa talinn einn allra merkasti rithöf-
undur danskrar tungu á tuttugustu
öldinni. Sögur hans sem eru í senn
litsterkar þjóðlífslýsingar og barátta
fólks sem býr við naum kjör og
óvild eða í besta falli skilningsleysi
umhverfisins eru skrifaðar af fá-
gætu innsæi og mannþekkingu.
Sennilega er sagan um Dittu
mannsbarn sú bók Andersens Nexö
sem almenningur hefur kunnað
hvað best skil á. En Pelli sigursæli
hefur á ný vakið athygli eftir að
kvikmynd var unnin eftir bókinni
og þótti með afbrigðum góð.
Pelli er lítill snáði 8 ára í upp-
hafi sögu. Hann og Lassipabbi flytja
frá Svíþjóð til Borgundarhólms; þar
eiga að bíða allra gull og grænir
skógar. Þeir feðgar fá vinnu á Stei-
nagerðisbænum, þó þar sé auður í
garði rennur hann varla til fólksins
sem vinnur við búskapinn, það eru
flestir undir sömu sök seldir í þræl-
dómnum.
Lassipabbi og Pelli litli eru nánir
vinir og sambandið milli þeirra er
fallegt og traust. Samt bíður það
hnekki þegar litli drengurinn verður
þess áskynja að faðirinn er ekki sú
hetja sem hann trúði. Þegár þeir
sæta niðurlægingu og þrælkun og
vinnumenn misjafnlega artaðir
unar höfðingja. Með gjöfum og
trúnaðareiðum tókst þeim að
stækka valdasvæði sín,« segir Jón
Viðar Sigurðsson. Bók hans er að
stofni til prófritgerð frá Björgvinj-
arháskóla. En athuganir sínar
byggir hann mest á Sturlungu. ís-
lendingasögurnar tekur hann lítið
með í dæmið enda telja fræðimenn
þær ekki sem traustastar heimildir.
Þekkingin um goðaveldið á fyrri
.hluta þjóðveldisaldar verður því
gloppóttari. Jón Viðar gengur eigi
að síður út frá því sem gefnu að
valdsvið goðanna hafi breyst mikið
frá upphafi til loka þjóðveldis. Völd-
in hafi færst á hendur fárra en
voldugra ætta og höfðingja. Þar
með hafi goðorðin farið að taka
yfír landfræðilega afmörkuð svæði
og bændur hafi ekki lengur getað
valið sér goða eins og fyrrum, nær
eða fjær eftir atvikum, heldur orðið
að lúia þeim goða sem næstur bjó.
Réttur og skyldur goðans hafi
þójafnan verið hinar sömu: að halda
hlífiskildi yfir sínum mönnum. En
á móti hafi þingmenn orðið að vetja
goða sinn ef á hann var ráðist og
fylgja honum til hernaðar. Á Sturl-
ungaöld hafi höfðingjar komið sér
upp »fylgdarmönnum« að norskri
fyrirmynd sem í raun hafi verið
lífvarðasveit. Fylgdármönnum hafi
þeir getað skipað til hvaða verka
sem var. Einnig hafi ríkismenn tek-
ið að láta bændur sveija sér trún-
aðareiða, sömuleiðis að norskri fyr-
irmynd. Á sama tíma urðu íslenskir
höfðingjar æ háðari Noregskon-
ungi: »Sem hirðmenn urðu þeir að
hlýða óskum hans. Sökum hinnar
nánu samvinnu íslenskra höfðingja
og konungs var það einungis spum-
ing um tíma hvenær lsland yrði
hluti af veldi Noregskonungs,« seg-
ir Jón Viðar. Og það er vafalaust
hverju orði sannara. Island gat eng-
an veginn staðið á eigin fótum úr
því sem komið var.
En hversu öflugt var ísland á
þjóðveldisöld með hliðsjón af fólks-
fj'ölda? Á það hefur margur reynt
að giska. Nefndar hafa verið tölur
frá þrjátíu og allt upp undir hundr-
hrella drenginn þorir faðirinn ekki
að koma syninum til hjálpar. Hann
hefur verið beygður svo rækilega
og hann veit hvernig kynni að fara
fyrir þeim feðgum ef hann reyndi
að steyta sig.
Pelli er skýr strákur og skynugur
og eftir að hann hefur látið vinnu-
fólk gabba sig og hefur að eigin
dómi verið auðmýktur niður í skítinn
fara augu hans smám saman að
opnast; líklega er engum treystandi
til fulls og sumum alls ekki. Þó nær
beiskjan aldrei valdi á barnshugan-
um, hann verður einfaldlega að.
horfast í augu við miskunnarlausa
veröld og fólkið í henni.
Sjálfsbjargarviðleitnin og
lífsgleðin þrátt fyrir bágar ástæður
verða honum til lífs, meira að segja
á hinum þungbæmstu stundum.
Hann er skynsamur og eðlisgreindur
og fljótur að læra þegar þar að
kemur, en lærir þó best að gæta
sín á heiminum. Og í lok bókarinnar
hefur hann sigrað. Að minnsta kosti
í bili.
' Þjóðlífslýsing Andersen Nexö er
sterk og sönn og maður kynnist á
síðum bókarinnar margs konar
fólki, hetjum hversdagsbaráttunnar
sem aldrei kikna, en einnig hroka-
fullum himpigimpum sem innst inni
eru kannski ekki eins vond og þau
virðast.
Ég hef því miður ekki lesið
dönsku útgáfuna en _ ég fæ ekki
betur séð en Gissur Ó. Erlingsson
hafi unnið textann af alúð og vand-
virkni. Það er alltaf erfitt að fara
með orð. En um þessa bók finnst
mér að fátt yrði ofsagt hversu stór
og mörg orð væru notuð.
að þúsund. Menn styðjast meðal
annars við skattbændatal, geta sér
til um ijölda á heimili og margfalda
síðan út • frá því. Jón Viðar veltir
þessu fyrir sér á ýmsa vegu og eru
ágiskanir hans í lægri kantinum.
Tekur hann þá einnig mið af mann-
talinu 1703.
En það verður að teljast vafa-
samt til viðmiðunar. Víst er að
loftslag og landkostir voru hér mun
betri á 12. og 13. öld heldur en um
1700. Beitiland var hér nær ótak-
markað meðan gengið var á land-
gæðin. Og fleiri voru landsmenn en
bændur og búalið. Allnokkur mann-
fjöldi ól aldur sinn í klaustrunum
svo dæmi sé tekið. Að rösklega
þijátíu þúsund manna þjóð hafi
getað gert það sem hún gerði, illt
sem gott, er í meira lagi vafasamt.
Af þeim sökum verður að telja
ósennilegt að íslendingar hafi getað
verið færri en fimmtíu þúsund, en
hugsanlega nokkru fleiri.
Þegar svo kemur fram um 1400
tekur loftslag að kólna. Af þeim
sökum byggðust ekki aftur ýmsar
afskekktar jarðir sem fóru í eyði
við svartadauða. Og áfram kólnar
næstu aldirnar þar til við lok 18.
aldar að landið er í raun orðið
óbyggilegt sakir harðrar veðráttu,
hafíss og kulda. Að geta sér til um
þjóðarhag á 12. og 13. öld út frá
gefnum staðreyndum á 18. öld er
því óraunhæft.
Hins vegar er hárrétt athugað
hjá Jóni Viðari að höfðingjaveldið,
eins og það var orðið undir lok þjóð-
veldisins, var sannarlega fyrsti vísir
að ríkisvaldi. Bókarheitið: Frá goð-
orðum til ríkja — er því á gildum
rökum reist.
Ef til vill ber ritgerð þessi keim
af því að vera unnin við norskan
háskóla. Vafalaust hefur það að
nokkru leyti mótað afstöðu höfund-
arins til efnisins. Slíkt ber þó hvergi
að lasta. Átök íslenskra höfðingja
á Sturlungaöld verða engan veginn
skilin nema hliðsjón sé höfð af
ástandi mála í Noregi á sama tíma.
Þangað sóttu íslenskir höfðingjar
fyrirmyndir. Og norskum konungi
urðu þeir að lúta um það er lauk.
Innilegar þakkir til allra sem heimsóttu okkur
hjónin á demantsbrúÖkaupsdegi okkar 5. októ
ber sl.
Guð gefi ykkur öllum gleðileg jól og gœfuríkt
komandi ár.
Sigurjóna ogHannes Guðjónsson,
Norðurbrún 1,
Reykjavík.
••
KARLAMANNAFOT
Nýir litir, ný snið. Verð kr. 9.900,-
Terylenebuxur, stærðir uppí 128 cm.
Verð kr. 1995,- til 2.480,-
Sokkar og bindi. Skyrtur stærðir 39-46.
Kuldaúplur, blússur, peysur, hattar og húfur.
Mikið úrval, gott verð.
Andrés, Skólavörðustíg 22a, s. 18250.
RÍKIÁ STURLUNGAÖLD