Morgunblaðið - 08.02.1990, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 8. FEBRÚAR 1990
Falslaus kaup
skulu föst vera
eftir Ólaf ísleifsson
í Morgunblaðinu 28. jan. sl. reif-
ar Davíð Þór Björgvinsson, dósent
við lagadeild Háskóla íslands, at-
hyglisverðan dóm sem kveðinn var
upp í bæjarþingi Reykjavíkur 19.
desember si. I málinu var þess
freistað að fá skorið úr um lög-
mæti nýrrar lánskjaravísitölu skv.
reglugerð viðskiptaráðuneytis frá
janúar 1989. Niðurstaða dómsins
var sú, að stefnanda var gert að
sætta sig við breytingu á láns-
kjaravísitölunni, og var stefndi
sýknaður af öllum kröfum hans.
Mál þetta er afar þýðingarmikið.
Það snýst um samningsfrelsið og
það hvort eða að hve miklu leyti
ríkisvald hefur heimild til að hlut-
ast til um efni samninga sem ein-
staklingar hafa gert sín í milli.
Auk þess eru miklir hagsmunir
tengdir lánskjaravísitölu. Áætla má
að verðtryggð útlán lánastofnana
hafi numið nálega 230 milljörðum
króna um síðustu áramót. Þar af
eiga lífeyrissjóðir sjálfsagt einna
stærstan hiut, en ávöxtun sjóðanna
vegur þungt um kjör lífeyrisþega
framtíðarinnar. í þessari grein verð-
ur vikið að nokkrum álitaefnum
sem vakna við lestur á dómi bæjar-
þingsins.
I
Athygli vekur að enda þótt málið
fyrir bæjarþingi Reykjavíkur snerti
ýmis hagfræðileg atriði var ekki
kvaddur til sérfróður meðdómari á
því sviði. Fyrir slíkri ráðstöfun er
sérstök heimild í einkamálalögun-
um og er alvanalegt að grípa til
þessa úrræðis. Hefði mátt búast
við því í þessu máli þegar af þeirri
ástæðu að Ólafslög 13/1979 kveða
á um að nefnd sérfróðra manna
skeri úr um ágreining sem rísa
kann um grundvöll og/eða útreikn-
ing verðtryggingar.
Stefnandi reisti sjónarmið sitt um
ólögmæti nýju vísitölunnar m.a. á
því, að það að reikna laun inn í
lánskjaravísitölu stangaðist á við
ákvæði Ólafslaga. í dóminum segir
um þetta atriði, að „ekki verði fall-
ist á það með stefnanda, að sá
verðtryggingargrundvöllur sé ólög-
mætur. Laun eru verð á vinnu og
þjónustu og hafa launabreytingar
þannig áhrif á almennt verðlag".
Ennfremur segir: „í þessu sam-
bandi má benda á, að laun hafa
haft bein áhrif á þróun byggingar-
vísitölu og hafa þannig áhrif á þró-
un lánskjaravísitölunnar, og er
óumdeilt í máli þessu, að slíkt sé
heimilt." Hér er rétt að staldra við.
Það er út af fyrir sig rétt, að
laun eru verð á vinnu, og launa-
breytingar hafa áhrif á almennt
verðlag. En laun eru ekki hluti af
almennu verðlagi í þeirri merkingu
sem venjulega er lögð í það hug-
tak. Verð ákvarðar endurgjald fyrir
einingu af vöru og þjónustu, sem
boðin er fram á markaði. Laun eru
greidd fyrir framlag launamannsins
til framleiðslu vöru og þjónustu.
Þær greiðslur heyra til framleiðsl-
unni sjálfri, áður en hún er boðin
fram á markaði, og eiga sér ekki
beina samsvörun við greiðslu yfir
búðarborð þegar hlutur er keyptur.
Ákvörðun launa er í mörgum tilvik-
um tengd persónulegum eiginleik-
um starfsmanns, þekkingu hans,
dugnaði og hæfileikum. Allt öðru
máli gegnir um markaðsverð-
myndun á einsleitri vörutegund eða
þjónustu. Laun kunna að skýra
hluta af verðmynduninni, en það
breytir ekki því, að eðlismunur er
á verði og launum. Þessi eðlismunur
á t.d. verði á kaffipakka og launum
verkamanns fyrir vinnustund verð-
ur ekki sléttaður út með því að
segja að í báðum tilvikum sé um
verð að ræða.
Samband launa og verðs er ekki
einhlítt, og kostnaður sem stofnað
hefur verið til, m.a. launakostnað-
ur, skiptir í sumum tilvikum litlu
við verðmyndun. Ljós dæmi um
það má t.d. finna í kunnu fræðiriti
Georges J. Stiglers, prófessors við
Chicago-háskóla og Nóbelsverð-
launahafa í hagfræði 1982, Verð-
myndunarfræði (The Theory of
Price), 3. útg. Iðnrekandi kostar
300 krónum til að framleiða vöru
en keppinautur hans 400 krónum
til að framleiða sömu vöru. Fá þeir
mismunandi verð fyrir vöruna?
Byggingameistari kostar 10 millj-
ónum króna til húsbyggingar en
alvarlegir steypugallar og alkalí
skemmdir koma fljótlega í ljós.
Fást 10 milljónir fyrir húsið? Maður
kaupir steinvölu fyrir 100 krónur
en steinninn reynist vera verðmæt-
ur demantur. Selur maðurinn hann
fyrir 100 krónur? Nokkrir indíánar
seldu Manhattaneyju (sem þeir
raunar áttu ekki) fyrir 24 dali.
Þessi dæmi nægja til að sýna að
ekki ríkir nauðsynlega beint sam-
band milli tilkostnaðar og verðgild-
is.
Þess má geta í þessu samhengi
að mæling á launabreytingum yfir
tiltekið tímabil er miklum mun
óti-yggari en mæling á verðbreyt-
ingum. í fyrra tilvikinu þarf iðulega
að beita huglægu mati, en í því
síðara er jafnan unnt að koma við
hlutrænum mælingum með því að
kanna vöruverð í verslunum. Ríkar
kröfur verður að gera til öryggis
og nákvæmni mælinga þegar um
svo mikla fjárhagslega hagsmuni
er að tefla sem hér um ræðir. Hér
falla hagsmunir aðila lánssamnings
saman. Fyrir hvern hundraðshluta
sem vísitalan hækkar færast ríflega
2 milljarðar króna milli lánveitenda
og skuldara. í nýju lánskjaravísi-
tölunni vega laun um 60% þegar
allt er talið. Þegar haft er í huga
hve miklum vandkvæðum er bundið
að bregða nákvæmum mælikvarða
á launabreytingar má ljóst vera i
hvílíka hættu hagsmunum beggja
aðila að lánssamningi er tefit með
nýju vísitölunni.
Inntak lánsviðskipta er að maður
fær tímabundin afnot af fjáreign
annars manns. Með verðtryggingu
er leitast við að tryggja að lánsféð
rýrni ekki af völdum verðhækkana.
Lánveitandinn hefur frestað neyslu
um sinn, þ.e. hann hefur skotið á
frest kaupum á vöru og þjónustu
til endanlegra nota. Þegar kemur
að því að hann ver fé sínu skiptir
því öllu máli að það hafi verið
varið fyrir breytingum á verði vöru
og þjónustu. Ekki nægir að miða
við laun eða einhveijar aðrar hag-
stærðir sem segja má að „hafí
áhrif á almennt verðlag".
Það atriði að laun hafi bein áhrif
á þróun byggingarvísitölu ógildir
ekki þá röksemd að breytingar láns-
kjaravísitölu skuli endurspegla
verðlagsbreytingar en ekki aðrar
hagstærðir. Byggingarvísitölu er
ætlað að mæla breytingar á kostn-
aði við að byggja íbúðarhúsnæði
af tiltekinni stærð. Við útreiknihg
hennar er hluti af þeim kostnaði
áætlaður með því að meta breyting-
ar launa í tilteknum stéttum sem
starfa í byggingariðnaði. Verður
þessu ekki jafnað til þess að reikna
almenna launavísitölu beint inn í
lánskjaravísitölu við hlið Verðvísi-
talnanna tveggja. Á þessip tvennu
er eðlismunur.
II
í dómi bæjarþings Reykjavíkur
segir um þá röksemd að hin nýja
vísitala tæki ekki til eldri skuld-
bindinga: „Verður að telja, að máls-
aðilar verði að sætta sig við þær
breytingar á vísitölugrunni, sem
Ólaftir ísleifsson
„Frá hvaða tíma reikn-
ar Davíð misgengið?
Kallar hann það stór-
fellt misgengi sem varð
milli áranna 1986 og
1987 þegar ráðstöfun-
artekjur á mann hækk-
uðu meira en tvöfalt á
við lánskjaravísitölu á
sama tíma?“
heimilaðar eru samkvæmt lögum
þessum (þ.e. Ólafslögum — innsk.
Óí), enda sé ekki gerður sérstakur
fyrirvari um annað í lánssamningn-
um.“ Hér erum við komin á svið
samningsfrelsisins og heimild þriðja
aðila, í þessu tilviki stjómvalds, til
að hlutast til um efni fijálsra samn-
inga.
Allt frá því breytingin á vísi-
tölunni var ákveðin hefur því verið
haldið fram, að með henni væri
dreginn taumur annars samnings-
aðila á kostnað hins, a.m.k. meðan
svo háttar til að breytingar kaup-
gjalds halda ekki í við almennar
verðbreytingar. Reynslan hefur
staðfest þetta með því að nýja láns-
kjaravísitalan hækkaði um milli
þremur og fjórum hundraðshlutum
minna á liðnu ári en sú gamla.
Þessi þróun mun snúast við áður
en langt um líður. Enginn vafi leik-
ur á því, að nýja vísitalan er skuld-
urum óhagstæðari en sú gamla
þegar lán stendur yfir langan tíma.
Þegar betur árar mun kaupgjald
hækka meira en verðlag eins og
jafnan gerist þegar gróska er í
efnahagslífínu, t.d. eins og var á
árunum 1985-1987. Má þá búast
við að í krafti fordæmis muni stjórn-
vald á ný draga taum annars aðil-
ans? Réttaróvissan, sem slíkri
stjórnvaldsaðgerð fylgdi, gæti leitt
til þess að menn misstu alla trú á
lánskjaravísitölunni sem viðmiðun
um verðgildi íjárskuldbindinga.
Væri þá illa farið, því að frá því
að verðtryggingarstefnan var tekin
upp með Olafslögum 1979 hefur
lánskjaravísitalan og traust manna
á henni verið forsenda fyrir upp-
byggingu sparnaðar og því, að
samið væri um lán til langs tíma.
Orðin „þær breytingar á vísitölu-
grunni, sem heimilaðar eru sam-
kvæmt lögum þessum" krefjast
sérstakrar athugunar. Hvaða breyt-
ingar á vísitölugrunni eru heimilað-
ar í lögunum? Til að svara þeirri
spurningu þarf m.a. að greina hvað
felst í hugtakinu grunnur láns-
kjaravísitölu. í því sambandi er þess
að gæta, að lánskjaravísitalan er
ekki eiginleg vísitala samkvæmt
hefðbundinni skilgreiningu. Hún er
ekki sjálfstæður mælikvarði líkt og
framfærsluvísitalan eða byggingar-
vísitalan, sem hvor um sig mæla
tilgreind útgjöld, annars vegar
framfærsluútgjöld fjölskyldu og
hins vegar kostnað við að byggja
íbúðarhúsnæði af tiltekinni stærð.
Gamla lánskjaravísitalan sýnir ein-
göngu breytingu vísitalnanna
tveggja reiknað eftir gefnum hlut-
föllum, þ.e. 2:1. „Breytingar á út-
reikningi hennar eða vægi vísitaln-
anna tveggja í henni eru annars
eðlis og ekki sambærilegar við
breytingar á grunni hinna lögboðnu
vísitalna Hagstofunnar, sem leiða
af eðlilegri endurskoðun þeirra"
segir í greinargerð sérstakrar úr-
skurðarnefndar sem starfar skv.
44. gr. Ólafslaga, en greinargerðin
er dagsett 19. október 1988 og
birtist síðar í Morgunblaðinu. I
breytingunni sem ákveðin var með
reglugerð viðskiptaráðuneytis nr.
18/1989 felst umbylting á láns-
kjaravísitölunni. Samsetningu
hennar er breytt með því að bætt
er inn nýjum mælikvarða, og er
hann ekki eiginlegur verðmælir.
Hann skal vega þriðjung eins og
hvor hinna tveggja, sem áður voru
samvegnir með hlutfallinu 2:1.
Naumast verður séð að Ólafslög
veiti heimild til breytingar af þessu
tagi.
III
Samningsfrelsið er meginregla
um viðskipti manna á meðal. Frá
þeirri reglu eru þó gerðar undan-
tekningar þegar sérstaklega stend-
ur á, t.d. með ákvæðum laga um
ógildingu löggerninga. Fyrir nokkr-
um árum var lögfest breyting á
samningalögunum þar sem dóm-
stólum er falið vald til að víkja
samningi til hliðar eða breyta hon-
um ef samningurinn er talinn
ósanngjarn (1. 11/1986). Hefði ekki
verið nær að Iáta reyna á verðtrygg-
ingu lánasamninga fyrir dómstólum
á grundvelli lagaákvæða af þessu
tagi, og þá að sjálfsögðu að frum-
kvæði þeirra sem töldu á sig hallað
með beitingu gömlu vísitölunnar?
Því að hvar endar íhlutun stjórn-
valda um mál sem aðilar leysa sjálf-
ir sín á milli í fijálsum samningum?
IV
Davíð Þór Björgvinsson lýkur

I

(
I
Tilbrigði um silfur
Sinfóníuhljómsveitin frumflytur
verk Þorkels Sigurbjörnssonar
usmu VftnsíVíi,
hljómsveitarstjóH.
Matial Nardeau,
flautuleikari.
Þorkell Sigurbjörns-
son
eftir Raíh Jónsson
Síðara misseri 40 ára afmæljs-
starfsárs Sinfóníuhljómsveitar ís-
lands hefst með tónleikum í Há-
skólabíói í dag, fimmtudag, þ. 8.
febrúar ^og hefjast þeir klukkan
20.30. Á efnisskránni verða þijú
verk.
Posthorn Serenade eftir Mozart,
Tilbrigði um silfur eftir Þorkeí
Sigurbjörnsson og Tapiola eftir
Sibelius.
Einleikari verður franski fiautu-
leikarinn Martial Nardeau og hljóm-
sveitarstjóri Finninn Osmo Vanska.
Tilbrigði um silfur er flautukon-
sert í einum þætti eftir Þorkel og
er þetta frumflutningur vérksins.
Þorkell skrifaði þetta verk á Spáni
árið 1988 og gætir í því spænskra
áhrifa. Um verkið segir Þorkell
m.a.:
„Silfur tekur á sig ýmsar mynd-
ir. Sunnan frá Alhambra er sagan
um máríska prinsessu, sem gekk
aftur og spilaði þá á silfprlútu.
Svo komst þessi lúta í hendur ítal-
skra kaupahéðna, sem brutu hana
og bræddu og seldu brotin hæst-
bjóðanda. Eitthvað af þessu ævin-
týralega silfri á svo að hafa komist
í strengina hans Paganinis! Þannig
lauk sögunni, þegar hún var skráð
fyrir hálfri annarri öld. En siifur
heldur áfram að táka á sig ýmsar
myndir. Það getur t.d. vel verið að
eitthvað af þessu jíorna silfri hafi
komist í flautuna hans Martials!“
Mozkrt skrifaði „Pos(.horn“ ser-
enöðuna 1779. Hann var þá nýkom-
inn heiih til Salzburg eftir bíu mán-
aða dvöl í Parí$. I Salzfcmrg tók
hann aftur við fyrri stöijfum serh
konsertmeistari og hirðprganisti.
I Tveimur árum síðar mihsti hann
þessi störf og flutþi þá alfarinn til
(Vínar.
Tapiola eftir Sibelius var síðasta
stórverk hans ásamt sjöundu sin-
fóníunni. Tapio er skógarguðinn í
finnsku goðsögunni og verkið er
byggt á litlu stefi, sem bírtist í
fjölbreyttum og stigmagnandi
myndum gegnum allt verkið.
Martial Nardeau hóf flautunám
kornungur í heimaborg sinni, Bou-
logne sur mer í Norður-Frakklandi,
og stundaði síðan nám í París og
Versölum. Að loknu námi starfaði
hann sem fastráðinn flautuleikari í
Lamoureux-sinfóníuhljómsveitinni í
París í 3 ár. Hann kom víða fram
sem einleikari í Frakklandi, auk
þess sem hann var yfirkennari
flautudeilda tónlistarskólanna í
Limoges og síðar Amiens. Martial
flutti til Islands 1982 og hefur