Morgunblaðið - 19.04.1990, Síða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 19. APRÍL 1990
Af málþingi um skáldskap, sannleika og siðferði:
hitt lýgurðu, ann-
ars trúir þér enginn!“
„RÓMEÓ og Júlía eru ekki dæmi
gerðir elskendur, sem betur fer.
Það eru engin almenn sannindi
i íslandsklukkunni.“ Með þessuin
orðum gaf Þorsteinn Gylfason
tóninn á málþingi um skáldskap,
sannleika og siðferði sem haldið
var I Odda í Háskóla íslands á
skírdag. Að þinginu stóð Félag
áhugamanna um bókmenntir og
Félag áhugamanna um heim-
speki. Þar fluttu skáld og fræði-
menn erindi og skapaðist fjörug
umræða og oft hvöss um gildi
skáldskapar.
Oft er talað um sönn listaverk.
Heimspekingar hafa sínar hug-
myndir um hvað sé satt og hvað
logið. Ein kenning þeirra er sú að
staðhæfíng verði að eiga sér sam-
svörun í raunveruleikanum til að
vera sönn. Nú er skáldskapur eigin-
lega lygi samkvæmt skilgreiningu
og hvemig getur þá nokkurn sann-
leika verið þar að finna? Þetta má
segja að hafi verið annað meginvið-
fangsefni málþingsins. Hitt var
gagnrýni heimspekinga með Platón
í fararbroddi á skáldin fyrir skaðleg
áhrif þeirra á sálarlíf fólks.
„Sannleikurinn er einn og hann
er sá sem við kennum börnum,"
sagði Þorsteinn og bætti við að
skáldskapur væri hvorki verri né
betri þótt þar væri logið. Hann fór
með vísu Steins Steinars: „Að sigra
heiminn er eins og að spila á
spil...“ og spurði hvort þetta væri
satt eða logið. Hann svaraði sjálfur
með því að segja að sennilega væri
dálítið til í því sem þarna væri sagt.
Hending sem ætti við á íslandi eins
og „Blessuð sólin elskar allt“ gæti
verið út í hött annars staðar þar
sem nær væri að segja: „Bölvuð
sólin brennir allt.“
Hversu marga Parísa
þekJcir þú?
Nokkrar umræður spunnust um
erindi Þorsteins. Kristján Ámason
dró í efa þá fullyrðingu hans að
persónur í Hómerskviðum væru
ekki manngerðir. „Hversu marga
Parísa og Hektora þekkir þú?“
spurði þá Þorsteinn. Kristján svar-
aði því til að hann gæti séð Hektor
í mörgum metnaðargjörnum góð-
borgurum samtímans. Sigurður A.
Magnússon taldi skáldverk vissu-
lega segja almennan sannleika og
skáldskapar í framtíðinni að
kynda undir fjölbreytni í menn-
ingu.“
vitnaði til orða Milans Kundera er
hann sagði skáldskap vera land-
nám. „Skáldskapur skapar nýja
vitneskju," sagði Sigurður.
Páll Skúlason benti á það í um-
ræðunum að til væri sú kenning
að sönn setning væri sú sem ekki
væri í mótsögn við aðrar sannar
setningar. Skáldverk líkt og trú
gætu talist sönn að þessu leyti. Það
kom fram hjá Þorsteini að hann
taldi fólk geta lært mannskilning
af skáldskap. Sa.nnleikurinn væri
augljós og einn og hann væri ekki
að finna í skáldskap nema af tilvilj-
un, skilningurinn væri flóknari og
tengsl hans við sannleikann.
Módernisminn siðlaus?
Keld Gall Jörgensen snerist til
varnar skáldskapnum og taldi frá-
sögnina grundvöll flestra hluta þar
á meðal siðferðisins. Sögur væru
bindiefni lífsins, fólk nærðist á þeim
og þær gerðu okkur kleift að lifa
með sæmd. Siðferði sem heimspek-
ingar eru svo duglegir að halda á
loft væri í eðli sínu síendurtekin
frásögn. Eyjólfur Kjalar Emilsson
maldaði í móinn og spurði hvort
sæmd væri ekki siðferðilegt hugtak
sem benti til þess að siðferðið
grundvallaðist ekki á frásögn held-
ur öfugt. Keld svaraði því til að
frásagnir gerðu lífið betra. Torfi
Túliníus spurði hvort módernískar
„Sannleikurinn er einn og hann
er sá sem við kennum börnum."
„Úrkynjun menningarsvæða felst
í því meðal annars að kenningun-
um fjölgar en tilfinningarnar eða
reynslan verður lítilvægari."
sögur væru siðlausar fyrst þær rifu
niður frásögnina, grundvöll siðferð-
isins. Keld sagði að áhrifaríkasta
meðal höfunda til að leggja áherslu
á eitthvert eitt atriði væri að fela
það. Vildu módernistar segja hvað
lífið væri þá tækju þeir það úr frá-
sögninni! Þannig gaf hann'til kynna
að með því að rífa frásögnina niður
„Ef Platón hefði fengið að ráða
hefðum við misst merkilegasta
þáttinn í menningu Vestur-
landa.“
„Þarf skáld að ýkja til að miðla
staðreynd?"
væru módernistar í raun að gera
hana ódauðlega.
Menn trúa því sem þeir
hafa margoft heyrt
„Til er skáldskapur um sannleik-
ann,“ sagði Þorgeir Þorgeirsson (og
átti þar kannski við orð heimspek-
inga), „en vonandi ekki sannleikur
um skáldskapinn." Lygin er senni-
leg, sannleikurinn lygilegur en
„hvort tveggja hefur geðfelldan
tón“. Þorgeir hélt því fram að ekki
væru til nein ný sannindi heldur
tryðu menn einungis því sem þeir
hefðu heyrt margoft áður. Og
klykkti út með því að segja: Sann-
leikarnir eru jafnmargir einstakl-
ingunum. Vissan um dauðann er
hið eina sameiginlega. Skáldskapur
er uppreisn gegn dauðanum. „Þetta
er ekki kenning heldur tilfinning."
Þorgeir var spurður hver væri mun-
urinn á þessu tvennu. „Kenning er
allt sem maður getur tileinkað sér
án þess að það verði hluti af manni.
Úrkynjun menningarsvæða felst í
því meðal annars að kenningunum
fjölgar en tilfinningarnar eða
reynslan verður lítilvægari," svar-
aði Þorgeir.
Eiríkur Hreinn Finnbogason tók
nú dæmi af ævintýrinu um nýju
fötin keisarans. „Þar er ekkert sem
gæti gerst í veruleikanum nema orð
barnsins í lokin. Þó er sagan sönn.“
Keld lét þess þá getið að höfundur-
inn, H.C. Andersen, hefði fyrst
skrifað ævintýrið án þessara orða.
Eins og hann var vanur las hann
það fyrir börn áður en það var gef-
ið út. Einn áheyrenda sagði þá strax
að lestrinum loknum: „En hann er
ekki í neinum fötum!“ Andersen
þótti nauðsynlegt að bæta þessu
við ævintýrið sem hann og gerði.
Laxness hinn algeri stílisti
Pétur Gunnarsson hugleiddi nú
hvort skáld þyrfti að ýkja til að
miðla staðreynd og ljúga til að segja
sannleikann. Hann tók Halldór Lax-
ness sem dæmi um stílista sem
væri mjög annt um formið.
Skömmu áður en Sjömeistarasagan
kom út birtist kafli úr henni í Morg-
unblaðinu. Þar segir Halldór frá því
er hann sýndi föður sínum handrit-
ið að Barm náttúrunnar. Guðjón
sagði þá: „Ég vissi ekki þú værir
svona hagmæltur Dóri minn.“ Þeg-
ar Sjömeistarasagan kom svo út
tveimur vikum síðar þá stendur
þar: „Ég vissi alltaf þú værir dálít-
ið hagmæltur Dóri minn.“ Pétur
taldi að líklega hefði Halldóri þótt
setningin hljóma betur þannig.
„Þetta er hinn algeri stílisti," sagði
Pétur og spurði hvernig hvemig á
því stæði að svona nokkuð væri
gott og gilt í skáldskap. Þorgeir
sagðist sjálfur lenda í ógöngum
vegná þessa en vitnaði í reglu sem
Þórbergur Þórðarson lagði honum:
„Allt sem lesandinn getur sann-
reynt, það hefurðu rétt eftir. En
um hitt lýgurðu, annars trúir þér
enginn!“
Nokkrar umræður spunnust um
aðferð skáldsins. Pétur vitnaði til
Kundera sem sagði að í verkum
sínum prófaði hann það sem hann
hefði ekki gert í lífínu. Og væri
reyndar umhugsunarefni að allar
hans bækur fjölluðu um kvennafar.
Thor Vilhjálmsson sagði að það
Staðsetning álvers - orku
verð - gæði vinnuafls
eftir Kristján
Tryggvason
Eins og lýðum er ljóst hafa hlut-
aðeigandi aðilar um byggingu ál-
vers lýst yfir vilja sínum fyrir því,
að_ byggja 200 þúsund tonna álver
á Islandi. Það koma einkum 3 stað-
ir til greina: Straumsvík, Dysnes
og Reyðarfjörður. Ef við lítum fyrst
á þjóðarviljann, þá virðist hann vera
nokkuð eindreginn, eða tveir af
hverjum þremur með byggingu ál-
vers á landsbyggðinni^ skv. nýlegri
skoðanakönnun SKÁÍS. Sé hins
vegar litið á afstöðu hinna erlendu
aðiia gagnvart staðsetningu álvers,
kemur í ljós, að einungis Svíarnir
(Gránges) eru mótfallnir staðsetn-
ingu utan Stór-Reykjavíkursvæðis-
ins. Gránges-menn álíta það vera
eina svæðLð iiér. A .landi þar. sem.
iðnaðarundur á borð við þetta muni
ekki líða atgervisskort. Við skulum
láta liggja milli hluta í bili gæði
vinnuaflsins eftir landshlutum og
snúa okkur að orkuverðinu.
200 þúsund tonna álver krefst
um 350 mW afls. Til samanburðar
má geta þess að virkjað vatnsafl á
öllu landinu nemur um 750 mW,
þar af nemur afkastageta stórvirkj-
ananna á Suðurlandi um 660 mW
eða 88% af heildinni (sjá t.d. skýrsl-
ur frá ársfundi Landsvirkjunar
1989). Blönduvirkjun (150 mW)
verður okkar fyrsta stórvirkjun ut-
an jarðelda- og jarðskjálftasvæða.
Á Fljótsdalssvæðinu er gífurlega
mikið vatnsafl sem er tæknilega
nýtanlegt og einnig talið hagkvæmt
að virkja (sjá t.d. Orka á íslandi,
1980). Ef ráðist verður í byggingu
Fljótsdalsvirkjunar er fyrirhugað
að fyrsti. áfangi muni .geta .skilað.
252 mW. Það gæti orðið okkar
„Það flokkast fremur
undir raunsæi en svart-
sýni að áætla, að næsta
Suðurlandsskjálfta-
hrina muni hefjast inn-
an 20 ára.“
annað fjöregg utan jarðvirkni-
svæða. Samanlagt afl frá Blöndu
og Fljótsdal mun því geta fullnægt
afiþörf fyrirhugaðs álvers og skilað
út í kerfið sem svarar tvöfaldri af-
kastagetu Laxárvirkjunar að auki.
Ef Straumsvík verður fyrir valinu
sem staður fyrir nýtt álver, er hætt
við að menn freistist til stækkunar
Búrfells (um 100 mW) og jafnvel
stórvirkjun skammt norður af Sig-
öldu hefur verið inni í myndinni.
Það. er.athyglisvert, ,að þrátt íyrir
kostnaðarsamar undirbúningsfram-
kvæmdir fyrir stækkun Búrfells-
virkjunar liggur ekki enn fyrir
skýrsla um áhættumat fyrir svæðið.
Slík skýrsla er nauðsynleg^ til
ákvörðunar tryggingaiðgjalds. í því
sambandi má geta þess, að Blöndu-
virkjun mun hljóta lágt iðgjald
vegna lágs áhættumats. En það eru
reyndar ekki iðgjöldin sem skipta
mestu máli, heldur sú áhætta sem
þjóðin tekur með ákvörðunum um
byggð og fjárfestingar í dýrum
mannvirkjum. Nú í dag eigum við
mikil verðmæti þar sem áhætta
getur orðið veruleg.
Það flokkast fremur undir raun-
sæi en svartsýni að áætla, að næsta
Suðurlandsskjálftahrina muni hefj-
ast innan 20 ára. í versta falli
gætu áhrifin við Búrfell orðið um
eða yfir IX stig á Mercalli-kvarða
(sem þýðir stórskemmdir á flest
öllum mannvirkjum og breytingar
í landslagi). Ef litið er á eldgosa-
hættuna, þá hefur gosið hér á landi
ca. 20 sinnum á öld síðustu 10
þúsund árin. Algengast er að gjósi
á sprungu og yfirleitt ekki nema
einu sinni á sömu sprungunni. Það
væri eflaust tryggara að reisa dýr
mannvirki á jarðeldasvæðum, ef
'hægt væri áð tréýstra þvíý að gos
yrðu einungis innan megineldstöðv:
anna, en ekki líka utan þeirra. í
raun er enginn staður á sjálfum
gosbeltunum óhultur fyrir gosi eða
hraunrennsli — einungis spurning
um tíma. Athuga verður að há tala
verðmæta margfölduð með lítilli '
tölu um líkur á tjóni, getur orðið
að umtalsverðri áhættu og efna-
hagslegu áfalli, ef illa fer (sjá t.d.
Mat á jarðskjálftahættu 1984).
Ef nýtt álver kemur, mun það
fyrst og fremst nýta rafafl frá
Blönduvirkjun og Fljótsdalsvirkjun.
Línulögnin frá Fljótsdalsvirkjun
mun liggja um Akureyri og suður
um Sprengisand og tengist kerfinu
sunnan heiða, óháð því hvar álver
verður staðsett. Það er því deginum
ljósara, að ef álveri verður valinn
staður í Straumsvík, verður um
meiriháttar ferðalag á aflinu að
ræða, áður en áfangastað er náð.
Þegar bornir eru saman valkostirn-
ir Dysnes og Straumsvík kemur í
Ijós að 220-240 MW afl frá Fljóts-
dalsvirkjun þarf að fara 300-350
km lengri leið til Straumsvíkur en
til Dysness. Sömuleiðis þyrftu ein
120-130 MW frá Blönduvirkjun að
fara um 100 km lengri leið til
StraumsvíkUé' %ífí‘ tH 'Ðýiíifess.