Morgunblaðið - 13.04.1991, Blaðsíða 48

°48
MÖR’ÓÚWBLÁÐÍb ÍÁÖ'GÁRDÁÓtíft' 13.’ ÁPRÍL 1991
Aldarminning:
Eiríkur Jónsson,
Vorsabæ, Skeiðum
í dag, 13. apríl, eru 100 ár liðin
frá fæðingu Eiríks Jónssonar odd-
vita í Vorsabæ á Skeiðum. Þótt nú
séu nær þijátíu ár liðin frá dauða
hans sér verka hans ennþá víða
stað. Hann brá sínum „svip yfir
dálítið hverfi“ þar sem Skeiða-
hreppur er og starfsvettyangurinn
var reyndar öllu meiri: Árnessýsla
þar sem hann kom víða við og
Skeiða- og Flóamannaafréttur sem
var eins og annað heimkynni hans.
Sem unglingur kynntist ég Eiríki
einmitt þa — við endumýjun af-
réttagirðinga. Hann var fyrsti verk-
stjórinn minn utan heimilis og sem
lítinn þakklætisvott fyrir ágæta við-
kynningu þar og alla tíð síðan set
ég hér þessi orð á blað.
Eiríkur Jónsson fæddist í
Vorsabæ 13. apríl 1891. Þar bjuggu
þá foreldrar hans, Helga Eiríksdótt-
ir ljósmóðir, af ætt Ofeigs ríka í
Fjalli, og Jón Einarsson, ættaður
frá Syðri Brúnavöllum á Skeiðum,
en lengra að voru ættir hans í Bisk-
upstungum.
Gott bú þótti í Vorsabæ er Eirík-
ur var þar að alast upp. Ólst Eirík-
ur upp með þrem systrum sínum
og var heimilið mannmargt. Skóla-
ganga var af mjög skornum
skammti. Farkennslu var þó haldið
uppi í sveitinni og kennari var Guð-
rún, systir Brynjúlfs Jónssonar frá
Minna-Núpi. Ekki svalaði þessi far-
kennsla menntaþorsta Eiríks. Hann
þráði að komast til búnaðarnáms
og sótti um vist á Hvanneyri. En
bæði var það að þá var skólinn yfir-
fullur og heimilið krafðist starfs-
krafta hans. Lífsins skóli tók því
við og þar varð Eiríkur ekki eftir-
bátur annarra.
Þá hafði faðir hans veikst; missti
hann heilsuna 1906 en hélt samt
áfram búskap til 1916. Þá tók Eirík-
ur við búskap í Vorsabæ „þó ég
hefði lítinn áhuga fyrir því“, eins
og hann síðar sagði frá. „Hugur
minn stóð miklu fremur til annars,
sérstaklega smíðanáms.“ Var hann
hagur mjög, bæði á tré og járn og
undi sér títt í smiðju þegar hlé gafst
frá bústörfum.
Haustið 1916 staðfesti Eiríkur
ráð sitt og gekk að eiga Kristrúnu,
dóttur Þorsteins Teitssonar smiðs.
Hafði hann áður búið í Hraunshóli
í Ölfusi en var nú kominn að Stokks-
eyri. Sjö voru börn þeirra Kristrún-
ar og Egils, fjórar dætur og þrír
synir en einn þeirra komst ekki á
fullorðinsár. Búskapur þeirra
Kristrúnar stóð svipað og hjá barn-
mörgum fjölskyldum á þeim tíma.
Enginn auður var í búi og fannst
Eiríki sjálfum frumbýlingsárin erf-
ið. En staðan var orðin mjög góð á
efri árum hans. Jón sonur hans kom
til búskapar á móti honum árið
1948, tók hálflendu jarðarinnar og
stofnaði nýbýli. Um þær mundir
varð mikil breyting á Vorsabæ eins
og á flestum öðrum býlum Skeiða-
manna.
Eiríkur í Vorsabæ varð skjótt til
forystu fallinn. Hann var kjörinn í
hreppsnefnd Skeiðahrepps árið
1919 og varð oddviti hreppsnefndar
árið 1922. Því starfi gegndi hann
samfellt í 28 ár eða til 1950.
Á þessu tímabili lifðu Eiríkur og
sveitungar hans mestu byltingu í
sögu og atvinnumálum sveitarinn-
ar. Gjaldkeri stjórnar Skeiðaáveit-
unnar varð hann árið 1916 en gerð
áveitunnar hófst árið 1917. Þetta
mikla mannvirki hafði á sér ævin-
týrasnið enda fyrsta stóráveita
landsins. Sú óheppni elti fram-
kvæmdina að verkfræðingar vissu
of lítið um berglagið undir jarðveg-
inum. Ekki hafði verið reiknað með
því að sprengja þyrfti aðaláveitu-
skurðinn af stað fet fyrir fet. Það
berglag nefndu heimamenn „Óbil-
gjömu klöppina" og kostaði hún
minnst helming alls verksins. Þessa
klöpp gerði Jónas Jónsson frá Hriflu
síðar landsfræga í samnefndri grein
og fjallaði hún um hina hrapallegu
áætlanagerð verkfræðinga — en
þeir voru þá helstu pólitísku and-
stæðingar Jónasar frá Hriflu.
Lokið var við gerð Skeiðaáveit-
unnar í maílok 1923 og vatninu þá
hleypt á. Grasauki varð verulegur
fyrstu árin og var mestallt áveitu-
heyið kúgæft. Því ijölguðu nú
Skeiðamenn kúm sínum og voru
tilbúnir með stóraukna mjólkursölu
þegar mjólkurbúin á Selfossi og í
Hveragerði tóku til starfa. Eiríkur
í Vorsabæ var þó ekki laus allra
mála. Áveitan átti að kosta 107
þúsund krónur en þegar upp var
staðið nam heildarkostnaðurinn 458
þúsund krónum. Landssjóði hafði
verið ætlað að bera ijórðung kostn-
aðar en þegar bændurnir áttu að
fara að gréiða vexti og afborganir
lána sáu þeir fram á greiðsluþrot.
Ríkisstjórnin sá í gegnum fingur
sér og gekk ekki hart að neinum.
Dankaðist málið þannig að haustið
1951 gengu Skeiðamenn að fullu
frá skuldaskilum sínum vegna
áveitunnar. En það var seinasta
sumarið sem þeir heyjuðu að ein-
hveiju marki á áveitum.
Mikið reyndi á Eirík í Vorsabæ
í þessum vandmeðförnu málum en
þá raun stóðst hann. Oddvitastarfið
var mjög krefjandi og lítt launað.
Á því starfi ólu því margir félags-
málamenn fátækt sína. Mun stund-
um hafa komið fyrir að oddvitalaun
Eiríks nægðu ekki fyrir útsvarinu.
Jón sonur hans minnist þess að
fátæktarmálin tóku einnig mikinn
tíma hans. Sími var næst á Húsa-
tóftum og var Eiríkur eitt sinn úti
á engjum þegar kallað var á hann
í símann út af málum þessum. Var
þá tekinn hestur og riðið hart á
símstöðina.
Skeiðaáveitan og ijómabúið
kenndu bændunum að vinna saman
og myndaðist góð samstaða þar um
flestöll mál. I samtökum bænda
stóðu Skeiðamenn sem einn maður
og í afurðasölumálunum var Eiríkur
í Vorsabæ bæði driffjöður innan
sveitar og trúnaðarmaður út á við.
Hann vann að stofnun Kaupfélags
Árnesinga 1930 og kom i stjórn
þess við andlát Ágústs Helgasonar
í Birtingaholti 1949. Endurskoðandi
reikninga Mjólkurbús Flóamanna
varð hann 1934 og deildarstjóri
beggja félaganna í sveit sinni um
langan aldur. Sýslunefndarmaður
varð hann 1938 og starfaði þar
lengst í samgöngumála- og vega-
nefnd. Formaður sjúkrasamlags á
Skeiðunum varð hann 1942 og um
líkt leyti umboðsmaður Brunabóta-
félags íslands. Síðar tók hann einn-
ig við umboði fyrir Samviniiutrygg-
ingar.
Eiríkur í Vorsabæ gekk snemma
til liðs við Framsóknarflokkinn og
vann honum vel, bæði í sveit sinni
og innan héraðs. í haustkosningun-
um 1942 ýttu vinir hans honum út
í framboð, hann skipaði annað sæt-
ið á lista Framsóknarflokksins í
Árnessýslu, næstur á eftir stjórn-
málagarpinum Jörundi Brynjólfs-
syni. Þá var kjördæmabreyting ný-
lega afstaðin og þetta sæti varð
vonlítið. En Eiríkur lét engan veg-
inn hugfallast, ritaði kjósendum
bréf um nauðsyn þess að sýna sam-
heldni og í kappræðum á fundum
var hann skýrmæltur og rökfastur
í máli sínu. Hann flutti ræður sínar
hægt og yfirvegað, var orðvar og
fór vel að andstæðingum sínum.
En stjórnmál í þessum skilningi
stundaði hann ekki meira. Jón son-
ur hans segir: „Þeir píndu hann út
í þetta, samheijar hans, og hann
gerði þetta sem góður framsóknar-
rnaður."
Mesta þrekvirki Eiríks í Vorsabæ
í félagsmálum var bygging heima-
vistarbarnaskólans í Brautarholti.
Þeim skóla var komið upp á einu
ári, 1933, í miðri kreppunni og pen-
ingar innan sveitar litlar til. Ríkið
lofaði að leggja til helming bygging-
arkostnaður og Eiríkur safnaði
vinnuloforðum heimamanna þar
sem menn gáfu allt að því 30 dags-
verk.
Þegar allt virtist komist í þrot,
peningar uppumir, leit út fyrir að
verkið myndi stöðvast — enda stóð
á ríkisframlaginu. Góðvinur Eiríks
benti honum þá á að tala við for-
stjóra Brunabótafélags íslands. Tók
hann umboðsmanni sínum vel og
lánaði sveitinni peninga út á ríkis-
framlagið. Það dugði til þess að
koma húsinu áfram og kennsla
hófst í ársbyijun 1934. Eiríkur taldi
þessa skólabyggingu erfiðasta hlut-
verk sitt í lífinu svo nærri honum
gekk öll þessi fjárútvegun. Seinast
vantaði 8 þúsund krónur, bankar
lokuðu að sér og þessi upphæð var
sveitinni ofviða. En þá kom Bruna-
bótafélagið til hjálpar þessum veg-
legasta heimavistarbarnaskóla
landsins á þeirri tíð.
Eiríkur lagði ungmennafélags-
skapnum snemma lið sitt. Hann var
lengi í stjórn Ungmennafélags
Skeiðamanna og formaður þess um
skeið. Það leiddi aftur til afskipta
hans af ungmennafélögum út á við
og formaður íþróttasambandsins
Skarphéðins var hann 1918-1921.
Ég gat þess í upphafi að Skeiða-
mannaafréttur hefði verið Eiríki í
Vorsabæ sérstaklegá hugleikinn.
Hann var fjallkóngur Skeiðamanna
þegar þeir tóku að sér að smala og
nýta einnig afrétt Flóamanna —
sem ekki máttu reka á hann vegna
mæðiveiki. Var það kringum stríðs-
byijun. Fjallferðir voru þá bæði
erfiðar og eftirminnilegar. Skeiða-
menn stóðu flestir vel saman um
þessa ráðstöfun og reyndar óskilj-
anlegt hvernig þeir gátu einir smal-
að svo mikið fjalllendi. En þá var
margt ungt fólk i sveitinni og voru
tveir til þrír frá hveijum bæ sendir
á fjall. Ut úr þessu fékkst vænna
fé, svo menn vildu leggja þetta á
sig. Eftirminnileg er einnig ágæt
ritsmíð Eiríks um afréttinn sem
birtist í safnritinu Göngur og réttir.
Kom þar vel fram að Eiríkur var
ágætlega ritfær og tókst að byggja
þessa grein vel upp. Var þetta lengi
vel eina heillega lýsing afréttarins
uns Ágúst Þorvaldsson skrifaði um
hann aftur í Sunnlenskum byggð-
um. Margt sem þar er að finna
hafði hann beint eftir Eiríki. Eiríkur
var einnig lengi gjaldkeri Afréttar-
málafélags Flóa- og Skeiða. Því
starfi fylgdi eins og ósjálfrátt verk-
stjórn bæði við kofabyggingar og
girðingavörslu. Naut sín þar vel
bæði verksvit hans og frábær verk-
stjórn og var eins og honum væri
eiginlegra að segja mönnum til
frekar.en skipa fyrir.
Eiríkur í Vorsabæ var hár maður
vexti og fyrirmannlegur. Hann var
hæglætismaður í framkomu og ef
hann þurfti .að taka á í vissum
málum gerði hann það hægt og síg-
andi en ekki með offorsi. Undir-
hyggjumaður var hann ekki en
sagði mönnum til syndanna beint —
svo sjaldan sem hann vildi slíkt
gera. Mér fannst sem hann ætti
virðingu allra manna er ég kynntist
honum á ævikveldi hans. Hann
hafði ágæta heilsu fram að sjötugu
en barðist þá við illvægan sjúkdóm
og lést af honum í Reykjavík 28.
mars 1963.
Skeiðaáveitan og Brautarholts-
skóli eru þau verk sem halda lengst
á lofti nafni þessa mikla forystu-
manns Skeiðamanna. En einnig er
nú frá honum kominn mikill ætt-
bogi og mannvænlegur sem heiðrar
minningu hans í dag. Kveðjur færi
ég þeim öllum í minningu Eiríks
Jónssonar í Vorsabæ.
t
Móðir mín og systir okkar,
RAGNHEIÐUR GUÐMUNDSDÓTTIR,
Gnoðarvogi 36,
andaðist í Landspítalanum 11. nóvember.
Már Kjartansson,
Bergvin Guðmundsson,
Steindór Guðmundsson,
Engilbert Guðmundsson,
Guðbjartur Guðmundsson.
t
Eiginkona mín, móðir, tengdamóðir og amma,
RAGNA ELISABETH WENDEL
hjúkrunarkona,
Einimel 19,
er andaðist 8. apríl, verður jarðsungin frá Kristskirkju, Landa-
koti, þriðjudaginn 16. apríl kl. 15.00.
Þeim, sem vildu minnast hennar, er bent á Krabbameinsfélagið
eða aðrar líknarstofnanir.
Bjarnþór Karlsson,
Harald P. Hermanns, Þórunn Símonardóttir,
Þóroddur F. Þóroddsson, Sigriður Friðgeirsdóttir,
Guðrún Á. Bjarnþórsdóttir, Guðmundur Hermannsson,
Karl Þ. Bjarnþórsson
og barnabörn.
t
Innilegar þakkir fyrir auðsýnda samúð og vinarhug við andlát og
útför eiginmanns míns, föður okkar, tengdaföður og afa,
GUNNARS GUÐBJARTSSONAR
bónda, Hjarðarfelli,
fyrrv. form. Stéttarsambands bænda.
Sérstakar þakkir til starfsfólks deildar A-7 Borgarspítala.
Ásthildur Teitsdóttir,
Guðbjartur Gunnarsson, Harpa Jónsdóttir,
Högni Gunnarsson, Bára Finnbogadóttir,
Sigríður Gunnarsdóttir, Michel Sallé,
Hallgerður Gunnarsdóttir, Sturla Böðvarsson,
Teitur Gunnarsson, Guðbjörg Bjarman,
Þorbjörg Gunnarsdóttir, Eriendur Steinþórsson
og barnabörn.
t
Okkar innilegustu þakkir til allra, sem sýndu okkur samúð og vinar-
hug við andlát og útför
KÁRA JÓNSSONAR,
Smáragrund 16,
Sauðárkróki.
Eva Snæbjarnardóttir,
Óli Björn Kárason, Margrét Sveinsdóttir,
Guðjón Andri Kárason, Ingibjörg Guðjónsdóttir,
Eva Björk Óladóttir.
t
Eiginmaður minn og faðir okkar,
ÁRNI HALLDÓR ÁRNASON,
Suðurgötu 16,
Akranesi,
lést 11. þ.m.
Steinunn Þórðardóttir og börn.
t
Hjartans þakkir fyrir auðsýnda samúð og vinarhug við andlát og
útför
MAGNÚSAR ELÍASSONAR
frá Nesi i Grunnavík,
Aðalstræti 25,
ísafirði.
Guð blessi ykkur öll.
Björney Björnsdóttir.
t
Þökkum innilega auðsýnda samúð og hlýhug við andlát og útför
móður okkar, tengdamóður, ömmu og langömmu,
ÞORBJARGAR ÞÓRARINSDÓTTUR
frá Austurgörðum i Kelduhverfi.
Þórarinn Björnsson,
Sigríður Björnsdóttir, Egill Friðleifsson,
Guðný Björnsdóttir, Jónas Þórðarson,
barnabörn og barnabarnabarn.
Páll Lýðsson