Morgunblaðið - 24.12.1991, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 24. DESEMBER 1991
Skólavörðustígur 1892.
Reykjavíkurmyndir
Jóns Helgasonar
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Árbæjarsafn hefur efnt til
kynningar á hinum stórmerku
Reykjavíkurmyndum Jóns Helg-
sonar biskups (1866-1942) í list-
húsinu Nýhöfn við Hafnarstræti
og stendur sýningin til fímmta
janúar.
Sýningin er sett upp í tilefni
útkomu tveggja bóka með mynd-
um af verkum hans ásamt upp-
dráttum af Reykjavík og nágrenni.
Fyrir marga eru myndir Jóns
öðru fremur sagnfræði, og það
virðist var annars konar fólk sem
kemur á þessa sýningu en almenn-
ar myndverkasýningar, varð ég
t.d. var við að sumir skoða upp-
drættina á sýningunni af mikilli
athygli.
Víst var dijúgur sagnfræðingur
í Jóni Helgasyni og hann mun
hafa málað flestar mynda sinna
sem heimild öðru fremur, en eins
og ég hef áður bent á þá kemur
fram næm tilfinning fyrir mynd-
byggingu og samræmi í litanotkun
í mörgum mynda hans og það má
vera alveg ljóst að hann var gædd-
ur ágætum hæfileikum sem mál-
ari.
Allur lærdómur hans í listinni
var sá, að hann sótti teikniskóla
á kvöldin í tvö ár úti í Kaupmanna-
höfn jafnframt aðalnámi sínu;
Jón Helgason biskup á vísitasíuferð.
Sölvhóll, séður frá Arnarhóli.
guðfræðinni, en ljóst má vera að
þetta hefur verið frambærilegur
skóli og Jón námfús nemandi, því
að það þarf nokkuð til að ná þess-
um árangri á tveim árum, því
kvöldskólanám vill nýtast misvel.
Það sem einkum einkennir
myndir Jóns er hve langt þær eru
frá dauðum uppdráttum eins og
hjá svo mörgum sem fara að hlut-
unum í svipuðum tilgangi. Oftar
en ekki eru myndirnar þá skilvirk-
ar og sannverðugar heimildir en
annars steindauðar í listrænu til-
liti. Hins vegar kemur margt
óvænt fram í myndum Jóns, sem
bera næmum listrænum kenndum
vitni.
Ekki mun öllum vera það ljóst,
sem eiga myndirnar, því að marg-
ar þeirra þurfa allt aðra umgerð
til að njóta sín og er óþarfí að
einblína á þá sagnfræði sem felst
í römmunum sjálfum og forneskju-
legri uppsetningu myndanna þeg-
ar málað er með olíu á þunnan
pappa er t.d. vænlegt að láta fag-
menn líma pappann með náttúru-
lími á léreft, því að þá njóta mynd-
irnar sín betur. Verða t.d. alveg
sléttar og auk þessætti það að
auka við varðveisluþol þeirra.
Vegna umgerðanna um mynd-
irnar hefur það verið erfítt verk
að hengja sýninguna upp, en það
hefur þó tekist mjög sómasamlega
og þannig er maður fljótur að
koma auga á listilegast gerðu
verkin.
Eins og fram kemur í sýningar-
skrá og mörgum mun kunnugt
„var söguáhugi Jóns mikill, og
liggja eftir hann nokkrar bækur
um sögu heimabæjarins. Rann-
sóknir hans og myndlist tengjast
nánum böndum, hann málaði og
teiknaði sögusvið bóka sinna. Jón
var líka upptekinn af sínu nánasta
umhverfí í samtímanum og festi á
léreft og pappír bæði bæinn og
þá staði sem hann heimsótti sem
biskup“.
Þá segir annars staðar: „Jón
Hejgason var hneigður til mynd-
listar allt frá barnæsku. Hann
lagði dráttlistina aldrei á hilluna
þrátt fyrir annasama ævi og leit
alla tíð á hana sem tómstundaiðju.
Hann hafði næmt auga fyrir um-
hverfi sínu og gerði sér far um
að mála og teikna bæinn 'sem
næst raunveruleikanum. Hann afl-
aði sér upplýsinga um liti á húsum
áður fyrr hjá gömlu fólki, notaði
ljósmyndir til að mála eftir auk
þess ssem hann studdist við kort
og aðrar sögulegar heimildir."
Þetta eru mikilsverðar upplýs-
ingar fyrir þá sem skoða sýning-
una og hvet ég sem flesta að festa
sér skrána og lesa allt þar sem
þar stendur, því það stuðlar mjög
á auknum skilningi á æviverki
þessa manns, sem var allt í senn
sagnfræðingur, visindamaður, rit-
höfundur, myndlistannaður, guðs-
maður og biskup.
Þótt margar myndanna á sýn-
ingunni hafi á sér svip sagnfræði
þá eru þar einnig aðrar er opin-
bera ríka listræna kennd eins og
t.d. myndirnar sem væntanlega
fylgja þessum pistli „Bankastræti
EIN LITIL PERLA
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Ur sagnabrunni.
Þjóðsögur, sagnir og ævintýri
Ásdísar Ólafsdóttur.
Guðrún Reykdal og Þ. Ragnar
Jónasson sáu um útgáfu.
Vaka-Helgafell, Reykjavík 1991,
159 bls.
Ásdís Ólafsdóttir, sú sem þessar
sögur segir, var norðlensk hús-
freyja í sveit. Hún fæddist 1831
og lést 1905. Fimmtán barna móðir
var hún og bjó lengst af við mikla
fátækt. Frá þessu og mörgu fleiru
er sagt í eftirmála bókar.
Ásdís var að sögn samtíma-
manna sinna stálgreind kona, fróð,
ættvís og minnug. En það sem lík-
lega ber hæst er að hún var sagna-
sjór hinn mesti og sagði snilldarlega
vel frá. Á efri árum gat hún sér
orð sem slík. Þjóðsagnasafnarinn
Ólafur Davíðsson leitaði til hennar
og eru nokkrar sögur Ásdísar í hinu
mikla þjóðsagnasafni hans. Drjúg-
virkastur við að skrifa eftir Ásdísi
mun þó hinn þingeyski fróðleiks-
maður Baldvin Jónatansson hafa
verið. Nokkrar sagnir þannig til
komnar er að finna í Grímu sem
Þorsteinn M. Jónsson á Akureyri
gaf út á sínum tíma. Fáeinar sagn-
ir hafa geymst óprentaðar, síðast á
Héraðsskjalasafninu á Húsavík.
Þessum sögnum hefur nú verið
safnað á eina bók sem gefin er út
af Vöku-Helgafelli. Sonardóttir
Ásdísar, Guðrún Reykdal, og maður
hennar, Þ. Ragnar Jónsson, sáu um
útgáfuna. Ritar Ragnar forspjall
og Guðrún skrifar í bókarlok um
æviferil þessarar ömmu sinnar og
gerir grein fyrir þeim níu börnum
hennar sem komust til aldurs.
í bókinni eru fjórtán þjóðsögur,
sagnir og ævintýri. Fjórar hafa
ekki birst áður. Þetta er því ekki
mikið magn og kemst fyrir á 134
bls. í litlu broti. Með vissu er þetta
einungis örlítil ögn af öllum þeim
sögum sem Ásdís kunni og sagði.
Allt annað er sokkið í sjó gléymsku.
Að því er mikið tjón eins og ég vil
nú greina frá.
Hvað efni varðar eru þessar sög-
ur ósköp venjulegar og í litlu frá-
brugðnar fjölda annarra sagna:
Kóngur og drottning í ríki sínu,
karl og kerling í koti, dætur sem
er mismunað, sonur liggur í ösku-
stó. Fátækur smali verður ríkur
fyrir tilverknað huldufólks, tröll-
konur eiga skipti við byggðamenn
o.s.frv. Megininntakið er fátækt og
ríkidæmi, ást og hamingja. Endir-
inn er yfírleitt góður eins og vera
bera í öllum ævintýrum. Sérstaða
þessara sagna felst því alls ekki í
efni, heldur öðru. Þær eru afburða-
vel sagðar. Frásögnin er einföld,
skipuleg, útúrdúralaus og með rök-
réttum og dramatískum stíganda.
Auk þess er hún þýð og einstaklega
viðfelldin. Höfuðkostur er þó hið
einstaklega fallega tungutak sem
Ásdís hafði auðsæilega á valdi sínu.
Mál hennar er hrein og fögur ís-
lenska. Orðatiltæki mörg eru sér-
staklega skemmtileg og smekkleg,
setningar meitlaðar og lausar við
allan lopa. Yfir sögunum er ljóð-
rænn og þokkafullur blær. f raun
má lesa flestar þessar stuttu sögur
sem órímuð ljóð.
Þessi einkenni sagnanna valda
því að þessi litla bók hlýtur að verða
þeim hugþekk sem lesa hana. For-
eldrar ættu að huga að því að stinga
henni í jólapakkann til barna sinna
ef þeir vilja efla málsmekk þeirra
á aðgengilegan hátt.
Bókin er einkar fallega útgefin.
Vel fer á því að brot sé lítið eins
og hér er. Og bókin er í fallegu en
yfirlætislausu bandi.
Enda þótt verkið sé ekki stærra
en þetta er það engu að síður verð-
ugur minnisvarði mætrar gáfukonu.