Morgunblaðið - 12.04.1992, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. APRÍL 1992
var eru þessi vegalausu börn, spyrja margir? — Hvaðan
koma þau? — Er ekki verið að gera of mikið úr þessu?
Þetta getur ekki verið verulegt vandamál hér á Islandi!
Eitthvað þessu líkt var hugsað, áður en ég fór að kafa ofan
í þessi mál, áður en veruleikinn, kaldur og miskunnarlaus
blasti við. Síst af öllu er verið að gera of mikið úr málinu.
Ástandið hefur hríðversnað á síðustu 5 árum að sögn for-
ystumanna í skóla-, félags- og geðverndarmálum. Vegalaus-
um börnum fjölgar stöðugt. Þetta hrikalega vandamál mun
vaxa okkur yfir höfuð, ef ekkert verður að gert, ef ís-
lenskt samfélag stendur ekki saman um að bregðast við
með öllum tiltækum ráðum. í dag. Ekki á morgun!“
— Hvenær er barn vegalaust, spyrja eflaust margir? Barn
sem á ekki fjölskyldu er getur veitt trausta forsjá og góð
uppeldisskilyrði — telst vegalaust. Það vefst fyrir mörgum
að svara, hvað sé traust forsjá. Sagt hefur verið við mig,
að þessi börn skorti ekki „heimili" heldur foreldra! Jurt
sem skortir næringu og vökvun er í hættu með að veslast
upp. Eins er það með börn sem fá enga andlega næringu,
hvorki hlýju, umhyggju né öryggi. Svo að ekki sé talað
um kynferðislega misnotkun sem er miklu algengari en
margan grunar, — oft undirrótin á bak við djúpstæðar,
sálrænar truflanir hjá börnum og unglingum! Félagslegir
og geðrænir erfiðleikar hlaðast upp hjá þessum einstakling-
um, þar til enginn vill hafa þá. Og þeir hrekjast á milli
ýmissa aðila og stofnana í úrræðaleysi.
Næstum vikulega eru fréttir um, að brotist hafi verið inn
í fyrirtæki, að maður hafi verið stunginn með hníf, að
ráðist hafi verið á fullorðna konu og stolið af henni, að
ungu stúlkubarni hafi verið nauðgað. Eftir að hafa kynnt
VEGALAUS
b6rn
mér þær aðstæður sem vegalaus börn alast upp við, undr-
ast ég að ekki skuli vera meira um slík mál. Trúlega eru
fleiri sem aldrei komast í fjölmiðla. Allt er þetta samtengt
og á eftir að margfaldast á næstu árum, ef ekki verður
komist fyrir rætur vandans.
Við heimsækjum almennan grunnskóla í Reykjavík, að *
auki fjölskyldusambýli og sérskóla ríkisins og ræðum við
nemendur sem eru að vinna sig upp úr erfiðleikunum. |
um skól
Oddnýju Sv. Björgvins
GENG hægt eftir skólalóð. Frímínútur. Og krakkar, laus úr
viðjum skólastofunnar hrópa og kalla hvert upp í annað. Orða-
stangl bersttil mín. Saklaus orð, en líka hrollvekjandi, siðlaus
munnsöfnuður sem fær mig til að vefja fastar að mér káp-
unni. Engin slagsmál í uppsiglingu. Enda skín nú sól yfir
þennan vel klædda, myndarlega krakkahóp. — Allt með sama
yfirbragði og verið hefur um árabil. — Eða hvað?
Hvað ertu að gera hér?“ spyr
lítil stelpa. Eg horfí í sak-
laus, örlítið leitandi bamsaugu. Já,
af hverju er ég hér? — Til að reyna
að skynja rætur illgresisins sem vef-
ur sig utan viðkvæmu græðlingana
pkkar, — nýja, uppvaxandi kynslóð
íslendinga eins og þig, litia stúlka!
Spurningin er bara hvort tekst að
hreinsa burt illgresið með því að
velta því upp á yfirborðið?
Þau olnboga sig áfram!
„Helvítis skepnan þín,“ hreytir
smápolli út úr sér. Ekkert sérstak-
lega að dyraverði eða blaðamanni.
Miklu frekar að hindrun, dyrum sem
lokast á hann í bili. „Þessi erfiðu
börn olnboga sig áfram með ótrúleg-
um munnsöfnuði, ef maður stendur
í vegi fyrir þeim. Jafnvei með hnúum
og hnefum, ofsaköstin eru slík. Lífs-
reynsla margra þeirra er líka alveg
ótrúleg," segir annar viðmælandi
minn.
Innan dyra eru hlýir litir. Og lista-
verk barnanna prýða víða veggi.
Hiýlegt og notalegt umhverfi sem
börn ættu að þrífast vel í. Og hæft
skólafólk með áratuga starfsreynslu
situr fyrir framan mig. En eitthvað
liggur í loftinu. Undir yfirborðinu,
sem fær þau til að vera vör um sig
og líta með tortryggni á blaðamann.
— Skyldu þau vera búin að sjá
of mikið, til að geta sagt frá því? —
Eða eru þau orðin langþreytt á að
velta upp vandamálum sem hingað
til hefur lítið verið hlustað. Eg er
stödd í einum af grunnskólum
Reykjavíkur, hjá þeim „Ara og Lóu.“
í bili er þeim mikill vandi á höndum.
í fyrra reyndist ‘A hluti sex ára
barna, sem var að heíja skólagöngu
hér, e\ga í mjög miklum erfiðleikum.
„Eg er búinn að kenna í yfir 20
ár,“ segir Ari, „en ég hef aldrei
haft jafnmörg börn jafnilla stödd.
Mörg börn sem eru að hefja skóla-
göngu koma verr og verr undirbúin.
Ymsir þroskaþættir miklu slakari en
fyrir 5 árum. Mörg eru algjörlega
óöguð. Fara ekki eftir settum regl-
um. Ráðast á skólafélaga að tilefnis-
lausu. Það hefur orðið geysileg
breyting á örfáum árum. Nú eru 6
og 7 ára börnin erfiðust.
Ferli vegalausra barna
— Úr hvernig umhverfi koma
þessi börn? „Þau geta komið úr
umhverfi sem skortir umönnun og
reglufestu. Foreldrar þeirra hafa
jafnvel sjálfir átt erfið uppvaxtarár
og hafa því litla fyrirmynd að upp-
eldi barna sinna.“
í öðrum skóla var hvíslað að mér,
að til séu íbúðir þar sem ekkert er
innan dyra. Engar myndir á veggj-
um. Lítið um húsgögn. Enginn mat-
ur í ísskáp. Og móðir í fíkniefnavímu
langt utan við umhverfið. Lítið barn
grætur til hliðar. En hættir smám
saman að gráta, af því ekki er hlust-
að á það. Sjálfsbjargarviðieitni er
flestu yfirsterkara hjá manninum.
Og smám saman rís barnið upp, fer
að berjast áfram með kjafti og klóm,
eins og ....
„Við gefum upplýsingar til Fé-
lagsmálastofnunar," heldur Lóa
áfram, „sem veit oft um aðstæður
Övenju rólegar frímínútur!
þessara barna, en skortir mannafla
og úrræði tii að taka á málunum."
Þessi börn vekja athygli á sér
strax á leikskólum," segir Lóa.
„Strax þá fara fóstrur að biðja um
aðstoð, en fá litlar úrbætur. Og ef
foreldrar standa ekki undir kröfum
leikskóia, kemur fyrir að barnið sé
tekið þaðan." „Eg hef mestar
áhyggjur af þeim börnum," segir
Ari, „þau missa svo mikið úr í
þroska. Við skólagöngu, verða þau
svo hluti af stórri heild. Erfitt er að
sinna trufluðum einstakling í fjöl-
mennum bekk!“
„Við reynum að fínna úrlausn,
þegar börnin hefja skólagöngu, en
úrræðin ná ekki upp í brýna þörf,“
segir Ari. I vetur hefur verið sex
vikna bið til að fá viðtal hjá Barna-
og unglingageðdeild. En eitt viðtal
bjargar litlu! Ef ekkert frekar er
aðhafst, týnist barnið í kerfinu þang-
að til mál þess er orðið mjög alvar-
legt!“
Geysileg vanlíðan og togstreita
— Þið talið um ofsafengin börn.
— Hafið þið slasast í átökum? „Regl-
an hjá okkur,“ segir Ari, „er að fara
ekki í átök við nemendur." — Hvern-
ig skyldi vera hægt að komast hjá
því, spyr ég sjálfa mig? Og Lóa viður-
kennir að hún hafi marist, þegar
mest hefur gengið á. En bæði segja
þau, að umhyggja og blíða séu bestu
vopnin. Að yngri börnin þyrsti i blíðu
og atlot. „Þau stökkva jafnvel upp
í fangið á manni þegar þau róast,"
segir Ari brosandi.
Sjálfsagt er varla hægt að gera
sér í hugarlund vanlíðan þessara
barna. Þau ná ekki sambandi við
skólafélaga. Kunna ekki að þróa
með sér áhugamál eða tómstunda-
iðju.
„Komið hefur fyrir,“ segir Ari, „að
krakkar geta ekki farið heim til sín.
Ástandið á heiniilinu er þannig. Þá
er þeim komið fyrir tímabilsbundið
í vistun úti í bæ. Síðan hefst tog-
streitan, flakkið á milli vistunar og
heimilis. Það er geysilega tímafrekt
mál, þegar sú spurning kemur upp,
hvort eigi að fóstra barn arinarstað-
ar,“ segir Ari. „Vanlíðan bamsins
er mikil á því tímabili. Annaðhvort
lokar það sig inni í skel eða verður
mjög illskeytt. Og þetta ástand reyn-
ir á okkur öll hér í skólanum, börn
jafnt sem starfsfólk."
„Tilfinningalegir erfiðleikar barns
geta orðið það miklir, að ekkert úr-
ræði er til innan skólans sem getur
gagnast því,“ segir Lóa. „Skólinn
vísar þá málinu til Sálfræðideildar
skóla. Síðan er samvinna milli
félagsmálastofnunar og Barna- og
unglingageðdeildar um viðunandi
úrlausn fyrir barnið. En því miður,
vegna fárra úrræða, þarf barnið oft
að bíða lengi.“
Unglingar
Síðan kemur að unglingastiginu.
Báðir viðmælendur mínir segja, að
unglingar sem búi við óöryggi og
misnotkun vímuefna i foreldrahús-
um á yngri árum, hætti til að fara
sjálfir að nota vímuefni á bilinu
12-13 ára. Og sjálfsmynd stúlkna
sem hafi verið misnotaðar kynferð-
islega sé oft slæm.
„Unglingsstúlkur sem missa
sjálfsvirðingu sína, eru mjög illa
staddar," segir Lóa. „Þær sækja oft
í unglingahóp sem hefur svipaðan
bakgrunn og líður tímabundið vel,
því að þar eru þær ekki „öðruvísi!
Hættan er sú, að vímuefnaneysla
og fylgifiskar hennar fari úr bönd-
um. Og þær sökkvi dýpra og dýpra
í neyslu. Hætti að læra heima.
Mæti illa í skóla og fari að sýna
aðra andfélagslega hegðan. Það má
sannarlega vara foreldra við helg-
arsamkvæmum barna og unglinga.
Þar á sér stundum stað mikil neysla
og mikið rugl,“ segir Lóa. „Maður
er líka hræddur um að sumir þessir
krakkar séu að þróast í að verða
afbrotamenn í tengslum við vímu-