Morgunblaðið - 15.04.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 15. APRÍL 1992
Hagræðing í
sj ávarútveginum
eftir Jón Atla
Kristjáinsson
Inngangur
Eigendur og forráðamenn sjávar-
útvegsfyrirtækja er fylgst hafa með
umræðum um málefni sjávarút-
vegsins undanfarnar vikur og mán-
uði spyija sig hvert stefnir þetta
allt saman og hvað er framundan?
Hver vildi ekki fá svar við spurning-
um eins og:
— Hvað er að gerast með físki-
stofnana? Heldur þessi samdráttur
áfram. Vita þessir menn á Hafrann-
sóknastofnun hvað þeir eru að gera,
eða þurfum við að reka þá og fá nýja?
— Verður núverandi kerfí við
fiskveiðistjórnun (aflamarkið)
áfram við lýði, þ.e. eftir 1993-1994.
Verði það ekki, hvaða breytingar
verða þá gerðar?
— Hvað ætla núverandi stjóm-
völd að gera, eða gera ekki, í mál-
efnum greinarinnar? Hvað felst í
yfirlýsingu eins og „móta þarf sjáv-
arútvegsstefnu"?
Þær spurningar sem hér eru
nefndar sýna betur en nokkuð ann-
að þann vanda er stjómendur fyrir-
' tækjanna standa frammi fyrir. Þeir
glíma ekki aðeins við náttúruöflin
og peningaleysið heldur og stjóm-
málamennina. Það fer ekki á milli
mála að aflasamdráttur, hátt hrá-
efnisverð og almenn óvissa um
framtíðina leggst þungt á alla í
sjávarútveginum.
Bjartsýni og framfarahugur ríkir
ekki og alltof margir eru í uppgjaf-
arhugleiðingum, em óöruggir um
sjálfa sig og að þetta basl sé til
einhvers. „Mér fínnst eins og mínar
ákvarðanir skipti engu máli, leik-
reglunum kann að vera breytt á
morgun og ég kominn á hausinn,"
gæti verið viðkvæði margra.
Stefna/stefnuleysi stjórnvalda
Þorsteinn Pálsson sjávarútvegs-
ráðherra byijaði sinn ráðherraferil
með verulegri stefnufestu og yfír-
lýsingum þess sem valdið hefuf.
Hann fylgir hins vegar að mestu
stefnu forvera síns. Þorsteinn
skynjar hættu vingulsháttar og að
greiríin þarf á því að halda að leik-
reglurnar séu klárar. Túlkun mín á
stefnu hans er þessi:
— Engin þjóðarsátt er um núver-
andi kvótakerfi en á því verða þó
engar stórtækar breytingar gerðar
aðeins aðlögun.
— Ríkisstjórnin mun ekki beita
neinum sérstæðum aðgerðum til
hjálpar sjávarútveginum heldur
beita altækum hagstjómaraðferð-
um svo sem stöðugleika í gengis-
skráningu, og að skilyrði skapist
fyrir vaxtalækkun o.s.frv.
— Fyrirtækjum og skipum þarf
að fækka. í því skyni verður hag-
ræðingarsjóði breytt varðandi skip-
in, en hvatningum og góðum óskum
varðandi sameiningu fyrirtækja.
Þar verði „heimamenn" að hafa
forgöngu en ekki ríkisvaldið.
— Mótun „sjávarútvegsstefnunn-
ar“ hefur verið falin nefnd til úr-
lausnar og þangað eru vandamálin
send.
Þrátt fyrir að fyrrgreind stefna
sé ef til vill góðra gjalda verð, eru
nokkrar staðreyndir sem ekki mega
gleymast í umræðunni um hana og
framtíðaráform:
— ísland hf. hefur verið rekið
með tapi í nokkur ár og má nefna
töluna 10 milljarða á ári í því sam-
bandi en þá er tekið mið af halla á
viðskiptum okkar við útlönd. Þess-
um halla hefur verið veitt yfir á
hinar gjaldeyrisskapandi atvinnu-
greinar sérstaklega sjávarútveginn.
— Þrátt fyrir ýmsar aðgerðir til
eflingar sjávarútveginum hefur
ekki tekist að byggja upp á íslandi
nægilega fjársterk fyrirtæki ér geta
lifað við það umhverfí er þessari
atvinnugrein er búin hér á landi.
Aðgerðirnar hafa aldrei náð alla
leið.
— Kvótakerfið, sem í reynd er
skömmtunarkerfi, hefur virkað
lamandi á alla nýsköpun í sjávarút-
veginum. Leit í vannýtta stofna er
lítil því allt snýst um að eiga kvóta
og þá helst þorskkvóta. Þetta er
því sárara þar sem tekjuauki (við-
bótarframlegð) vegur mjög þungt í
núverandi stöðu fyrirtækjanna.
— Þrátt fyrir mikla áherslu á
efnahagslegan stöðugleika virðist
það gleymast að eðli sjávarútvegs-
ins (þjóðarbúskaparins) er óstöðug-
leiki. Sjávarútvegurinn er jú háður
duttlungum náttúrunnar, veðri og
vindum. Það má vinna gegn þessum
sveiflum en eina varanlega lausnin
er að hafa ijárhagslega burði til
að standast þær. Því meira
áhættufé því betra.
— Tíð afskipti stjórnvalda og
ofstjórnun hefur einnig veikt sjáv-
arútveginn.
Greining á vandanum
Það er mikilvægt að skilja og
greina þá krafta er áhrif hafa á
samkeppnisstöðu atvinnugreinar
eins og hins íslenska sjávarútvegs.
Jón Atli Kristjánsson
því kvóta- og skipaverði er ríkir.
Sá sem byijar í dag þarf að eiga
minnst 40% eigið fé. Arðgjöf þessa
eigin fjár er líklega engin. Leiða
má að því líkum að flestir sem byija
í dag séu studdir af erlendu fjár-
magni er fær sitt út úr umboðslaun-
um af einhveiju tagi.
Þetta leiðir hugann að þeirri stað-
reynd að nýir fjárfestar í sjávarút-
veginum eru hagsmunaaðilar en
ekki hinn dæmigerði íjárfestir. Nýir
aðilar í sjávarútvegi eru því innlend-
ir og erlendir hagsmunaaðilar, þjón-
ustuaðilar. Hinir erlendu aðilar
finna fjármagni sínu farveg og því
Öfl er móta samkeppnisstöðu sjávarútvegsins.
Nýir aðilar í sjávarútvegi
í dag er það svo að nánast eng-
inn nýr aðili byijar í útgerð með
miður verður að segjast að tvískinn-
ungur stjórnvalda í þessu máli skað-
ar að mínu áliti bara greinina.
Hvernig má það vera?
„Sjávarútvegurinn hef-
ur staðið nokkuð ber-
skjaldaður fyrir þeirri
aðf ör er gerð hefur
verið að honum og
ráðamönnum hans. Ég
hugsa að sú mynd sem
blasir við flestum sé
mynd óstjórnar og só-
unar þar sem ekkert er
gert af viti. Fátt er í
reynd ósanngjarnara
en þetta, þó lengi megi
allt bæta.“
— Sjávarútvegurinn þarf áhættufé
í stað lánsfjár. Hinir erlendu aðilar
lána í dag bráðabirgðalán og geta
með stuttum fyrirvara kippt að sér
hendinni. Þetta fé þarf að binda í
fyrirtækjum og það á að lúta lögmál-
um áhættufjárins, þ.e. arður þegar
vel gengur annars ekkert.
— Á meðan aðrar þjóðir leitast
við að laða til sín áhættufé til at-
vinnuuppbyggingar óttumst við
slíkt fé og viljum ekki fá það nema
bakdyramegin. Við höfum það hins-
vegar í hendi okkar hversu mikið
þetta fjármagn gæti orðið, há-
markseignarhluti, og meðferð arð-
greiðslna. Jafnframt er arðsemi ís-
lenskra fyrirtækja það lítil að ólík-
legt má telja að hún freisti hins
erlenda fjárfestis í stórum stíl.
— Spyija má, hvers vegna íslend-
ingar njóti lánstrausts erlendis.
Svar; vegna fiskimiðanna. Erlent
lánsfé þjóðar og fyrirtækja er og
verður ávísun á þessi verðmæti.
Lánsfé þarf hins vegar að greiða
hvort sem vel eða illa gengur. Fyrir-
tækin þurfa því að hafa eðlilega
samsetningu láns og hlutafjár en í
dag er hlutur lánsfjárins of hár.
Ein af afleiðingum þess að grein-
in er lokuð er lítii endurnýjun (nýlið-
un) stjórnenda og sjónarmiða, fer
fram í sjávarútveginum, þó meiri
hreyfing sé í vinnsiunni en í út-
gerð. Þetta er skaðlegt og má leiða
að því ýmis rök, þó það verði ekki
gert hér.
Samningar um ákvörðun
fiskverðs
Útgerðin á „allan“ fisk í sjónum
við ísland. Þessi einokunaraðstaða
býður í reynd ekki upp á neina
„Margs þarf búið við frændi“
Ritað veg-na ummæla nýsetts þjóðminjavarðar um Félag íslenskra fræða
„í opinberum skoðana-
skiptum tala menn oft
í nafni þeirra félaga
sem þeir eru kjörnir
talsmenn fyrir og þegar
kjörnar stjórnir félaga
senda frá sér ályktanir
eru það ekki bara ein-
hverjir strákar út í bæ
að fá sér kaffi. Sérstak-
lega ekki ef einn sljórn-
armanna er kona! En
hvernig stendur á því
að stjórn Félags ís-
lenskra fræða telur sér
skylt að álykta um mál-
efni Þjóðminjasafns?“
eftir Gísla Sigurðsson
Eftir Bæjarbardaga 28. apríl
1237 þar sem Sturla Sighvatsson
sigraði lið frænda síns Þorleifs Þórð-
arsonar í Görðum, hélt hann norður
til Eyjafjarðar að finna Sighvat föð-
ur sinn. Sturla miklaðist mjög af
sigrum sínum og Sighvatur talaði
um hvar hægt væri að fá honum
staðfestu „þegar frá eru teknir bisk-
upsstólarnir“. Þeir feðgartöluðu um
að Sturla þyrfti líka ráðamann, ráð-
akonu og smalamann, og til þeirra
starfa tilnefndi Sighvatur ýmsa af
helstu höfðingjum landsins. Framan
af lét Sturla sér þetta vel líka og
Sighvatur sagði jafnan: „Margs þarf
búið við frændi“ þegar hann vildi
leita fleiri höfðingja til vinnumanns-
starfa. Loks rann þó ljós upp fyrir
Sturlu þegar faðir hans taldi að
engir væru betur fallnir til að skjót-
ast á kaupstefnur og fara til skipa
en þeir Gissur Þorvaldsson og Kol-
beinn ungi. Þá skildi Sturla að e.t.v.
væri gamli maðurinn að hæðast að
ofmetnaði sonarins. Liðlega ári síð-
ar, 21. ágúst 1238, féllu Sturla og
Sighvatur í Örlygsstaðabardaga þar
sem þeir börðust við lið Kolbeins
unga og Gissurar Þorvaldssonar.
I nýliðinni viku fékk menntamála-
ráðherra Guðmundi Magnússyni,
sagnfræðingi og starfsmanni Sjálf-
stæðisflokksins, staðfestu með því
að setja hann í embætti þjóðminja-
varðar til tveggja ára. Stjóm Félags
íslenskra fræða mótmælti vinnu-
brögðum ráðherrans, sem hafði
hvorki samráð við Þjóðminjaráð né
starfsmenn Þjóðminjasafns áður en
tilkynnt var um ráðningu Guðmund-
ar. Enda þótt ráðherra hafi lagalegt
vald til slíkra tilskipana þá var það
mat stjómar félagsins, að hann
hefði ekki farið með það vaid í sam-
ræmi við óskráðar leikreglur í sam-
skiptum háskóla og rannsókna-
stofnana við ríkisvaidið þar sem
áhersla hefur verið lögð á faglegt
sjál/stæði háskólamanna.
Á laugardagsmorgun var Guð-
mundur Magnússon í viðtalsþætti á
rás tvö Ríkisútvarpsins þar sem
hann var m.a. spurður um þessi
mótmæli Félags íslenskra fræða.
Guðmundur var svo smekklegur að
svara með þeim hætti að hann teldi
það ekki fréttnæmt þó að einhveriir
strákar settust niður með kaffibolla
og sendu frá sér mótmæli þar sem
þeir gerðu menntamálaráðherra að
„ljóta kallinum“. Félag íslenskra
fræða hefði ekkert með málefni
Þjóðminjasafns að gera eða fom-
minjavörsluna í landinu. Svipaður
hugsunarháttur kom fram hjá frét-
takonu Stöðvar tvö, Elínu Hirst, sem
spurði formann félagsins í fréttum
stöðvarinnar á föstudag af hveiju
þetta félag væri að skipta sér af
málinu.
Það er fróðlegt að kynnast við-
horfum af þessu tagi til réttar
fijálsra félaga í landinu að segja
álit sitt á tilskipunum stjórnvalda.
I lýðræðisþjóðfélagi er það af hinu
góða að sem flestir taki til máls um
opinber málefni, ekki bara þeir sem
hafa „heilbrigðar skoðanir sem þorri
almennings aðhyllist" eins og
Guðmundur Magnússon lýsti eigin
skoðunum af hógværð sinni í nefndu
útvarpsviðtali. í opinberum skoðan-
askiptum tala menn oft í nafni
þeirra félaga sem þeir eru kjörnir
talsmenn fyrir og þegar kjörnar
stjórnir félaga senda frá sér
ályktanir eru það ekki bara einhveij-
ir strákar út í bæ að fá sér kaffi.
Sérstaklega ekki ef einn stjórnar-
manna er kona! En hvernig stendur
á því að stjórn Félags íslenskra
fræða telur sér skylt að álykta um
málefni Þjóðminjasafns?
Félag íslenskra fræða er fagfélag
háskólamenntaðra manna í íslensk-
um fræðum og eru félagsmenn nú
251. Í lögum félagsins er sá skiln-
ingur lagður í íslensk fræði að þau
nái til almennrar menningarsögu,
s.s. bókmennta, fornleifafræði, list-
asögu, málfræði, sögu og þjóð-
fræði. Þessi víðtæka skilgreining
hefur ávallt komið fram í starfi
félagsins og sést á þeim mönnum
sem hafa valist þar til trúnaðar-
starfa, t.d. var Kristján Eldjarn, fv.
þjóðminjavörður og forseti íslands,
stofnfélagi og fundarstjóri á stofn-
fundi félagsins 27. apríl 1947. Innan
félagsins starfar einnig kjaradeild
sem er stéttarfélag háskólamennt-
aðra safnamanna í landinu. Félag
íslenskra fræða er því bæði fag- og
stéttarfélag starfsmanna Þjóðminj-
asafns. Ef mönnum þykir óeðlilegt
að slíkt félag álykti um samskipti
Þjóðminjasafnsins við ríkisvaldið þá
eru hugmyndir þeirra um lýðræðis-
leg skoðanaskipti í landinu ákaflega
einkennilegar.
í tíð núverandi stjórnar Félags
íslenskra fræða (sem hefur verið
endurkjörin tvisvar síðan 1989) hef-
ur félagið staðið að íjölmörgum fyr-
irlestrum á fræðasviði sínu, þ. á m.
um fornleifafræði og þjóðfræði sem
heyra sérstaklega undir Þjóðminja-
safn. Þá hélt félagið málþing í Nor-
ræna húsinu 11. nóvember 1989 um
stöðu og stefnu þeirra raniisókna-
stofnana í landinu sem fást við ís-
lensk fræði. Þar var m.a. fjallað um
Þjóðminjasafn og voru framsögu-
menn þau Þór Magnússon þjóð-
minjavörður og Inga Lára Baldvins-
dóttir ritstjóri Árbókar Hins ís-
lenzka fornleifafélags. Félagið hefur
því bæði sinnt þeim fræðigreinum
sem stundaðar eru á Þjóðminjasafni
og staðið fyrir faglegri umræðu um
málefni safnsins.
Það er varla von til að nýsettur
þjóðminjavörður, Guðmundur
Magnússon, viti um þessi fundahöld,
þrátt fyrir menntun sína, þar eð
hann hefur fram að þessu ekki ver-
ið vakandi á sviði íslenskra fræða
eða gefið sér tíma til að sinna sam-
komum þar sem málefni þeirra hafa
verið rædd. En kannski hann turn-
ist nú senn, vakni til vitundar um
íslensk fræði og verði þá hugsað til
hins liðna með orðum Sturlu Sig-
hvatssonar þegar hann vaknaði
sveittur eftir draumfarir sínar
morguninn fyrir Örlygsstaðabar-
daga og mælti: „Ekki er mark að
draumum."
Höfiindur cr formaður Fclags
íslenskra fræöa.