Morgunblaðið - 10.06.1992, Side 42

42
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 10. JÚNÍ 1992
Innlegg í umræðuna um íslenska fornleifafræði. 3. hluti.
Hagsmunir þjóðarinn-
ar og réttur til menn-
ingararfleifðar hennar?
eftir Bjarna Einars-
son og Vilhjálm
Orn Vilhjálmsson
„Með hliðsjón af hagsmunum
þjóðarinnar og rétti til menningar-
arfleifðar sinnar telur fomleifa-
nefnd að fornleifarannsóknir með
uppgreftri verði hér eftir aðeins
gerðar á vegum Þjóðminjasafns
Islánds eða vísindastofnana, sem
fomleifanefnd telur hafa fulla
burði til að gæta ýtrastu fræði-
legra krafna."
Á þennan hátt hljómar síðasta
samþykkta tillaga fomleifanefndar
íslendinga. Með þessari reglu er
nú búið að ganga svo frá hnútum,
að fáar eða engar áhugaverðar
fomleifarannsóknir fari fram á
landinu í framtíðinni. Síðan nefnd-
in kom fyrst saman árið 1990,
hefur starfsemin einkennst af tog-
streitu og valdatafli, þar sem tíma
nefndarmanna og starfandi forn-
leifafræðinga landsins, hefur verið
eytt með umræðum um hvort út-
lendingar mættu grafa á íslandi
og hvort sumir nefndarmanna
væra hæfir til að sitja í nefndinni
eða ekki. Togstreitan var svo leidd
upp á borð langþreyttra embættis-
manna í ráðuneytum landsins, þar
sem hin óstarfhæfa nefnd varð að
láta skera úr um sum mál. Á fundi
þann 28. apríl síðastliðinn tókst
meðlimum nefndarinnar hins vegar
endanlega að komast að einu af
sínum fáu meirihlutasamkomulög-
um. Samkomulag þetta kemur í
veg fyrir að fólk, sem ekki er ráð-
ið við stofnun geti stundað fom-
leifarannsóknir á íslandi. Tjórir
nefndarmanna greiddu atkvæði
með tillögunni en einn var á móti.
Þann 7. nóvember og 18. desem-
ber 1990 skrifuðum við tvær grein-
ar í Morgunblaðið þar sem við fjöll-
uðum um ný þjóðminjalög, störf
fornleifanefndar og um fornleifa-
deild Þjóðminjasafns íslands. Þar
lýstum við m.a. skoðun okkar á
ýmsum þáttum í skilmálum til
fomleifarannsókna. Við sýndum
fram á, að það hafi ekki verip forn-
leifadeild Þjóðminjasafns íslands
sem hafði stundað markverðustu
fomleifarannsóknir á íslandi á síð-
ari áram og að skýrslur yfir rann-
sóknir Þjóðminjasafns hefðu vant-
að. Þetta var gert af brýnni nauð-
syn, þar sem fomleifadeild safnsins
hafði í mörg ár haldið fram þeirri
staðleysu við fjárveitingarvaldið í
landinu að rannsóknir einstaklinga
væra dýrari en rannsóknir Þjóð-
minjasafns íslands og að þaðan
væri ekki skilað skýrslum. Við
sýndum fram á að hér var fom-
leifadeildin einungis að lýsa sínum
eigin vinnubrögðum. Við báðum
fornleifanefndarmenn m.a. að end-
urskoða nýja skilmála til fomleifa-
rannsókna og skoðun sumra þeirra
á rannsóknum útlendinga, sem
nokkrir nefndarmanna vildu gera
landræka, þótt þeir hefðu unnið
góð og jafnvel ómetanleg störf. í
blaðagreinum okkar báðum við
nefndarmenn einnig um að endur-
skoða reglur og skilmála, þar sem
fram kom greinilegur þjóðarremb-
ingur og menningaröfgastefna.
M.a. reglu þeirri, sem segir að „
hægt sé að afturkalla leyfi til rann-
sóknar ef að mati fornleifanefndar
er gerður svo mikilvægur fomleifa-
fundur að eðlilegt megi teljast,
með hliðsjón af hagsmunum þjóð-
arinnar og rétti til menningar-
arfleifðar sinnar, að frekari rann-
sóknir fari fram á vegum opin-
Bjarni Einarsson
berra aðila.“ Ekkert tillit hefur
verið tekið til óska okkar og ekki
vitum við til þess að þær hafi ver-
ið ræddar að neinu gagni, enda
hefur nefndin verið meira eða
minna óstarfhæf.
Nú er hagsmunum þjóðarinnar
enn á ný borið við þegar á að ein-
skorða rannsóknir við stofnanir
eða stofnun, sem ekki einu sinni
hefur fastráðinn mannafla. Á Þjóð-
minjasafni er enn aðeins einn fast-
ráðinn einstaklingur, sern sér um
fomleifarannsóknir og á Árbæjar-
safni er ástandið engu betra.
Nefndin hlýtur að hafa gert. sér
grein fyrir þessu. Undarlegt má
því þykja, að nefndin komi með
slíka tillögu. Fomleifadeild Þjóð-
minjasafnsins hefur í tvö ár í fom-
leifanefnd barist fyrir því að fá
leyfi til að grafa á Bessastöðum.
Ef deildin á eftir að eiga í slíkum
vandræðum í framtíðinni með aðr-
ar rannsóknir sýnist okkur að
hæfir fornleifafræðingar geti farið
að leita sér að öðram störfum, því
ekki hefur þeim boðist mikil vinna
við umsjón fornleifarannsókna við-
urkenndra stofnana á íslandi hing-
að til.
Á meðan Vísindaráð íslendinga
gerir ungu og efnilegu fræðifólki
og einstökum vísindamönnum
kleyft að stunda rannsóknir, þótt
það sé ekki fastráðið við stofnun,
þykir okkur það fjári skondið að
fomleifanefnd með heimild „í rétti
þjóðarinnar til menningararfleifðar
sinnar“, ætli að koma í veg fyrir
að fomleifafræðingar stundi rann-
sóknir. Reglan gerir einnig efnileg-
um fornfræðinemum með áhuga-
verð verkefni ókleyft að stunda
rannsóknir í tengslum við nám sitt.
Aðeins ef fornleifanefnd og Þjóð-
minjasafnið geta fullvissað það
fólk sem hefur stundað árangurs-
ríkar fornleifarannsóknir að það
fái fasta vinnu við rannsóknir og
safnastörf, teljum við að þessi nýja
regla sé alvarleg móðgun við ís-
lenska fomleifafræðinga, sem hafa
unnið að rannsóknum, m.a. fyrir
vísindaráðsstyrki.
Við sjáum heldur ekki hvemig
nefndarmönnum er fært að dæma
um hvaða vísindastofnun hefur
TIMKEN
KEILULEGUR
FAG
KÚLU- OG RÚLLULEGUR
iho
LEGUHÚS
Eigum á lager allar gerðir af
legum í bi'la, vinnuvélar,
framleiðsluvélar og
iðnaðartæki. Allt evrópsk og
bandarísk gæðavara. Útvegum
allar fáanlegar legur með hraði.
Það borgar sig að
nota það besta.
Þekking Reynsla Þjónusta
(FÁLKINN
SUÐURLANDSBRAUT 8 SIMI 814670
Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson
„Stefna ber að því að
Þjóðminjasafnið verði
öflugri fræði- og rann-
sóknarstofnun en hún
er í dag.“
fulla burði til að gæta ýtrustu
krafna er ákveða á hver á að grafa
á íslandi. Enginn nefndarmanna
hefur meiri menntun en sænskt
fíl. kand. próf (2. ára nám) í forn-
leifafræði. Enginn hefur hlotið
meistaragráðu, Ph. D. eða Fil.Dr.
gráður í greininni, og enginn
nefndarmanna hefur stundað
rannsóknarstörf í greininni við er-
lenda háskóla að námi loknu. Hér
skal varast menntunarhroka. En
ástandinu er hægt að líkja við það
að nýútskrifaðir kandídatar í lækn-
isfræði ákvörðuðu rannsóknar-
stefnu í íslenskri læknisfræði. Ef
svo illa væri komið fyrir læknum
og fólki í öðram vísindagreinum,
þótt við þekkjum engin dæmi um
slíkt, þyrfti það og þarf yart, að
hafa áhyggjur af einhverri nefnd,
sem ávallt tekur hliðsjón af hags-
munum þjóðarinnar og rétti hennar
til menningararfleifðar sinnar.
íslensk menningararfleifð og
rannsókiiarstefna í
fornleifafræði
Orðalagið „hagsmunir þjóðar-
innar og réttur hennar til menning-
ararfleifðarinnar" líkist setningu,
sem hefði átt rétt á sér fýrir 1.
desember 1918 eða í mesta lagi
fyrir 1944. Slík setning væri skilj-
anlegri í löndum við Eystrasalt og
annars staðar í Austur—Evrópu
nú á dögum. í frjálsu lýðræðislegu
ríki ætti hins vegar ekki að þurfa
að setja reglur með slíku orðalagi.
Okkur sýnist heldur ekki að for-
svarsmenn landsins hafi ávallt
hugsað fyrst og fremst um hags-
muni þjóðarinnar þegar fornleifar
okkar hafa verið til umræðu. í
raun réttri er það fornleifanefnd,
sem ekki hefur tekið nægjanlegt
tillit til menningararfleifðar þjóð-
arinnar, þar sem hún hefur verið
nærri óstarfhæf frá byrjun og hef-
ur einnig hindrað rannsóknir sem
varpað gætu ljósi á menningu þjóð-
arinnar.
Hinar heilögu íslendingasögur
Enn virðist ríkja sú meinloka,
að handritin í Stofnun Áma Magn-
ússonar séu merkilegasta menn-
ingararfleifð okkar. Það er einmitt
undir slíkum hugsunarhætti sem
íslensk fomleifafræði hefur barist
fyrir lífi sínu. Fyrr á tímum töldu
Pitney Bowes
Frimerkjavélar og stimpilvélar
Vélar til póstpökkunar o. fl.
OTTO B. ARNAR HF.
Skipholti 33 • 105 Reykjavík
Slmar 624631 / 624699