Morgunblaðið - 16.07.1992, Blaðsíða 42

42
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 16. JÚLÍ 1992
miMM
„þúerti íOjqí• Hverriigerég?"
HÖGNI HREKKVÍSI
BRÉF HL BLAÐSINS
Aðalstræti 6 101 Reykjavík - Sími 691100 - Símbréf 691222
pl®ri0M*tblaIbií>
Málfrelsi eða opin-
berir starfsmenn
Frá Jóni Ásgeirí Sigurðssyni:
NÝLEGA felldi Mannréttindadóm-
stóll Evrópu úrskurð í máli Þorgeirs
Þorgeirssonar, sem íslenska ríkið
ákærði og Hæstiréttur sakfelldi fyr-
ir ærumeiðingar í garð íslenskra
lögreglumanna. I dómi mannrétt-
indadómstólsins felst í ábending til
íslendinga um að koma upp betri
vömum fyrir málfrelsi.
Málfrelsi aðeins
í stjórnmálum?
Lögmaður íslenska ríkisins sagði
dómendum Evrópudómstólsins í
Strassborg að rétt væri að skilja í
milli pólitískrar umræðu og annarr-
ar umræðu í þjóðfélaginu. Sam-
kvæmt slíkri skilgreiningu væri
málfrelsi aðeins eitt af mörgum rétt-
indum, sem geta stangast á með
ýmsu móti. Málfrelsið hefði engan
forgang umfram önnur réttindi, eins
og til dæmis rétt lögreglumanna og
presta til þess að þurfa ekki að
þola móðgandi athugasemdir um
störf þeirra. Ef því er hafnað að
málfrelsi sé grundvallarréttur, reyn-
ist auðvelt að gefa ástæður og finna
rök fyrir því að takmarka og skerða
það. í því samhengi þykir sjálfsagt
og eðlilegt að banna gagnrýni á
störf opinberra starfsmanna.
Ef það er til sérstakt pólitískt
málfrelsi, eins og lögmaður íslenska
ríkisins sagði - ef málfrelsi á fyrst
og fremst að tryggja að stjómmála-
umræða sé tiltölulega fijálsleg, hvað
verður þá um tjáningarfrelsi lista-
manna, vísindamanna og annarra
þjóðfélagsþegna?
Sem betur fer hafnaði Evrópu-
dómstóllinn röksemdafærslu ríkis-
lögmannsins og sagði að málfrelsi
væri grundvallamauðsyn í lýðfijálsu
þjóðfélagi. Þess vegna væri ekki
hægt að skipta því í pólitískt og
annað málfrelsi.
Móðgun, hneykslun og röskun em
eðlilegir fylgifiskar málfrelsis, sagði
Evrópudómstóllinn. Málfrelsi auð-
veldar miðlun hverskonar upplýs-
inga og hugmynda og í fijálsri
umræðu þurfa menn oft að umbera
fullyrðingar og skoðanir, sem þeim
er í nöp við. Fyrir Evrópudómstóln-
um fullyrti lögmaður íslenska ríkis-
ins, að málfrelsi gilti því aðeins að
viðkomandi beitti því eftir leikregl-
um lýðræðisþjóðfélags. Samkvæmt
slíkri kenningu gæti málfrelsi tak-
markast við það sem ekki móðgar
eða hneykslar meirihlutann á hveij-
um tíma.
Röksemdir íslenska ríksins virð-
ast miðast við það álit, að málfrelsi
geti í mörgum tilfellum virkað vel,
en það sé ekki einn af hornsteinum
lýðræðis. Dómendur Evrópudóm-
stólsins höfnuðu röksemdafærslu
íslenska ríkisins og sögðu að tján-
ingarfrelsi væri ein grundvallarstoð
lýðfijálsra þjóðfélaga.
Burt með lagagrein nr. 108!
Ef menn samþykkja að málfrelsi
sé grundvallarréttur í lýðfrjálsu
þjóðfélagi þarf augljóslega að fella
úr gildi 108. grein hegningarlaga.
Þar segir að það sé refsivert að
hafa í frammi skammaryrði, aðrar
móðganir í orðum eða athöfnum eða
ærumeiðandi aðdróttanir við eða um
opinberan starfsmann. Talsmenn
þessarar kostulegu lagagreinar
hljóta að veija hana með rökum,
eins og þeim, að þess háttar skerð-
ing málfrelsis tryggi ótruflaða starf-
semi ríkisvaldsins. Þannig séð geti
málfrelsi vissulega verið gagnlegt
fyrir lýðræðið, en það sé enginn
grundvallarréttur.
í réttarfarslegu tilliti hafa Banda-
ríkin náð lengst ríkja í vemdun
málfrelsis. Opinberir starfsmenn í
Bandaríkjunum eru - öfugt við þá
íslensku - undanskildir þeirri æru-
vemd sem aðrir borgarar njóta. í
hæstaréttardómi frá 1964 segir að
opinber starfsmaður í Bandaríkj-
unum, sem verði fyrir ávirðingum í
fjölmiðlum, þurfi sjálfur - ekki sá
sem hann ásakar - að sanna að
ummælin séu röng og ærumeið-
andi. Jafnframt þurfí ákærandinn
að sanna að höfundi ummælanna
hafi gengið illt til, hann hafí annað-
hvort farið vísvitandi með rangt mál
eða kært sig kollóttan um sann-
Ieiksgidli ummæla sinna. Úrskurður
Hæstaréttar árið 1964 veitti banda-
rískum fjölmiðlum mikilvægan
vinnufrið. Dagblaðið Washington
Post hefði vart getað flett rækilega
ofan af Watergate-hneykslinu árið
1972, ef hæstaréttardómurinn hefði
ekki legið fyrir.
Evrópudómstóllinn taldi rangt að
dæma Þorgeir Þorgeirsson fyrir
staðhæfingar sem hann gæti ekki
fært sönnur á, þar eð hann hefði
þær eftir öðrum. Samkvæmt banda-
rísku reglunni hefði ákærandinn -
íslenska ríkið - þurft að sanna að
ummæli Þorgeirs um íslenska lög-
reglumenn væru ærumeiðandi,
ósönn og að hann hefði kært sig
kollóttan.
Veijum málfrelsið
í rökstuðningi dóms Hæstaréttar
Bandaríkjanna árið 1964 segir að
það sé afar mikilvægt að almennum
borgurum veitist svigrúm til Þess
að gagnrýna stjómvöld. Sömuleiðis
er það óþolandi að fjölmiðlar og
blaðamenn eigi sífellt yfir höfði
kostnaðarsöm og tímafrek réttar-
höld vegna skaðabótakrafna, eink-
um og sérílagi ef þeim hafa aðeins
orðið á heiðarleg mistök. Ýmsir
bandarískir réttarspekingar vilja því
víkka gildissvið þeirrar formúlu sem
hæstiréttur setti fram um opinbera
starfsmenn þannig að hún gildi um
alla aðila og öll meiðyrðamál.
Brennan hæstaréttardómari, sem
samdi úrskurðinn árið 1964, segir
í öðrum dómi, að einkaaðili sem
kæri vegna máls sem hafi opinbera
eða almenna skírskotun eigi sjálfur
að sanna að ummæli um hann séu
röng og ærumeiðandi og að höfund-
ur þeirra hafi kært sig kollóttan
þótt hann færi með ósannindi.
Úrskurður Evrópudómstólsins
gefur ekki einungis tilefni til þess
að fella úr gildi 108. grein hegning-
arlaga, það þarf að huga að öllu
samhengi meiðyrðamála og mál-
frelsis. Ekki síst vegna þess að lög,
reglur og dómar marka fjölmiðlum
svigrúm til þess að beita málfrels-
inu. í þessu sambandi er rétt að
minna á að í prentlögum er mikil-
vægt og sjálfsagt ákvæði, sem
skyldar blöð til þess að birta strax
í næsta tölublaði leiðréttingar frá
þeim sem fínnst að sér vegið.
Líta ber á málfrelsi sem nauðsyn-
legan þátt réttláts þjóðfélags, þar
sem þjóðfélagsþegnum sé rétt og
skylt að mynda sér skoðanir og tjá
þær öðrum, án íhlutunar stjórn-
valda. í nýrri löggjöf mætti auðvelda
mönnum að fá ummæli dæmd dauð
og ómerk, þyki sannað að þau séu
röng. En kröfur um miskabætur
ættu að standast próf eins og það
sem felst í úrskurði Hæstaréttar
Bandaríkjanna frá 1964.
JÓN ÁSGEIR SIGURÐSSON
fréttaritari Ríkisútvarpsins
í Bandarikjunum.
„GEEBU \/tE> LETKAMN... FLJÓTrff”
Víkveiji skrifar
Allir hafa séð teiknimynda-
skrýtlur um veiðimanninn
sem lyftir veiðistönginni með von-
brigðasvip og á önglinum hangir
skór. En einmitt þetta kom fyrir
veiðimann nokkurn sem renndi fyr-
ir fisk í Eystri-Rangá fyrir skömmu.
Veiðimaðurinn var að egna fyrir lax
nálægt Lambhagahyl þegar hann
festi í nýjum ljósbrúnum vinstrifót-
ar leðurskó frá Strikinu á Akur-
eyri, sem kom siglandi niður ána.
Veiðimaðurinn hafði lítið við annan
skóinn að gera, svo hann urðaði
hann í gjótu við árbakkann og hélt
áfram að reyna við laxinn.
Daginn eftir fór veiðimaðurinn á
sömu veiðislóðir til að athuga hvort
laxinn væri eitthvað gráðugri en
daginn áður. Og skyndilega gekk
hann fram á nýjan ljósbrúnan
hægrifótar leðurskó frá Strikinu á
Akureyri sem hafði rekið á land í
lítilli vík. Veiðimaðurinn fór og sótti
skóinn sem hann veiddi daginn áður
og viti menn: skómir pössuðu sam-
an og það sem meira var, þeir pöss-
uðu veiðimanninum. Honum fannst
því peningunum fyrir veiðileyfíð
ekki hafa verið kastað á glæ, þótt
enginn fengist laxinn.
xxx
nn er okkur íslendingum fijálst
að veiða lax og flestan annan
físk en þar gæti þó farið að sneið-
ast um. Það viðhorf virðist nefnilega
verða æ ríkara meðal borgarbam-
anna úti í hinum stóra heimi að það
sé hreinasta villimennska að veiða
sér til matar og gegn slíku duga
sjaldan rök heilbrigðrar skynsemi.
Víkveiji telur til dæmis að það
gæti orðið mjög erfitt fyrir íslend-
inga að hefja hvalveiðar við landið
í náinni framtíð, jafnvel þótt hægt
verði að sýna óyggjandi fram á að
slíkar veiðar komi ekki á neinn
hátt niður á hvalastofnum.
íslendingar tala þó ekki allstaðar
fyrir daufum eyrum þegar þeir
rökstyðja nauðsyn hvalveiða. Vík-
veiji var til dæmis að koma frá
Bretlandi nýlega og við hlið hans í
flugvélinni sat fullorðin ensk kona
sem var ásarnt vinkonu sinni að
fara í frí til íslands og hlakkaði
afskaplega til. Þessa viku hafði árs-
fundur Alþjóðahvalveiðiráðsins ver-
ið mikið í fréttum í Bretlandi og
talið barst að hvalveiðum. „Þið ætl-
ið að fara að veiða hvali aftur,“
sagði konan og Víkveiji spurði á
móti hvaða álit hún hefði á því.
„Mér fínnst það alveg sjálfsagt,"
sagði konan þá. „Einhvern veginn
verðið þið að lifa og ykkar lifibrauð
kemur úr sjónum.“
Víkveija þótti þetta forvitnilegt
viðhorf en þá sagði konan að hún
byggist við að hennar kynslóð, sem
hefði kynnst lífsbaráttunni um
miðja öldina, væri almennt svipaðr-
ar skoðunar. „En unga fólkið nú
til dags skilur ekki þessa hluti. Það
lifir í gerviheimi og heldur að mjólk-
in komi tilbúin í flöskum og kjötið
innpakkað í plast,“ sagði konan.