Morgunblaðið - 13.06.1993, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13. JÚNÍ 1993
EDVARD
GRIEG
eftir Atla Heimi Sveinsson
HINN 15. júní næstkomandi eru 150 ár liðin frá fæð-
ingn norska tónskáldsins Edvards Griegs. Hann er
eitt vinsælasta tónskáid, sem uppi var á 19. öld, ámóta
eins og Gershwin á þeirri 20. Hann var í lifanda lífi
mjög vinsæll um alla Evrópu og í Rússlandi og ekki
hvað síst í Þýskalandi. Það hjálpaði til að verk hans,
einkum Lýrísku stykkin — smálögin fyrir píanó —
voru uppáhaldsmúsík keisarafjölskyldunnar. Hann
var óhemju vinsæll í Englandi. Kannski fundu menn
þar eitthvað „enskt“ í tónlist hans, en að nokkru leyti
var hann skoskur að uppruna. Nafnið Grieg var upp-
runalega MacGreg eða MacGregor. Hann var af
dönskum, skoskum en aðallega norskum ættum.
Að margra áliti er hann
einn mesti listamað-
ur Norðurlanda, er
nefndur í sömu andrá
og Ibsen, Strindberg,
H.C. Andersen, Edward Munch,
Hamsun og margir fleiri.
Hann var sterkur persónuleiki,
Ú'ölmenntaður heimsmaður. Hann
var prýðilega ritfær og góður
ræðumaður. Menn líktu honum við
Björnstjeme Bjömson. Hann fann
tií í stormum sinnar tíðar og tók
virkan þátt í sjálfstæðisbaráttu
Noregs. Og í þjóðmálum var hann
fijálslyndur framfarasinni. Hann
var þjóðlegur í anda og samdi sín
bestu sönglög — Haugtussa-lögin
við ljóð Ams Garborgs — á lands-
máli.
En dómar manna um hið raun-
vemlega gildi verka hans eru ærið
misjafnir. Því hefur verið haldið
fram að hann væri stórlega ofmet-
inn, væri í rauninni væminn mani-
eristi og innihaldslaus nostrari.
Eða í hæsta lagi þokkalegur
„Kleinmeister“, yfirborðslegur
hagyrðingur, fremur en djúp-
þenkjandi stórskáld.
Franz Liszt sagði um hann að
hann væri bestur í hinum smáu
formum, en innan þeirra væri hann
stór. Þetta er vel sagt og eitt er
víst að gildi listaverka ræðst ekki
af umfangi þeirra. Sjálfur sagði
Grieg: „Listamenn á borð við Bach
og Beethoven reistu kirkjur og
musteri í upphæðum. Það sem ég
vii er það sama, sem Ibsen segir
í síðustu leikritum sínum: byggja
hús þar sem fólk getur átt heima
og fundið hamingjuna."
Kannski var hann meistari hins
örsmáa forms, hinna fíngerðustu
blæbrigða. En svo einfalt er það
heldur ekki. Þegar honum tókst
best upp samdi hann stórverk á
borð við hina stærstu meistara.
Þar má nefna Píanókonsertinn
sem hér var nýlega glæsilega flutt-
ur af undramanninum Leif Ove
Andsnes og Sinfóníuhljómsveit ís-
lands. Þá eru óneitanlega
Strengjakvartettinn í g-moll op.
27 og Fiðlusónatan í c-moll op.
45 frábær verk, sem hver tónjöfur
gæti verið fullsæmdur af.
Hann kunni vel til verka í leik-
húsi eins og tónlistin við Pétur
Gaut sýnir. Uppáhaldsatriði mitt
úr því verki er lokaatriðið: Sofðu,
hjarkæri sveinninn minn. Fyrst
syngur Sólveig hægt og lágt og
síðan hærra í dagsbjarmanum. Og
svo rís tónlistin hæst í eftirspilinu,
sem er örstutt, en þeim mun
áhrifameira — og þar með Iýkur
leiknum. Áhrifin eru ekki síðri en
hjá Wagner þegar hann lýkur
Ragnarrökum, risaverkinu um
Niflungahringinn. En hjá Grieg
gerist hið sama „en miniature".
Því verður ekki neitað að verk
Griegs eru ákaflega misjöf að
gæðum. Hann virðist hafa verið
óöruggur með sjálfan sig og vond-
ur dómari á eigin verk. Stundum
eru verk hans ótrúlega hversdags-
leg, meðalmennskumoð í klæðum
uppgerðarþunglyndis. Rislág lag-
lína og frumstæðir hljómasekvens-
ar. Andagiftin og innblásturinn
virðast hafa yfirgefið hann á sum-
um æviskeiðum. Hann gerði sér
grein fyrir því sjálfur og leið mikl-
ar sálarkvalir af þeim völdum.
En kannski var hann umfram
allt bamatónskáldið mikla, ásamt
Bach og Bartók. Einhvem tíma
minntist ég á Grieg við John Cage.
Augu hans ljómuðu og hann sagði:
„Grieg var mín fyrsta upplifun í
tónlist." Og þá minnist ég þeirrar
gleði sem gagntók mig þegar ég,
kannski ellefu ára, var að spila
Ambumblatt og valsana góðu úr
fyrsta og öðru hefti Lýrísku lag-
anna. Þar er að finna virtúósítet
fyrir smáar hendur og mér fannst
UM ÞESSAR MUNDIR ERU LIÐIN 150 ÁR FRÁ FÆÐ-
INGU NORSKA TÓNSKÁLDSINS EDVARDS GRIEGS
ég vera staddur á glæstasta kon-
sertpalli heimsins. Margir hafa
sömu sögu að segja.
Grieg var óvenjunæmur og
fundvís á fíngerð og frumleg blæ-
brigði hljóma. Þar var hann braut-
ryðjandi og hafði mikil áhrif á
frönsku impressionistana þótt þeir
vildu ekki viðurkenna það í fyrstu.
Debussy skrifaði illyrmislega um
Grieg eins og marga fleiri. Sagði
að tónlist hans væri eins og bleik-
ur sleikjubijóstsykur fylltur með
snjó. En kannski var ástæðan fyr-
ir þessum dómi fremur pólitískur
en listrænn: Grieg var Dreyfus-
sinni en Debussy þjóðrembuaftur-
hald.
Grieg var ekki framúrstefnut-
ónskáld. En í Sláttunum op. 72,
sem hann spinnur úr norskum
þjóðlögum, er hann mjög langt á
undan sínum tíma. Þar er að finna
margt það sem Bartók gerði löngu
síðar. Bartók var enginn kjáni og
ég er viss um að hann hefur gjör-
þekkt þetta sérkennilega verk og
orðið fyrir áhrifum af því.
Ég spurði einu sinni vin minn,
prófessor Schjelderup-Ebbe, sem
er helsti sérfræðingur heimsins í
ævi Griegs og tónlist, ásamt Finn
Benestad, hvort Grieg væri norsk-
ur og þjóðlegur. Ég fékk gott svar:
„Kannski eru norsk þjóðlög
„Griegsk“.“ Þetta er eins og hjá