Morgunblaðið - 13.06.1993, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13. JÚNÍ 1993
KAUPMANNAHAFNARBRÉF
Stríð sem útflutning’svara
SEINT í vetur var ég á ferð við
homið á Nýhöfn og höfninni. Það
var orðið rökkvað og hinum megin
við höfnina blasti við uppljómuð
fimm hæða blokk. Ég horfði undr-
andi á húsið og mundi ekki eftir
að hafa séð það áður. Skipulag
hafnarinnar er í bígerð þessa mán-
uðina, en framkvæmdir ekki hafn-
ar. Sem ég horfði á húsið sá ég að
það var einhvem veginn laust frá
landi. Þá rann upp fyrir mér ljós.
Ég hafði heyrt um húsið, en bara
ekki áttað mig á að það lægi ná-
kvæmlega þama. Þetta er hótel-
skip, sem hýsir flótamenn frá fyrr-
um Júgóslavíu og á því hangir fáni
Rauða krossins.
Um áramótin vom um þijú þús-
und flóttamenn frá fyrrum Júgó-
slavíu komnir til Danmerkur. Nú
hafa reglur um landvistarleyfi til
bráðabirgða verið rýmkaðar, því
Danir vilja leggja sitt af mörkum
til flóttamannahjálpar, svo búist er
við að þeir verði um tíu þúsund á
árinu. Af þeim verða milli tvö og
þrjú þúsund böm á skólaskyldu-
aldri. Flóttamennirnir búa í flótta-
mannabúðum, sem hefur verið kom-
ið upp víða um landið. Gamlir skól-
ar, íþróttamiðstöðvar, gömul
sjúkrahús, og hótel, sumarbúðir og
annað tilfallandi húsnæði hýsir þá,
auk þess sem verið er að reisa fjórt-
án flóttamannabúðir. Hugmyndin
er að þegar hægist um heima fyrir
verði hægt að flytja búðimar á
heimaslóðir flóttamannanna, með-
an verið er að koma upp varanlegu
húsnæði þar.
Bygging búðanna hefur ekki
gengið átakalaust fyrir sig. Verk-
takinn, sem tók að sér að reisa
þær, hefur fengið hótunarbréf frá
dönskum samtökum, sem em
hvorki gestrisin né hjálpfús í garð
flóttamannanna. Þeir sem hótuðu
hafa hlotið dóm fyrir vikið. í vik-
unni vom fýrstu búðimar opnaðar
í Ebeltoft á Jótlandi. Húsin líta út
eins og braggar og í hveijum
bragga búa 35 manns, sem deila
baðherbergi, klósettum og eldhúsi
með tveimur eldavélum, þar sem
þeir elda sjálfír. Plássið er ekki yfír-
þyrmandi, en hjartarýmið vonandi
því meira. Fjögurra manna fjöl-
skylda hefur 13 fermetra herbergi,
með fjórum rúmum, borði og fjómm
stólum og ekki öðm. Hver fullorðinn
fær um 2.500 íslenskar krónur í
fæðispeninga á viku, böm upp að
fjórtán ára fá um 1.600 krónur.
Þar við bætist tæpar 2.000 krónur
í vasapeninga á viku fyrir hvem
fullorðinn, böm fá um 300 krónur.
Eftir fímm mánaða dvöl fær hver
og einn um 1.700 krónur á mánuði
í fatapeninga.
Flóttamenn í setuverkfalli
Fyrir skömmu neitaði hópur
flóttamanna að flytja sig úr einum
búðum í aðrar. Þeim hafði verið
tilkynnt með nokkurra klukku-
stunda fyrirvara að þeir yrðu að
rýma búðirnar, þar sem hver fjöl-
skylda hafði herbergi og flytja á
annan stað, þar sem allir áttu að
sofa saman í einum stómm sal.
Þessi hópur hafði verið fluttur fjór-
um eða fímm sinnum á nokkmm
mánuðum og fólkið var aðframkom-
ið, bömin rótlaus og öllum leið illa.
Þetta er því miður ekki eina dæmið
um að skipulagið sé ekki alltaf eins
og best verður á kosið.
Lanija Tanovic er bosnísk kona,
sem er gestaprófessor við Hafn-
arháskóla um þessar mundir. Eftir
að hún hafði kynnt sér aðbúnað
landa sinna hér sá hún að ýmislegt
mætti betur fara, án þess það kost-
aði meira. Hún reyndi í nokkra
mánuði árangurslaust að ná sam-
bandi við Birte Weiss, innanríkis-
ráðherra, og benda henni á að
heppilegra væri að reyna að fá
flóttamennina sjálfa til að taka til
höndunum í stað þess að allt sé
gert fyrir þá. Þeir hafa ekki þörf
fyrir að allir dagar séu eins og
sunnudagar, segir hún.
Eitt vandamálið er skólaganga
bamanna. Mismunandi reglur hafa
gilt um skólaskyldu bamanna, eftir
því hvenær þau koma til landsins.
Nú hefur verið ákveðið að þau eigi
öll að ganga í skóla, en þeim verð-
ur kennt á eigin máli og með eigin
námsefni, því skólagangan miðast
ekki við að innlima þau í danskt
samfélag. Þau komast vonandi heim
á endanum. Lanija Tanovic benti á
að kennsla sé eitt af því sem flótta-
mennirnir sjálfír ættu að fá stuðn-
ing við að koma á. Ýmis dagleg
störf gætu líka verið viðfangsefni
flóttamannanna sjálfra. Eftir að
önnur sjónvarpsstöðin sagði frá ár-
angurslausum tilraunum hennar til
að ná fundum ráðherrans tókst það
loksins og ráðherrann hyggst reyna
að nýta ábendingar gestsins til að
bæta aðbúnað flóttamannanna og
þær geta líka falið í sér spamað
fyrir gestgjafana.
Bæjarbúarnir sem mótmæltu
komu og seinna brottför
flóttamannanna
Sambúð innfæddra og flótta-
mannanna er upp og ofan. í fyrra
komst danskt þorp í fréttimar, því
þar mótmæltu íbúamir hástöfum
að fá flóttamannabúðir í nágrennið.
Blaðamenn fóru unnvörpum í heim-
sókn í bæinn til að hitta fyrir þetta
ógestrisna fólk og ábyrgir Danir
spurðu sig hvers lags hegðun þetta
væri eiginlega. Mótmæli bæjarbúa
voru þó virt að vettugi, en nú mót-
mæltu íbúarnir aftur. í þetta skipt-
ið af því þeir vilja ekki missa flótta-
mennina. Það stóð nefnilega til að
senda þennan hóp á brott til að
rýma fyrir öðrum hóp. íbúamir
segja hins vegar að það sé ómann-
eskjulegt, því það fari vel á með
þeim og flóttamönnunum. Þeir við-
urkenna fúslega að þeim hafi
skjátlast í upphafí. Nú hafí þeir
kynnst flóttamönnunum og vilja
ekki að þeir þurfí að líða þá pínu
að vera rifnir upp með rótum enn
á ný.
Öðm hveiju er haft í hótunum
við flóttamennina og stundum er
það meira en orðin tóm. Það var
fremur heppni en forsjá að Hels-
ingjaeyri komst ekki í heimspress-
una fyrr í vetur á sama hátt og
Mölln og Solingen í Þýskalandi.
Flösku með bensíni var kastað að
flóttamannabúðum á Helsingjaeyri.
Flaskan sprakk á svölum, þar sem
þvotturinn brann, en fjölskyldan
sem svaf inni slapp með skrekkinn.
Svipað hefur gerst annars staðar.
Við einar búðir voru brenndir
krossar líkt og viðkomandi hefðu
horft á Ku Klux Klan-myndir frá
Ámeríku. Þetta hefur orðið til þess
að víða í flóttamannabúðum eru
einhveijir íbúanna á næturvakt, svo
hinir geti sofíð rólega. En önnur
hlið mála er sú að Rauði krossinn
er að drukkna í umsóknum fólks,
sem vill vinna í sjálfboðavinnu í
búðunum. Um tvö þúsund störf eru
laus og umsækjendum hefur fjölg-
að úr fímmtán í þijátíu þúsund á
einu ári.
Töluvert hefur verið um fréttir
af þjófnuðum og innbrotum í ná-
grenni við nokkrar flóttamanna-
búðir. Sums staðar hefur verið gerð
húsleit og þá fundist þýfi fyrir
dijúgar upphæðir. Þetta hefur auð-
vitað alið á úlfúð í garð flóttamann-
anna. Dæmi eru um að flóttamönn-
um hafí verið bannað að versla, en
flóttamennimir sjálfír hafa reynt
hvað þeir geta til að hafa vitið fyr-
ir þeim gripdeildarsömu. Fimm eða
sex flóttamönnum var vísað úr
landi eftir að upp komst um skipu-
lögð innbrot og sölu á þýfí.
Sem stendur eru haldin nám-
skeið fyrir starfsmenn búðanna til
að kenna þeim að takast á við
þjófnaði og hnupl. Á einhvern hátt
þarf að koma flóttamönnunum í
skilning um að í Danmörku gilda
ákveðnar reglur og venjur, sem
þeir verða að laga sig að. Þeir sem
standa að námskeiðunum benda
einnig á að gera verði flóttamen-
inna ábyrgari, svo þeir sjái að sér
og láti af þjófnaði og hnupli.
Sambúð flóttamannanna inn-
byrðis hefur einnig orði fjölmiða-
matur, því komið hefur fyrir að
slegið hefur í brýnu milli flótta-
manna af ólíku þjóðerni. Serbar og
Króatar beijast heima fyrir og þeir
hafa líka slegist hér. Talað hefur
verið um að skilja hópana að, en
það er varla rétta leiðin. Betra að
flóttamennirnir átti sig á að þeir
séu komnir í burtu frá ósköpunum
og betra að reyna að ná áttum að
nýju í stað þess að festast í hatri
og illdeilum. Pjönkur þeirra eru
fátæklegar, en flóttamennirnir
flytja reynslu sína og minningar
Löggjöf fortíðar mótar
nýja stjórnarskrá Rússa
ÞEGAR mönnum blöskra erfiðleikar Rússa við að færa þjóðfélag sitt
til nútímahorfs og tileinka sér ýmsar hugmyndir sem þykja sjálfsagð-
ar á Vesturlöndum, er því oft borið við að í raun og veru þekki þjóð-
in ekki lýðræði því hún hafi aldrei kynnst því af eigin raun. Og það
sé bara ekki við neinu betra að búast þegar menn reyni að feta sig
eftir þröngnm stigum lýðræðis, þeir hljóti ærið oft að renna til. En
það er önnur hlið á málinu sem sjaldnar er bent á þótt það virðist
eiga vel við nú þegar reynt er að koma saman stjórnarskrá og tryggja
réttláta skiptingu valds og gæða auk þess að sameina rússneskt gildis-
mat og vestræna virðingu fyrir einstaklingsbundnum réttindum. Hún
er sú að Rússar kunni mætavel allt aðra siði, sem afneita vestrænum
borgaralegum gildum og lagahefð.
Valdabarátta
Rúslan Khasbúlatov, forseti rússneska þingsins, í ræðustól en þeir
Borís Jeltsín, forseti Rússlands og Víktor Tjsernomyrdín forsætisráð-
herra fylgjast með. Á stjómlagaþinginu i Moskvu var í vikunni tekist
á um drög þau sem fyrir liggja að nýrri stjórnaraskrá Rússlands en
litlu er talið skipta hver endanlega útgáfan verður; áhrifin af so-
véskri löggjöf á stjórnarskrána verði eftir sem áður greinileg.
Þegar Sovétríkin voru stofnuð var
Rússaveldi í orði kveðnu þurrkað
út af yfírborði jarðar. Ríkið sem tók
við átti að byggja á gerólíkum
grundvallarviðhorfum og stjórnend-
ur þess litu ekki á það sem arftaka
Rússneska keisaradæmisins. Eitt
augljósasta dæmið um grundvallar-
mun á borgaralegum lögum og so-
véskum má fínna í skilgreiningunni
á glæp. Samkvæmt borgaralegum
skilningi á lögum ná þau aðeins
yfír verk manna. Enginn er dæmdur
fyrir glæp sem hann hefur alls ekki
framið: Að
dæma mann
saklausan er
versta rang-
læti sem hugs-
ast getur sam-
kvæmt vest-
rænum skilningi. Þetta er dálítið
öðruvísi samkvæmt sovéskum lög-
um, því einstaklingsbundin sekt eða
sakleysi eru þar ekki úrslitaatriði.
Orsakir glæpa eru nefnilega ekki
einstaklingsbundar heldur liggja
þeir í þjóðfélagsafstæðum sem svo
eru nefndar, efnahagslegu misrétti
og öðru slíku. Þess vegna er ekkert
vit í að refsa fátækum bónda sem
fremur morð svo dæmi sé tekið.
Óðalsbóndinn (kúlakkinn) er hins
vegar eins og Pjotr Stútsjka, sem
stundum var nefndur faðir sové-
skrar löggjafar, orðaði það: „kúgari
jafnvel þótt hann hafí ekki formlega
framið neinn glæp og tilvera hans
ein í sósíalísku þjóðfélagi er til bölv-
unar og því næg ástæða til að setja
hann í einangrun."
Stéttir og félagsgerðir
Stútsjka var ómyrkur í máli og
þótt viðhorf hans segi ekki alla sög-
una um sovéskt réttarfar lýsa þau
grundvallarviðhorfunum: Rétti fólks
til að vera dæmt af
verkum sínum er í
raun hafnað, ein-
staklingar eru
dæmdir samkvæmt
hugmyndum vald-
hafans um stéttir
og félagsgerðir. Þetta höfuðatriði
sovésks réttarfars var laganemum
við Moskuvháskóla innprentað alveg
fram á síðustu ár og af því markast
hugarheimur þeirra sem nú takast
á um nýja stjórnarskrá Rússlands,
því margir þeirra eru einmitt lög-
fræðingar. Þess vegna skyldi maður
ekki vanmeta áhrifín af sovéskri
löggjöf á stjómarskrána sem nú
verður látin taka gildi, og þá skiptir
í raun engu máli hvort hún líkist
meir útgáfu Jeltsíns forseta eða
Æðstaráðsins.
Takmörkuð tilfinning Rússa fyrir
lögum og því hvemig stjórnarskrá
setur reglur um lagasetningu og
innihald laga vekur enga furðu þeg-
ar hugsað er til þess hvernig öllum
hefðbundnum skilningi á lögum og
réttarfari var snúið við í stjórnartíð
bolsjevíka í Rússlandi. En í raun og
veru rufu bolsjevíkar ekki rússneska
lagahefð að öllu Ieyti þótt þeir af-
neituðu hinni borgaralegu af-
dráttarlaust.
Rússar hafa aldrei látið praktísk-
ar reglur, eins og þær sem er að
fínna í stjómarskrám vestrænna
ríkja, ráða lögum og lagasetningu.
Vald Rússakeisara fyrir byltingu var
algjört. Þegnar Rússakeisara nutu
ekki borgararéttinda í vestrænum
skilningi þess orðs. Lög og dóm-
skerfí Rússaveldis vom fmmstæð
og ekki bætti úr skák að umbóta-
vilji var ákaflega takmarkaður. Þeir
sem trúðu á byltinguna töldu um-
bætur af hinu illa því þær mundu
bara tefja fyrír byltingunni, stjómin
var of íhaldssöm til þess að raun-
verulegar umbætur á réttarfari
næðu fram að ganga og þeir sem
þó börðust fyrir þjóðfélagslegum
umbótum töldu oft að margar
gmndvallammbætur kynnu að
verða vatn á myllu tiltekinna afla
fremur en til bóta fyrir þjóðfélags-
heildina. Og af því leiddi að stjórnar-
skrá var aldrei baráttumál í Rúss-
landi.
Óbreytt skilgreining valdsins
Þess vegna er það vissulega nýtt
að stjómarskrá eigi að leysa úr póli-
tískri flækju, eins og þeirri sem
stjórnlaus valdabarátta síðustu
tveggja ára hefur leitt til. Spurning-
in um stjórnarskrá er hins vegar
alls ekki ný. Það var talað um
stjórnarskrá í Rússlandi alla 19.
öldina og í Sovétríkjunum var vissu-
Iega stjórnarskrá. Én stjórnarskrár
í rússneskum skilningi áttu alltaf
að tryggja ákveðin valdahlutföll eða
festa vald tiltekinna afla í sessi.
Þannig er stjórnarskrá sósíalísks
ríkis skilgreind í Sovésku alfræði-
orðabókinni sem grundvallarlög um
völd hins vinanndi fólks öðm frem-
ur. Skilgreining valdsins breyttist
nefnilega furðu lítið í Rússlandi við
hina miklu Októberbyltingu, eins
og hún var lengi kölluð hér á landi.
Alræðisvald keisarans varð á fáein-
um ámm alræði öreiganna og aug-
ljóslega lætur alvaldur ekki stjóm-
arskrá takmarka vald sitt, hvort
sem þar er keisari eða „öreigar" á
ferð.
Ráðaleysi Rússa yfír stjórnarskrá
sinni á ábyggilega rætur að rekja
til lítils skilnings á lýðræði. En það
er ekki síður hægt að skýra það
með alltof staðgóðri þekkingu á al-
ræði. Eins og ýmsir sérfræðingar
um lög og réttarfar hafa verið að
benda á síðustu daga, eftir að stjórn-
arskrársamkundan settist að störf-
um hér í Moskvu, er í báðum stjórn-
arskráruppköstum að finna allskon-
ar vandræðalega kafla sem tæplega
eiga heima í stjómarskrá, til dæmis
áminning til foreldra um að hugsa
vel um börn sín, fólk er hvatt til
að svíkja ekki undan skatti og fleira
i þeim dúr. Með öðrum orðum hún
er full af siðferðilegum áminningum
sem tengjast alls ekki lögum og við-
urlögum. í báðum uppköstum er
sömuleiðis kveðið á um nefndir og
ráð sem eigi að tryggja réttlæti á
ýmsum sviðum og öryggi borgar-
anna gagnvart fjármálastofnunum,
BAKSVID
Jón Ólafsson skrifar frá Moskvu