Morgunblaðið - 13.06.1993, Blaðsíða 24

4-
24
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13. JUNI 1993
-I-
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13. JÚNÍ 1993
25
JltargiiiiMflifetfe
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1200 kr. á mánuði innan-
lands. I lausasölu 110 kr. eintakið.
„Við verðum að hafa
atvinnu í þessumbæ“
Sfldarvinnslan í Neskaupstað
hefur samið um kaup á nýj-
um togara frá Spáni, sem verður
afhentur í júlí-ágúst næstkom-
andi. Af því tilefni bauð fyrirtæk-
ið út 115 milljóna króna hlutafé
fyrir skömmu. Starfsfólk fyrir-
tækisins hefur að undanförnu og
af eigin frumkvæði sameinazt
um að kaupa hluti í félaginu að
því er fram kemur í frétt hér í
blaðinu. Lágmarkskaup eru kr.
25.009 en ýmsir kaupa stærri
hluti. í frétt Morgunblaðsins seg-
ir:
„Útgerðarstjóri fyrirtækisins
segir að allir bæjarbúar taki þátt
í að gera togarakaupin að veru-
leika og starfsmennirnir hafi
tugum saman keypt hlutabréf.
Kaupverðið er dregið af launum
starfsfólksins í skömmtum, eftir
samkomulagi við hvem og'einn.
Þetta hefur mjög góð áhrif á
starfsandann og það er gott fyr-
ir alla aðila að fínna að fólkið
er með. Við verðum að hafa at-
vinnu í þessum bæ.“
Sfldarvinnslan í Neskaupstað
hefur opnað hlið sín fyrir hluta-
fjárframlögum starfsfólks og
bæjarbúa. Fyrirtækið hefur þok-
azt í átt að almenningshlutafé-
lagi. Sú stefnumörkun er athygl-
isverð. Rekstrarform fyrirtækja
í landinu er að vísu og af eðlileg-
um ástæðum með ýmsu móti og
aðstæður ráða hvern veg að er
staðið. Mestu máli _ skiptir að
reksturinn lúti lögmálum arð-
semi og markaðar og standi und-
ir eðlilegum kostnaði og þróun
fyrirtækjanna, þar með töldum
réttmætum launum. Meginmál
er að tryggja hvort tveggja,
rekstraröryggið og atvinnuör-
yggíð-
Fyrirtækjadauðinn og at-
vinnuleysið síðustu fímm, sex
árin sýna okkur- meðal annars,
að fyrirhyggja hefur ekki nægj-
anlega ráðið ferðinni í fjárfest-
ingu eða rekstri í þjóðarbúskapn-
um. Frá árinu 1987 hefur hag-
vöxtur í helztu viðskiptalöndum
okkar aukizt um 15% á sama
tíma 0 g landsframleiðsla hér hef-
ur minnkað um 3%. Þar hefur
minnkandi fiskafli töluverð áhrif,
með og ásamt ýmsu öðru, svo
sem rangri fjáfestingu, fjárlaga-
halla, skuldsetningu og hávöxt-
um. Samkvæmt upplýsingum
Vinnumálaskrifstofu félags-
málaráðuneytisins voru 5.400
manns, 4,6% fólks á vinnualdri,
atvinnulausir í aprílmánuði síð-
astliðnum. Þjóðhagsstofnun spá-
ir 5% atvinnuleysi að meðaltali á
þessu ári.
Starfsfólk Síldarvinnslunnar í
Neskaupstað og fleiri bæjarbúar
hafa sameinazt um að kaupa
hluti í fyrirtækinu í tilefni fyrir-
hugaðra togarakaupa. Útgerðar-
stjórinn segir að þetta hafí haft
„mjög góð áhrif á starfsandann".
Enginn vafí er á því að almenn
hlutafjáreign fólks í atvinnu-
rekstri eykur skilning þess á lög-
málum atvinnu- og efnahagslífs-
ins og rekstrarskilyrðum fyrir-
tækjanna í landinu. Á þennan
skilning hefur verulega skort,
þótt þjóðsáttarsamningar 1990
og samskipti aðila vinnumarkað-
arins síðan vitni um vaxandi al-
menna þekkingu að þessu leyti.
Eins og staðan er nú í sjávarút-
vegi, meðal annars vegna minnk-
andi þorskstofns, veltur á öllu
að landsmenn tileinki sér og
þroski með sér skilning af þessu
tagi. Þetta er og kjörin leið til
að auka eigið fé í fyrirtækjum,
sem oftar en ekki er of lítið. Það
er því af hinu góða að ýta undir
almenn hlutabréfakaup með
skattstýringu.
Síðustu árin hefur vígstaða
þjóðarinnar í lífsbárattu hennar
versnað umtalsvert. Árið 1987
var ísland í 6. sæti meðal 24
OECD-ríkja á mælikvarða þjóð-
artekna á mann. Árið 1990 var
það komið niður í 16. sæti. í
upplýsingabréfí fjármálaráð-
herra í febrúarmánuði síðastliðn-
um eru leiddar líkur að því að
við verðum á þessum ári komnir
niður í 18. til 19. sæti. Erlendar
skuldir okkar hafa meir en tvö-
faldazt frá 1980; voru 400 þús-
und krónur á mann í árslok 1980
en 870 þúsund krónur í lok síð-
asta árs. Atvinnuleysi er og
meira en verið hefur lengi. Og
langvinn efnahagslægð í um-
heiminum og minnkandi sjávar-
afli torvelda vegferðina út úr
vandanum.
Það er því mikilvægt að
styrkja samstöðuna í þjóðfélag-
inu; efna til samátaks um að
rétta af þjóðarskútuna. Það
þurfa öll þjóðfélagsöfl, allir
landsmenn, að leggjast á átaks-
árina. Fordæmið í Neskaupstað,
þar sem starfsfólk Síldarvinnsl-
unnar og bæjarbúar sameinast
um hlutafjárkaup í atvinnu-
rekstri er hressandi hvatning í
öllum bölmóðnum. „Við verðum
að hafa atvinnu í þessum bæ,“
sagði útgerðarstjórinn eystra.
Það er mergurinn málsins. Við
verðum að hafa atvinnu í þessu
landi; virkja menntun og framtak
fólksins sem það byggir.
ÞÓRBSRGUR TALDI
sig eitt sinn veita mér
tímabæra áminningu
þegar hann sagði ég
væri atómskáld,
hvortsem ég rímaði
eða ekki(!) Hann gerði
sér ékki grein fyrir því að ég tók
þessa aðfinnslu sem hvatningu og
uppörvandi hrós einsog á stóð en
ekki niðursallandi gagnrýni, því
atómskáldin reyndu að endurnýja
og endurskoða hvortsem aðferð
þeirra var öllum skiljaleg eða ekki,
en það var umfram allt hugmyndin
og tungutakið sem nauðsynlegt var
að umskapa en ekki formið eitt; því
féllu orð Þórbergs vel að hugmynd-
um mínum um raunverulega endur-
sköpun; að hún miðaði markvisst
að endurlausn Ijóðmálsins. Ég hafði
löngun til að vera fremur skáld
atómhugmynda en formbyltingar
einnar saman; semsagt atómhug-
myndaskáld fremuren atómskáld,
hvortsem það tókst nú eða ekki(!)
Formið átti að falla að hugmynd-
inni hvortsem búningurinn var nýr
eða gamall en hugmyndin átti um-
fram allt að vera óhefðbundin og
nýstárleg.
Þórbergur vissi semsagt ekki að
atómskáld í hugsun var mér í senn
eftirsóknarvert takmark og þókn-
anlegt en hvorki ámæli né vond
gagnrýni. Ég sagði honum þetta
aðvísu en hann skildi það ekki.
Nútímaskáldskapur var honum, að
ég hygg, lokuð bók - og samt var
hann að bauka við einskonar mód-
HELGI
spjall
emisma! Hann var
lesblindur á afstrakt-
hugsun, og hann var
ekki einn um það.
Dymbilvaka (1949)
var honum — og flest-
um öðmm — jafn-
framandi 0g páskakvæði á hebr-
esku. En markmið hennar var mér
íhugunarefni þótt Steinn varaði við
svo sterkum áhrifum frá Eliot, en
ég hef löngum efazt um þessi áhrif.
Dymbilvaka Hannesar Sigfússonar
var mér ungum í senn ærið umhugs-
unarefni, spennandi nýsmíð, mynd-
líkinganáma og ljóðræn reynsla.
En hún er frekar í ætt við súrreal-
isma en dæmigerðan atómskáld-
skap, þótt hún byggi einsog hann
ekkisízt á „hljómrænni notkun
orða“, svoað vitnað sé í greinargerð
Halldórs Laxness fyrir Unglingnum
í skóginum (Eimreiðin 1925).
Dymbilvaka er að sjálfsögðu í ætt
við expressjónisma sem var lengi á
leiðinni til Islands. Ingi Bogi Boga-
son lýsir honum svo í ritgerð um
Jóhann Jónsson, Til að mála yfir
litleysi daganna, Skírnir, 1991:
„Textinn er samhengislítill, hann
er safn ógnvænlegra en jafnframt
fáránlegra 0g gróteskra mynda...
Ljóðin eru lítið annað en samsafn
tilviljunarkenndra augnablika." í
Dymbilvöku má sjá slík „tilviljana-
kennd augnablik" í draumkenndu,
ljóðrænu flæði. En fingraför Eliots
birtast í línum eins 0g Svona upp
með þig, það er glas, en þessi áhrif
eru einskonar tilviljun eins og ég
kem að síðar og segja lítið sem
ekkert um Dymbflvöku. En Steinn
Steinarr hafði beðið Hannes Sigfús-
son um að þýða The Waste Land.
í marz 1955 birtist ritdómur eft-
ir mig í Stefni um Ljóð ungra
skálda sem komu út árið áður og
þar vík ég að Dymbilvöku og segi:
„í ljóðabálki hans (þ.a. Hannesar
Sigfússonar) er nístandi kvöl vita-
varðarins sem horfir á kynslóð sína
sogast í brimskaflana, eðlislæg kvöl
hins einskis megna, djúp og átakan-
lega sönn. Hann veit að
Bleikum lit
bundin er dögun hver og dökkum kili...
— og sér vinda veifa skikkju dauð-
ans á trylltri öld. Fyrir augum hon-
um birtast válegar myndir horfinna
alda, þegar - -
...við riðum
til Ásgarðs heim með höfuð vor á knjánum
Og tómlát gleði rann úr öðru auga
en óttaslegin spum á reiki í hinu.
Svo sjáum við vitann rísa úr sæ,
„þar sem auðnin ákallar dauðann"
- og heyrum hrópað útúr myrkrinu;
varið ykkur á ljósinu, það er ljós
dauðans. Okkar kynslóð hefur oft
þurft að vara sig á ljósinu, beðið
skipbrot einmitt þar sem hún hugði
sér óhætt. Um þessi örlög, hvort
sem þau eru persónubundin eða
saga heillar kynslóðar, fjallar skáld-
ið af mikilli list, djúpum skilningi
og átakanlegri kvöl...“
M
(meira næsta sunnudag)
EINKAVÆÐINGAR-
átakið, sem ríkisstjóm
Sjálfstæðisflokks og
Alþýðuflokks boðaði í
hvítbók sinni, hefur
þegar borið nokkurn
árangur. Sementsverk-
smiðju ríkisins og Síld-
arverksmiðjunum hefur verið breytt í
hlutafélög, án þess þó að ákvörðun hafí
verið tekin um að selja hlutafé til einkaað-
ila. Frumvarp um breytingu Lyfjaverslunar
ríkisins í hlutafélag verður tekið fyrir á
Alþingi í haust. Hins vegar hafa þegar
verið seld hlutabréf í Ríkisprentsmiðjunni
Gutenberg, Ferðaskrifstofu íslands, ís-
lenskri endurtryggingu, Þróunarfélagi ís-
lands og Jarðborunum. Framleiðsludeild
ÁTVR var einnig seld einkaaðilum. Bóka-
útgáfa Menningarsjóðs var lögð niður og
eignir hennar seldar, en söluandvirðið á
að renna í nýjan menningarsjóð, sem gera
á menningarátak í nýrri mynd. Huga
mætti að breyttu og útvíkkuðu hlutverki
menntamálaráðs, sem er gróin stofnun, í
því sambandi. Skipaútgerð ríkisins var
einnig lögð niður og eignir hennar seldar.
Tekjur ríkisins af þessari einkavæðingu
eru hins vegar ekki nema tæpar 800 millj-
ónir, sem er miklu minna en þau 1-2% af
ríkisútgjöldum, sem ríkisstjórnin hugðist
afla með sölu ríkisfyrirtækja. Þótt árang-
urinn sé nokkur, er hann mun minni en
ætlað var.
Ástæður þess að slegið hefur í baksegl
einkavæðingarinnar eru nokkrar. í fyrsta
lagi er almennt efnahagsástand slæmt og
ekki heppilegur tími til að selja eignir. I
öðru lagi hafa erfiðleikar bankanna vegna
vanskila og gjaldþrota fyrirtækja, einkum
ógöngur Landsbankans, orðið til þess að
áformum um einkavæðingu ríkisbankanna
hefur verið slegið á frest. í þriðja lagi
ýtir þróunin á hlutabréfamarkaðnum, þar
sem hlutabréf í mörgum stöndugustu fyrir-
tækjum landsins hafa hrapað í verði, varla
undir áhuga fjárfesta á að fjárfesta í nýj-
um hlutafélögum. Loks má færa rök fyrir
því að einkavæðingarátakið hafí ekki farið
af stað með þeim krafti, sem nauðsynlegur
var til þess að hrífa almenning með og
afla því stuðnings.
Síðastnefnda atriðið er vert að skoða
nánar. Reynslan frá öðrum löndum sýnir,
að trú almennings á einkavæðingaráform-
um er oft lítil í fyrstu, en þegar fyrstu
fyrirtækin hafa verið gerð að almennings-
hlutafélögum og seld með almennu hluta-
fjárútboði, hefur viðmótið breyst. Almenn-
ingur eignast smátt og smátt hlutabréf í
arðvænlegum fyrirtækjum, fylgist af
áhuga með gengi fyrirtækjanna og hefur
jákvæðara viðhorf bæði til atvinnulífsins
sem slíks og til einkavæðingarinnar. Þetta
hefur til dæmis orðið raunin í Bretlandi,
þar sem einkavæðingarátak ríkisstjórnar-
innar, íhaldsflokksins, hefur gert fjórðung
Breta að fyrirtækjaeigendum.
Sala hlutabréfa á afsláttarverði til
starfsmanna ríkisfyrirtækja, sem eru
einkavædd, hefur einnig aflað einkavæð-
ingunni fylgis. Fyrstu viðbrögð starfs-
manna í ríkisfyrirtæki, sem áformað er
að selja, eru oft ótti um laun, réttindi og
atvinnuöryggi. Stéttarfélög opinberra
starfsmanna hafa því víða lagst gegn
einkavæðingu. Þegar starfsmennirnir eru
hins vegar sjálfír orðnir beinir hluthafar í
fyrirtækinu sínu eru þeir yfirleitt bæði
ánægðari með eigin stöðu og leggja meira
á sig í þágu fyrirtækisins, sem kemur
rekstri og þjónustu til góða. Það hefur
enda sýnt sig að í Bretlandi hafa um 90%
starfsmanna einkavæddra fyrirtækja þegið
boð um að kaupa hlutafé, í trássi við vilja
leiðtoga stéttarfélaga sinna.
Þau ríkisfyrirtæki, sem seld hafa verið
á þeim tveimur árum, sem ríkisstjórnin
hefur setið, hafa ekki boðið upp á mögu-
leika á mjög stóru og víðtæku hlutafjárút-
boði. Eina fyrirtækið af þeim sem talin
eru upp hér að framan, sem sett var á
almennan hlutabréfamarkað, er Jarðbor-
anir ríkisins. Hluthafar í Jarðborunum eru
reyndar orðnir um fimm hundruð, og það
RE YKJ AVIKU RBREF
Laugardagur 12. júní
verður að teljast nokkur árangur. Mark-
mið einkavæðingar er ekki eingöngu að
afla ríkinu tekna og gera rekstur ríkisins
hagkvæmari, heldur líka að gera fleiri ís-
lendinga að hlutafjáreigendum. Þess vegna
hefði það haft jákvæð áhrif, ef hægt hefði
verið að standa við áætlanir um að breyta
til dæmis Búnaðarbankanum í hlutafélag,
selja hann á almennum markaði og hvetja
almenning til að fjárfesta. Því miður eru
ekki forsendur nú fyrir slíkri einkavæðingu
bankans, eins og áður hefur verið rætt á
þessum vettvangi. Undirbúningur að sölu
annarra stórra og arðvænlegra ríkisfyrir-
tækja, til dæmis Pósts og síma eða Raf-
magnsveitnanna, er ekki það vel á veg
kominn að útlit sé fyrir að einkavæðing
geti orðið að veruleika á kjörtímabili þess-
arar ríkisstjómar. Margt bendir því til að
vegna óhagstæðra aðstæðna verði ríkis-
stjórnin að sætta sig við að vinna ekki
stóra sigra í einkavæðingarmálum á þessu
kjörtímabili.
ENGIN ÁSTÆÐA
er hins vegar til að
hverfa frá þeim
markmiðum, sem
ríkisstjómin hefur
sett sér, þótt
ástæða kunni að
vera til að fara sér
Áfram
stefnt að
einkavæð-
ingn
hægar en að var stefnt. Reynslan hefur
sýnt, nánast án undantekninga, að einka-
fyrirtæki em betur rekin en ríkisfyrirtæki
og þar er betur farið með fé. Ástæðan er
auðvitað sú að önnur sjónarmið en við-
skiptaleg ráða oft ferðinni í ríkisfyrirtækj-
um. Ríkisbankarnir eru ef til vill skýrasta
dæmið um þetta. Þar sem bankaráðin era
kjörin pólitískri kosningu, hljóta pólitísk
sjónarmið að minnsta kosti að togast á
við viðskiptaleg í stjóm bankanna, þótt
ekki sé þar með sagt að þau verði ævin-
lega ofan á. Einkavæðing Skipaútgerðar-
innar sýnir líka að hægt er að leggja nið-
ur rekstur, sem kostaði skattgreiðendur
hundrað milljóna króna árlega, án þess
að það komi niður á þeirri þjónustu, sem
fyrirtækið veitti. Einkaaðilar taka hana
einfaldlega í sínar hendur.
Bent hefur verið á að mörg opinber
fyrirtæki hér á landi séu vel rekin, og það
er eflaust rétt. Hins vegar er afkoma fyrir-
tækisins ekki það eina, sem máli skiptir,
heldur einnig hagsmunir neytendanna.
Ríkisfyrirtækin skortir það aðhald, sem
einkafyrirtæki í eðlilegu samkeppnis-
umhverfi hafa. Þannig má til dæmis spyija
hvort ýmis gjaldtaka Pósts og síma af sím-
notendum vegna skráningar í símaskrá,
færslu síma og annarra slíkra viðvika, sem
oft þarf aðeins eina tölvufærslu til að fram-
kvæma, sé í einhveiju raunverulegu sam-
hengi við hinn raunveralega kostnað fyrir-
tækisins af þjónustunni.
Ein rök enn fyrir einkavæðingu ríkisfyr-
irtækja eru þau, að reynslan hvarvetna
sýnir að laun starfsmanna hins opinbera
era ævinlega lægri en hjá þeim sem vinna
sambærileg störf í einkageiranum. Þetta
orsakast auðvitað af minni arðsemiskröf-
um, sem gerðar era í ríkisfyrirtækjum, og
meiri fastheldni við launataxta. Starfs-
menn ríkisfyrirtækja fá sjaldnast greidd
laun eftir frammistöðu, heldur starfsaldri
og starfsheiti. Sala ríkisfyrirtækja - eða
fyrirtækja í eigu sveitarfélaga á borð við
Strætisvagna Reykjavíkur - er því ein
leið til að hækka laun starfsfólksins og
ætti að vera því hvatning að styðja og
taka þátt í einkavæðingunni.
Ríkisstjórnin ætti að halda sínu striki
varðandi áform um að breyta ríkisfyrir-
tækjum í hlutafélög, þótt beðið sé með að
selja hlutabréfin. Slík breyting á rekstrar-
formi ríkisfyrirtækja hefur í för með sér
aukna ábyrgð stjórnendanna á rekstri og
afköstum. Hún eykur jafnframt möguleika
fyrirtækjanna á að haga starfsmannahaldi
sínu á sem hagkvæmastan hátt, bæði hvað
varðar mannval og launagreiðslur, og auð-
veldar alla ákvarðanatöku vegna minni
pólitískrar stýringar. Formbreytingin ein
og sér getur því, ef rétt er á haldið, bætt
enn meðferð opinbers fjár.
V-/
Nútímavæð-
ing ríkis-
kerfisins
EN ÞAÐ ER EKKI
nóg að einblína á
einkavæðingu ein-
vörðungu til að
draga úr útgjöldum
ríkisins og auka
hagkvæmni. í nútímaþjóðfélagi hefur hið
opinbera ýmis verkefni undir höndum sem
ekki er hægt að færa alfarið til einkaað-
ila. Við viljum ekki lágmarksríki, sem veit-
ir borgurunum einungis löggæslu og rétt-
arkerfí. Hægrimenn alls staðar á Vestur-
löndum era sammála um að ríkinu beri
einnig að tryggja að ákveðin félagsleg
þjónusta, s.s. á sviði heilbrigðismála og
menntamála, sé öllum aðgengileg. Þó að
þessi þjónusta verði ekki með góðu móti
einkavædd þýðir það hins vegar ekki að
hún eigi að vera undanskilin kröfum um
gæði og hagkvæmni en margir vinstrimenn
hafa fallið í þá gryfju að telja að fyrst
ákveðin opinber þjónusta sé nauðsynleg
megi ekki gagnrýna hvernig hún er veitt.
Einn þingmanna breska Ihaldsflokksins,
William Waldegrave, gerir þetta að umtals-
efni í ritgerð sem hann nefnir „Opinber
þjónusta og framtíðin“ og gefín var út af
Conservative Political Centre fyrr á þessu
ári. Þar segir Waldegrave að íhaldsmönn-
um hafí ekki tekist að koma þeim boðskap
sínum, að það sé sá sem njóti þjónustunn-
ar sem skipti máli, almennilega á fram-
færi fyrr en Borgarasáttmálinn (Citizen’s
Charter) var gefínn út af John Major for-
sætisráðherra árið 1991. Sáttmálanum var
ætlað að vera hlekkurinn milli einstak-
lingsins og þjónustu hins opinbera. Með
Borgarasáttmálanum eru meðal annars
settir ákveðnir gæðastaðlar varðandi opin-
bera þjónustu. Þegar búið er að skilgreina
hvað eigi að felast í þjónustunni er almenn-
ingi gerð grein fyrir hvers hann eigi rétt
á að krefjast. Með sáttmálanum er einnig
reynt að tryggja að þjónusta sé veitt í
samræmi við verð og að hún taki mið af
þörfum almennings en ekki starfsmanna
kerfísins. Þá er tekið skýrt fram að ef
kerfínu verði á mistök eigi einstaklingurinn
rétt á afsökun eða útskýringu. Major lýsti
þessu þannig sjálfur í ræðu í janúar 1992:
„Of oft er litið á almenna borgara sem
heppna viðtakendur ókeypis þjónustu. En
þeir era það ekki. Þeir borga fyrir þjón-
ustuna með eigin fé, sem þeir eru skyldað-
ir að greiða í skatta. Þeir eiga heimtingu
á að komið sé fram við þá sem fullgilda
viðskiptavini, sem hafa borgað fyrirfram.“
Það er ekki bara í Bretlandi, sem menn
velta fyrir sér hvemig auka megi gæði
og hagkvæmni þeirrar þjónustu sem ríkið
veitir og mun óhjákvæmilega koma til með
að veita í framtíðinni. Svipaðar hugmynd-
ir hafa verið uppi á Norðurlöndunum, í
Frakklandi, Bandaríkjunum og á Nýja-Sjá-
landi, svo nokkur ríki séu nefnd. Alls stað-
ar eru menn að kasta fyrir róða gömlum
kreddum á borð við þær að gæði þjónustu
ráðist af því hve miklu fé sé.eytt og að
almenningur verði að velja á milli lágra
skatta eða góðrar þjónustu. Waldegrave
bendir á að þriðju leiðina verði að finna
til að binda enda á þá þversögn að almenn-
ingur segist vera reiðubúinn að greiða
meira fyrir góða þjónustu en greiði hins
vegar ávallt atkvæði gegn þeim flokkum
sem segjast vilja hækka skatta til að veita
hana. Segir hann almenning þegar telja
sig greiða nóg fyrir opinbera þjónustu.
Hann vilji hins vegar fá meira fyrir pening-
ana. Þetta á líklega við alls staðar á Vest-
urlöndum.
TIL AÐ NÁ ÞESSU
markmiði er ekki
nóg að ætla að
bæta stjórnun og
skilvirkni í hinu op-
inbera kerfi. Hug-
arfarsbreyting verður að eiga sér stað.
Við verðum að endurmeta hlutverk hins
opinbera og starfshætti þess. í fyrsta lagi
verðum við að spyija okkur hvaða verkefn-
um sé nauðsynlegt að hið opinbera sinni.
Og ef ríkið hefur í dag einhver verkefni
með höndum, sem era óþörf eða aðrir
geta sinnt, á að losa þau frá ríkinu.
Hugarfars-
breyting og
endurmat

* !miÉm
r> - ’ . '-!Æí %-ssfc "fy
■

.
sæHHSKSRsí.;
■-' ■■;; .■.'•■■■■,':■ ú'^1%,:,
- «' fi
Til skamms tíma rak ríkið til dæmis
ferðaskrifstofu, skipafélag og prentsmiðju.
Þessi verkefni era nú í höndum einkaaðila
og varla getur nokkur haldið því fram að
það sé almenningi í óhag. Fjölmörg dæmi
má finna til viðbótar um verkefni sem rík-
ið sinnir í dag en ætti í raun ekki að sinna.
Þegar búið er að skilgreina hvað ríkinu
beri að gera munum við eftir sem áður
standa uppi með umfangsmikið opinbert
kerfí. Næsta verkefni hlýtur því að vera
að reyna að draga úr því skrifræði og
þeirri óhagkvæmni, sem oft einkennir opin-
beran rekstur. Það verður að auka sam-
keppni og kostnaðarvitund þegar rekstur
hins opinbera er annars vegar. Við verðum
að spyija hvort nauðsynlegt sé að ríkið
veiti þjónustuna í öllum tilvikum þó að það
tryggi að hún sé veitt.
Þessa hugsun má einnig fínna í stjómar-
sáttmálanum þar sem segir m.a. að „stefnt
[sé] að því að aðskilja . .. rekstrarlega
ábyrgð annars vegar og útgjöld hins opin-
bera hins vegar“. Einnig segir að ríkis-
stjómin muni beita sér fyrir því að fram-
kvæmdir og rekstur verði boðin út í aukn-
um mæli og að útboðin nái til fleiri þátta
en verið hefur. í síðasta mánuði sam-
þykkti svo ríkisstjórnin tillögur Friðriks
Sophussonar fjármálaráðherra um umbæt-
ur og nýskipan í ríkisrekstri, sem hafa það
að markmiði að dreifa valdi, auka ábyrgð
og flytja ákvarðanir sem næst vettvangi.
Eru hugmyndir fjármálaráðuneytisins
mjög í anda þeirrar stefnu seni tekin hef-
ur verið upp í Bretlandi og fleiri löndum.
Talið er að einkavæðing og útboðsstefna
hafi þegar sparað íslenska ríkinu um tólf
milljarða króna. Sjö milljarða vegna þess
að ekki hefur þurft að greiða áfram styrki
til ríkisstofnana sem voru einkavæddar og
fímm milljarða vegna útboða Innkaupa-
stofnunar ríkisins og Vegagerðar ríkisins
á síðustu sex áram.
1 erindi, sem ungur hagfræðingur, Þór
Sigfússon, flutti á ráðstefnu Sambands
ungra sjálfstæðismanna lim nútímavæð-
ingu ríkisreksturs í síðasta mánuði, sagði
hann að þótt búið væri að stíga mörg
veigamikil skref í átt til aukinnar hagræð-
ingar í ríkisrekstri með einkavæðingu, nið-
urlagningu stofnana, útboðum, endur-
skipulagningu einstakra stofnana, vinnu
við útreikninga á einingakostnaði í þjón-
ustu ríkisins og fleiru, skorti samræmingu,
þ.e. að allar þessar aðgerðir væra þáttur
í einni stefnu þar sem markmiðið væri
nútímalegri ríkisrekstur. Þór skýrði þetta
frekar: Útbúa þarf heildarstefnu um
hvernig færa megi ríkisreksturinn í nú-
tímalegt horf. Vel framsett stefna gerir
vilja stjómvalda til að bæta lífsgæði með
endurskipulagningu ríkisins trúverðugri
en ella. Slík heildarstefna getur orðið til
að eyða því viðhorfi að „fijálslyndir flokk-
ar“ eða „fijálslyndar ríkisstjórnir“ séu al-
mennt neikvæð í garð ríkisrekstrar og að
„niðurskurður" sé lausnarorðið. Með
stefnu af þessu tagi er sýnt fram á að
„uppbyggilegri“ viðhorf eru ríkjandi á
þessum vettvangi, sem taka mið af raun-
veruleikanum í sambandi við verksvið rík-
isins, og þar sem leitað er hagkvæmra
lausna til að gera ríkisreksturinn einfald-
ari og betri um leið og valfrelsi og vald-
dreifíng í þjóðfélaginu er aukin.“
Hér skal tekið undir þessi orð. Mikil-
vægt er að sá vilji og geta, sem fyrir hendi
er innan stjórnarflokkanna til að bæta
meðferð almannafjár og gera ríkiskerfið
ódýrara og meðfærilegra, strandi ekki á
erfíðum aðstæðum til einkavæðingar. Rík-
isstjórnin ætti nú að snúa sér af fullum
krafti að nútímavæðingu ríkisrekstrarins.
Slíkt átak mun til lengri tíma litið skila
miklu meiri árangri en flatur niðurskurð-
ur, sem ávallt hlýtur að vera skammtíma-
lausn.
Morgunblaðið/Þorkell
„Hægrimenn alls
staðar á Vestur-
löndum eru sam-
mála um að ríkinu
beri einnig að
tryggja að ákveð-
in félagsleg þjón-
usta, s.s. á sviði
heilbrigðismála
og menntamála,
sé öllum aðgengi-
ieg. Þó að þessi
þjónusta verði
ekki með góðu
móti einkavædd
þýðir það hins
vegar ekki að hún
eigi að vera und-
anskilin kröfum
um gæði og hag-
kvæmni en marg-
ir vinstrimenn
hafa fallið í þá
gryfju að telja að
fyrst ákveðin op-
inber þjónusta sé
nauðsynleg megi
ekki gagnrýna
hvernig hún er
veitt.“
-h