Morgunblaðið - 21.04.1994, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 21. APRIL 1994
Að taka af skarið
eftir ÓlafÞ.
Stephensen
Jón Baldvin Hannibalsson utan-
ríkisráðherra hefur með greina-
skrifum sínum í Morgunblaðið und-
anfarnar vikur staðfest það álit
undirritaðs að hann sé sá ráðherra
í ríkisstjórninni, sem beztan skiln-
ing hafi á nýjum kringumstæðum
í utanríkismálum íslendinga og átti
sig á að nauðsynlegt sé að endur-
meta þá stefnu íslenzkra stjórn-
valda að standa utan Evrópusam-
bandsins (ESB). Hins vegar hefur
ráðherrann - ennþá - veigrað sér
við að draga þá beinu ályktun, sem
virðist nærtækast að draga af hans
eigin málflutningi.
Breyttar forsendur
Jón Baldvin hefur rétt fyrir sér
um það að aðildarsamningar hinna
EFTA-ríkjanna við Evrópusam-
bandið, sérstaklega Norðurland-
anna þriggja, gerbreyta flestum
forsendum, sem íslendingar þurfa
að gefa sér við stefnumótun gagn-
vart ESB. Til dæmis er líklegt að
mun meira tillit yrði tekið til sjávar-
útvegshagsmuna íslendinga í aðild-
arviðræðum við ESB en almennt
hefur verið talið á íslandi.
Það er sömuleiðis rétt hjá utan-
ríkisráðherra að ESB-aðild allra
hinna Norðurlandanna ijögurra
mun væntanlega þýða að sá póli-
tíski styrkur, sem Islendingum hef-
ur verið að samvinnunni við
Norðurlönd á alþjóðavettvangi,
mun fara dvínandi, jafnt og mikil-
vægi sjálfs Norðurlandasamstarfs-
ins.
Allsherjarsamtök Evrópuríkja
Enn er það rétt hjá Jóni Baldvin
Hannibalssyni að horfur á enn frek-
ari fjölgun aðildarríkja Evrópusam-
bandsins á næstu árum bendi til
tvenns; annars vegar að dregið
verði úr tilhneigingu til miðstýring-
ar innan sambandsins og það verði
því fýsilegri kostur fyrir Islendinga,
og hins vegar að með inngöngu
Austur- og Mið-Evrópuríkja verði
ESB allshetjarsamtök Evrópuríkja
í efnahags- og öryggismálum, sem
„Getur það kannski
verið að utanríkisráð-
herra - eins og margir
aðrir íslenzkir stjórn-
málamenn - sé svolítið
smeykur við það gern-
ingaveður, sem óhjá-
kvæmilega verður
magnað upp ef íslenzk-
ur stjórnmálaforingi
kveður upp úr með að
sækja beri um aðild að
Evrópusambandinu?“
lítill hagur sé af að standa utan.
Hann hefur jafnframt rétt fyrir sér
að eftir því sem aðildarríkjum Evr-
ópusambandsins ijölgar, rýrnar
mikilvægi NATO, EFTA, OECD
og Sameinuðu þjóðanna í töku
ákvarðana og tækifærum, sem Is-
lendingum gáfust þar til samráðs
og samstarfs við önnur ríki, fækk-
ar.
Utanríkisráðherra hefur enn
fremur á réttu að standa þegar
hann segir að hugmyndir manna
um fullveldi hafí breytzt: „Engin
þjóð er fullvalda ef hún er áhrifa-
laus um örlög sín og getur ekki
tekið þátt í að móta aðstæður sín-
ar. Þjóð sem axlar ábyrgð í ftjálsu
samstarfí lýðræðisríkja og hlýtur,
- fyrir vikið, möguleika til að öðlast
áhrif á pólitískar og efnahagslegar
ákvarðanir sem skipta afkomu
hennar öllu hefur ekki fyrirgert
fullveldi sínu.“
Tvíhliða samningur eða
aðildarumsókn
Loks er það er rétt mat hjá utan-
ríkisráðherra að breyting á EES-
samningnum í tvíhliða samning
íslands og ESB getur reynzt snúið
úrlausnarefni hvað varðar eftirlit
með efndum íslendinga á samn-
ingnum. Aðrir hafa bent á að lík-
legt sé að ESB muni krefjast þess
að íslendingar viðurkenni lögsögu
framkvæmdastjórnar ESB og Evr-
ópudómstólsins. Að samþykkja
slíkt án nokkurra áhrifa á ákvarð-
anatöku innan sambandsins væri
verri kostur en að ganga í sam-
bandið.
í grein sinni i Morgunblaðinu
8. apríl segir Jón Baldvin um
hugsanlega aðildarumsókn Ísiend-
inga: „Fari svo að aðild Norður-
landanna þriggja að Evrópusam-
bandinu frestist fram í ársbyijun
1996 kann að vera að mögulegt
sé fyrir íslendinga að ganga frá
aðildarsamningum fyrir þann tíma
°g fylgja nágrannaríkjunum inn í
Evrópusambandið, þótt líklegra sé
að Islendingar myndu þurfa að
gjalda þess að hafa ekki tekið boði
um aðildarviðræður vorið 1992. Ef
ríkjaráðstefnan árið 1996 kemst
að niðurstöðu um framtíðarskipu-
lag Evrópusambandsins er ekki
útilokað að aðildarviðræður við ís-
land gætu hafizt strax upp úr því
og að af aðild gæti orðið fyrir alda-
mót.“
Hvers vegna þessi dráttur?
I ljósi ofangreinds málflutnings
utanríkisráðherra er sérkennilegt
að hann skuli ekki draga þá skýru
ályktun af sinni eigin röksemda-
færslu, sem virðist blasa við. Ef
hónum er alvara með skrifum sín-
um, ætti hann að leggja til að ís-
land sæki um aðild að Evrópusam-
bandinu og hefíast handa um að
vinna tillögunni stuðning. Raunar
mun hún eiga fylgi mikils meiri-
hluta almennings að fagna ef
marka má nýlegar skoðanakannan-
ir. Utanríkisráðherra segist í grein
sinni 8. apríl ekki tilbúinn að kveða
upp úr um þetta, og gefur í skyn
að hann muni bíða eftir niðurstöð-
um könnunar Háskólans á kostum
og göllum ESB-aðildar, sem vænt-
anlegar eru í sumar.
Það var kannski gott og blessað
að biðja Háskólann um faglegt álit,
þótt sú beiðni ríkisstjórnarinnar
væri lögð fram a.m.k. tveimur
árum of seint. Hins vegar er það
alveg morgunljóst að ákvörðun um
að sækja um aðild að Evrópusam-
bandinu er pólitísk ákvörðun. Hinar
pólitísku staðreyndir, sem sú
ákvörðun hlýtur að byggjast á,
liggja þegar á borðinu og hníga
Ólafur Þ. Stephensen
allar til sömu áttar - Jón Baldvin
hefur sjálfur varið fjórum ágætum
greinum í Morgunblaðinu til að
rekja þær og væntanlega lítur hann
fremur á sig sem stjórnmálamann
en fréttaskýrenda. „Innlegg í um-
ræðuna" eru góðra gjalda verð, en
duga skammt, þegar það hefur
dregist alltof lengi að stjórnmála-
menn taki af skarið.
Gífurlegur styrkur væri að því
að fylgja hinum Norðurlöndunum
inn í ESB, þar sem þá fengju ís-
lendingar tækifæri til að taka þátt
í umræðum á ríkjaráðstefnunni
1996 um framtíðarskipulag sam-
bandsins. Ef Jón Baldvin Hannib-
alsson leggur á annað borð ein-
hvern trúnað á að Island eigi mögu-
leika á að gerast aðili að Evrópu-
sambandinu fyrir 1996, áttar hann
sig jafnframt á því að það er afar
brýnt að umsókn sé lögð inn sem
fyrst, og að menn endurtaki ekki
mistökin frá 1992, þegar íslenzkir
stjórnmálamenn hummuðu boð
Evrópusambandsins um aðildarvið-
ræður fram af sér nánast umræðu-
laust. Það er ekki hægt að bíða
endalaust með að gera upp hug
sinn.
Ótti við gerningaveður
afturhaldsins?
Ef á annað borð á að bíða eftir
niðurstöðum Háskólans, er hins
vegar mikilvægt að ráðherrar ríkis-
stjórnarinnar noti tímann til að
átta sig sjálfir á hinum pólitíska
raunveruleika, sem íslendingar búa
við, og eigi pólitískan vilja og þor
Friður, frelsi og framfarir
eftir Valgerði
Bjarnadóttur
Ég er þeirrar skoðunar að við
hefðum átt að vera samferða
EFTA-þjóðunum fíórum í nýafstað-
inni samningagerð þeirra við Evr-
ópusambandið. Skoðun mína byggi
ég ekki síður á því að ég hygg að
það sé góður kostur fyrir ísland að
vera aðili að Evrópusambandinu,
en hinu að það sé vont fyrir okkur
að standa ein Norðurlandaþjóðanna
utan við sambandið.
Stríðið þar sem áður hét Júgó-
slavía er stundum nefnt sem dæmi
um máttleysi Evrópusambandsins
til annars en að setja smámunaleg-
ar reglur um að því er stundum
virðist ómerkilegustu hluti. Sá dóm-
ur er ekki á rökum reistur. Evrópu-
sambandið getur ekki aðhafst í
neinum málum nema þeim sem
fíallað er um í samningum sem
samstarfíð hvílir á. í Maastricht-
samningnum samþykktu aðildarrík-
in að eiga samstarf á sviði utanrík-
is- og öryggismála, sá samningur
öðlaðist hins vegar ekki gildi fyrr
en í nóvember síðastliðnum. Nú
verður hægt að fjalla um málið
undir merkjum Evrópusambandsins
jafnt sem NATO eða Sameinuðu
þjóðanna. Engu skal hins vegar
spáð um hvort líklegt er að á hinum
nýja samráðsvettvangi verði til ein-
hver sú hugljómum sem gæti orðið
upphafið að endinum á hörmungun-
um á Balkanskaga.
En því er stríðið nefnt að það
ætti fremur að minna á ástæðu
þess að það samstarf sem nú fer
fram undir merkjum Evrópusam-
bandsins hófst, en vanmætti þess
til að koma á friði milli stríðandi
þjóða. Stríðið á Balkanskaga er
meira í ætt við það ástand sem ríkt
hefur í Evrópu í aldanna rás, en
friðinn sem hefur ríkt í bráðum 50
ár. Hugmyndafræðin að baki Evr-
ópusambandinu byggist á því, að
með efnahagslegri samvinnu megi
tvinna brýnustu hagsmuni þjóða svo
saman að pólitískur ágreiningur nái
aldrei að verða svo djúpstæður að
ekki borgi sig fremur að komast
að samkomulagi á friðsaman hátt
en að leysa hann með vopnum. Á
tímum kalda stríðsins gegndi sam-
starfið mikilvægu hlutverki í að
halda valdajafnvæginu í álfunni, þó
því verði auðvitað ekki jafnað við
hlutverk Norður-Atlantshafsbanda-
lagsins í þeim efnum.
Á sínum tíma ákváðu aðildarríki
bandalagsins í andstöðu við fram-
kvæmdastjórn þess að veita Grikkj-
um inngöngu í bandalagið. Fram-
kvæmdastjórnin taldi efnahagskerfi
Grikkja of veikt, en ríkisstjórnir
aðildarríkjanna töldu að aðild að
bandalaginu myndi tryggja lýðræð-
ið í sessi í Grikklandi. Aðildarríkin
ítrekuðu vilja sinn til að efla lýð-
ræði og mannréttindi í inngangi að
Einingarlögunum, samningnum um
að koma á innri markaðnum svo-
kallaða. Eitt brýnasta verkefni Evr-
ópusambandsins nú er að finna leið-
„Áköfustu stuðnings-
þjóðir bandalagsins eru
líklegast smáríkin sem
voru á meðal stofnríkj-
anna, þ.e. Holland,
Belgía og Lúxemborg.
Stjórnmálamenn frá
þessum löndum eru ein-
dregið þeirrar skoðun-
ar að samstarfið sé mun
mikilvægara smáþjóð-
unum en stórþjóðun-
um.“
ir til náins pólitísks samstarfs við
nýfrjálsu ríkin í Mið- og Austur-
Evrópu, til að tryggja þar í sessi
pólitískt og efnahagslegt frelsi.
Áköfustu stuðningsþjóðir banda-
iagsins eru líklegast smáríkin sem
voru á meðal stofnríkjanna, þ.e.
Holiand, Belgía og Lúxemborg.
Stjórnmálamenn frá þessum lönd-
um eru eindregið þeirrar skoðunar
að samstarfið sé mun mikilvægara
smáþjóðunum en stórþjóðunum. Án
þess gætu þær stóru farið sínu fram
og jafnvel enn, sem fyrr á tímum,
notað smáríkin sem skiptimynt í
samningum sín á milli. A fundum
í ráðherraráði ESB hefur Lúxem-
borg jafnmarga fulltrúa og Þýzka-
land. Lúxemborgarfulltrúinn hefur
jafna möguleika á að koma máli
sínu á framfæri og tala fyrir skoð-
unum sínum og þýzki fulltrúinn.
Lúxemborg er jafnoft og jafnlengi
í forsæti sambandsins og Þýzka-
land, ákveður dagskrá og stýrir
fundum. Sennilegast verður þessum
reglum eitthvað breytt í framtíð-
inni, en engar breytingar verða
gerðar nema með samþykki allra
aðildarþjóðanna. Um þetta verður
fíallað á ráðstefnu ríkjanna árið
1996. Ef þjóðirnar samþykkja
samningana sem ríkisstjórnir
EFTA-landanna fíögurra hafa gert
um aðild að ESB munu þær eiga
þátt í að móta framtíðarfyrirkomu-
lagið.
Það er gömul kenning að frjáls-
ræði í viðskiptum leiði til aukinnar
hagsældar. Sú kenning sannaðist
svo ekki var um villst á fyrstu árun-
um eftir stofnun Efnahagsbanda-
lagsins er gífurlegur vöxtur varð í
viðskiptum milli landanna og hag-
tölur tóku á rás. Við stofnum Efna-
hagsbandalagsins þóttust Bretar
ekki eiga þar erindi og beittu sér í
stað þess fyrir stofnun EFTA. En
samstarfið við samveldislöndin, hið
sérstaka samband sem Bretar hafa
alltaf talið sig eiga við Bandaríkin
og EFTA báru hins vegar ekki þá
ávexti sem Efnahagsbandalagið og
sóttust Bretar því fljótt eftir aðild,
þó ekki hafi þeim verið veitt inn-
ganga fyrr en árið 1972.
Friður, frelsi og framfarir eru svo
sjálfsagðar fólki af minni kynslóð
að það getur þótt næstum því hall-
til að fylgja niðurstöðunum eftir,
gefi þær til kynna að það þjóni
þjóðarhagsmunum íslendinga að
sækia um aðild að ESB. Raunar
má ólíklegt teljast að niðurstöður
Háskólans verði á annan veg.
Fræðileg ráðgjöf, þótt vönduð sé,
kemur samt ekki í stað pólitísks
mats þeirra manna, sem bera
ábyrgð á landstjórninni. Eins og
utanríkisráðherra segir sjálfur,
fáum við aldrei að vita hvort Evr-
ópusambandið er tilbúið að bjóða
okkur góða kosti, nema við sækjum
um aðild.
Getur það kannski verið að utan-
ríkisráðherra - eins og margir aðr-
ir íslenzkir stjórnmálamenn - sé
svolítið smeykur við það gerninga-
veður, sem óhjákvæmilega verður
magnað upp ef íslenzkur stjórn-
málaforingi kveður upp úr með að
sækja beri aðild að Evrópusam-
bandinu? Hann ætti að vera orðinn
vanur landráðabrigzlunum og
rógnum, sem afturhaldið á íslandi
hefur ævinlega haft í frammi í
garð þeirra, sem hafa viljað tryggja
hagsmuni íslendinga á alþjóðavett-
vangi með þátttöku í alþjóðlegu
samstarfi lýðræðisríkja; NATO,
EFTA og EES. Það þarf alvörufor-
ystumenn til.að standast slíkt, en
í ljósi reynslunnar ættu menn að
geta skotið öxlum í gerningaveðrið,
í þeirri vissu að það hefur aldrei
unnið á þeim, sem ekki hafa hvikað
frá málstað sínum.
Auk þess legg ég til að
sjálfstæðismenn taki sér tak ...
Takandi þá áhættu að endurtaka
mig, eins og Cató gamli, sem ævin-
lega endaði ræður sínar í róm-
verska senatinu á því að leggja til
að Karþagó yrði lögð í rúst, legg
ég til að forystumenn Sjálfstæðis-
flokksins, sem enn hafa ekki fært
sannfærandi rök fyrir þeirri afstöðu
sinni að ísland eigi að láta vera
að leita inngöngu í Evrópusam-
bandið, noti tækifærið á meðan Jón
Baldvin er að hugsa sig um og
verði fyrri til að taka af skarið um
umsókn um aðild að ESB. Slíkt
væri, eins og áður hefur verið rök-
stutt, í samræmi við glæsilega sögu
Sjálfstæðisflokksins sem framvarð-
ar og brautryðjanda í utanríkismál-
um Islendinga.
Höfundur er stjórnmálnfræðingvr
og leggur stund á framhnldsnáni
i alþjóðastjórnmálum íLondon.
Valgerður Bjarnadóttir
ærislegt að nota sem forsendur fyt'-
ir skoðunum, hugmyndum eða
gerðum manns. í örskotsfíarlægð,
í nýftjálsum ríkjum Mið- og Austur-
Evrópu eru hins vegar jafnaldrat'
sem vita af eigin raun að friðurinn
getur helgast af því að þjóðin hagi
sér rétt, þeir kynntust frelsinu fyrir
örfáum árum og framfarirnar eru
varla í augsýn. Þjóðirnar sem
mynda Evrópusambandið vilja
standa vörð um og efla þessi dýr-
mætustu lífsgæði: frið, frelsi og
framfarir. Þess vegna fyrst og
fremst tel ég að íslenzk þjóð eigi
erindi í Evrópusambandið.
Höfundur er viðskiptafræðingui'
og starfor hjá EFTA í Brussel.