Morgunblaðið - 03.08.1996, Blaðsíða 22

22 LAUGARDAGUR 3. ÁGÚST 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Ragnar Axelsson
Forsetahjónin á Bessastöbum
Frú Guðrún Katrín Þorbergsdóttir og herra Ólafur Ragnar Grímsson hyggjast opna
Bessastaði svo landsmenn geti betur kynnst þessum merka sögustað.
siðmenningu, en einnig í siðmenningu Banda-
ríkjanna og Kanada. Það skapar okkur og
þessum tveimur þjóðum nokkra sérstöðu með-
al þjóða. Slíkur þáttur er til dæmis ekki ríkur
í menningu annarra Evrópuríkja. Það væri
skemmtilegt viðfangsefni, jafnt fræðilega,
menningarlega og þjóðfélagslega, að efna til
samvinnu við Bandaríkjamenn og Kanadabúa
þar sem fjallað er um mikilvægi landnemahug-
arfarsins fyrir okkar tíð og framtíðina.
í þessu sambandi fínnst mér einnig að við
þurfum að setja aukinn kraft í að styrkja
tengsl okkar við Vestur-íslendinga, afkom-
endur þeirra sem fluttu frá íslandi við lok
síðustu aldar. Mér fínnst Vesturfarasetrið á
Hofsósi vera lofsvert framtak og dæmi um
hvað hægt er að gera. Ég vil gjaman beita
forsetaembættinu til þess að færa tengsl okk-
ar við Vestur-íslendinga í nýjan búning og
gera þau virkari en verið hefur. Ég held að
það geti ekki aðeins styrkt okkar menningu
og skapað dýrmæt sambönd við einstaklinga
og fjölskyldur heldur einnig verið efnahagslega
og viðskiptalega mikilvægt fyrir okkur.
Þótt það sé nokkuð annars eðlisjiá megum
við heldur ekki gleyma þeim Islendinga-
byggðum sem nú hafa þróast og vaxið á
Norðurlöndum um nokkuð langt skeið. Við
þurfum að fjalla um það sérstaklega með
hvaða hætti við höidum tengslum við þann
fjölda og_ gerum þeim auðveldara að snúa
aftur til íslands."
Markaðssókn á nýjum svæðum
í kosningabaráttunni sagði Ólafur Ragnar
að hann vildi vinna að því að efla orðstír og
hagsmuni þjóðarinnar á alþjóðlegum vettvangi.
„Ef við ætlum að bæta lífskjörin á Is-
landi, greiða niður erlendar skuldir og treysta
tilvemgrundvöll þjóðarinnar á nýrri öld, verð-
um við að sækja umtalsverðar viðbætur við
okkar þjóðartekjur til þeirra vaxtarsvæða í
hagkerfí heimsins sem eru mest áberandi,
sérstaklega í Asíu og Suður-Ameríku.
Viðskiptaumhverfí og samspil stjómvalda
og viðskiptalífs í þessum heimshlutum er hins
vegar víða á þann veg að það getur auðveld-
að mjög framrás íslenskra fyrirtækja á þess-
um svæðum að hafa bæði forsetaembættið
og önnur stjómvöld að bakhjarli þannig að
stuðningur í gagnkvæmum samskiptum þar-
lendra og íslenskra stjómvalda sé tryggður.
Ég held þess vegna að þap sé mikilvægt að
stjórnvöld og atvinnulíf á íslandi velji í sam-
einingu ákveðin áherslusvæði í Asíu, Suður-
Ameríku og einnig kannski að nokkm leyti
í Afríku, eins og Namibíu og Suður-Afríku,
á næstu misserum. Menn einbeiti síðan kröft-
um sínum að þessum svæðum."
íslenska hagkerfið eitt fyrirtæki
Ólafur Ragnar segir að forseta íslands
berist fjölmörg boð um heimsóknir, bæði
opinberar og aðrar. Honum fínnst að vel
megi hafa viðskiptahagsmuni þjóðarinnar í
huga þegar ákveðið er hvort eða í hvaða röð
boðin skuli þegin.
„í raun og vem fínnst mér að íslenska
þjóðin þurfí að skipuleggja sókn sína á ný
markaðssvæði líkt og stórfyrirtæki gera. í
þessum efnum er íslenska hagkerfíð í reynd
eitt fyrirtæki á markaðssvæði heimsins," seg-
ir Ólafur Ragnar. Hann telur að í þessu sam-
bandi sé afar mikilvæg samvinna forsetans
við allt það unga fólk sem er víða í farar-
broddi nýsköpunar, bæði í nýjum atvinnu-
greinum eins og hugbúnaðargerð, markaðs-
setningu véla og tækja og einnig í stjórnun
ýmissa helstu sjávarútvegsfyrirtækja og sölu-
samtaka í landinu. Það sé fyrst og fremst
þessi nýja kynslóð í íslensku atvinnulífi sem
ráði úrslitum um hvort ísland sigrar í efna-
hagslegri samkeppni á nýrri öld.
Sáttmáli þjóðarinnar
Menn hafa velt því fyrir sér hvort pólitísk-
ur maður gæti breytt embætti forseta ís-
lands, hvort hinn lagalegi rammi embættisins
veiti svigrúm til þess að gera embættið póli-
tískara en það hefur verið. Hvað segir forset-
inn um slíkar vangaveltur?
„Stjórnarskrá íslenska lýðveldisins felur í
sér ákveðnar grundvallarreglur. Þingræðis-
reglan er þar einna mikilvægust. Ef þær
skyldur sem þingræðisreglan felur í sér eru
uppfylltar af alþingismönnum og þeim flokk-
um sem standa að kjöri til þings, þá er ís-
lensk stjórnskipan í nokkuð föstum skorðum.
Það er þess vegna fyrst og fremst Alþingi
og flokkamir í landinu sem hafa það í sinni
hendi að halda íslenskri stjómskipan í reynd
innan þess ramma sem stjórnarskráin boðar.
Aðkoma forsetans að stjórnarmyndunum
og öðrum starfsskyldum sem tengjast valda-
hlutföllum á Alþingi ræðst alfarið af því hvort
Alþingi hefur borið gæfu til þess að uppfylla
hinar þingræðislegu skyldur sínar. Ég tel
mjög mikilvægt að Alþingi geri það. Ég hef
áður lýst því yfir að ég telji það mikilvæga
þróun í stjórnarmyndunum á Islandi að for-
ystumönnum flokka hefur smátt og smátt
lærst að ganga þar til verks með rösklegri
hætti en áður v"r gert og sjá þingi og þjóð
fyrir starfhæfri stjórn á skemmri tíma en
áður tókst. Ég mun reyna að leggja mitt af
mörkum til þess að hvetja forystumenn flokk-
anna til að halda áfram á þeirri braut.
Hins vegar er það eðli stjómarskrár og
stjómskipunar að þar er fyrst og fremst um
sáttmála þjóðarinnar sjálfrar að ræða. Það
er ekki til nein stjórnskipun í veröldinni þar
sem allir þættir eru skráðir í lagatextann.
Traustleiki stjórnarfarsins byggist ekki síður
á viðhorfí þjóðar og þeirri stjórnmenningu
og lýðræðishefð sem er virkur þáttur í sér-
hveiju samfélagi. Á vettvangi stjórnmála-
fræðanna er iðulega fjallað um margvíslegar
tilraunir sem gerðar hafa verið að smíða
stjórnskipun landa fyrst og fremst með form-
legum lagalegum textum, án þess að lýðræð-
ishefð eða stjórnmenning skapaði þeim laga-
ákvæðum eðlilegar þjóðfélagslegar rætur.
Allar slíkar tilraunir hafa mistekist. Það er
þess vegna ekki lagatextinn sem er trygging
fyrir farsælu stjórnarfari heldur fyrst og
fremst þær lýðræðishefðir og sú samfélags-
lega menning sem ríkir fyrst og fremst í
hugum landsmanna sjálfra. I þessum efnum
fínnst mér mikilvægt að forsetinn leggi rækt
við það að efla Jýðræðishefðina í landinu og
þróa menningu íslendinga og þá þætti hennar
sem snúa að stjómkerfí og þjóðfélagsumræðu
á þann veg að það sé í samræmi við þær
kröfur sem breytt heimsskipan felur í sér.“
Samskipti við önnur stjórnvöld
Ólafur Ragnar segist ekki eiga von á að
verulegar breytingar verði nú á samskiptum
forseta íslands við önnur stjórnvöld.
„Þeir þættir í starfi forsetans sem bundnir
eru við formlega framgöngu hans innan
stjórnkerfísins hafa í áratugi verið í svipuðum
búningi og ég tel eðlilegt að svo sé áfram.
Ég tel hins vegar að það sé dýrmætt að for-
seti geti átt samtöl við forystumenn ríkis-
stjórnar og þings og komið á framfæri þeim
upplýsingum sem til forseta berast og einnig
fræðst um það sem fram fer á vettvangi fram-
kvæmdavalds og löggjafarvalds.
Ráðherrarnir eru samstarfsmenn forsetans
í margvíslegum málum. Forsetinn og mennta-
málaráðherrann sinna í sameiningu til dæmis
mörgum verkefnum á sviði menningarmála
og mennta. Ráðherrarnir taka oft þátt í heim-
sóknum forseta til byggðarlaga og til ann-
arra ríkja þannig að samvinna forseta og
stjómvalda er margvísleg auk hinna formlegu
samskipta sem tengjast ákveðnum verkskyld-
um á vettvangi stjórnkerfisins."
Úr hringiðu stjórnmálanna
Hinn nýkjömi forspti stígur nú út úr hring-
iðu stjórnmálanna. Óttast hann ekki að það
verði erfitt að standa utan hennar?
„Nei, alls ekki. Það er nú reyndar þannig
að mér hefur liðið best á mínum starfsferli
þegar ég var í Háskólanum. Þeir sem störf-
uðu þar með mér og nemendur mínir þekkja
hve vel ég undi mér við þau störf. Þess vegna
er það mér að mörgu leyti eðlilegt að vera
áhorfandi að atburðarásinni á vettvangi
stjórnmálanna. Ég tamdi mér slíkan starfsst-
íl þegar ég þurfti sem fræðimaður og kenn-
ari að fjalla um stjórnmálin og það sjónar-
horn hefur ávallt verið ríkt í mér. Þeim sem
unnið hafa með mér á vettvangi þjóðmálanna
hefur stundum fundist ég hafa of mikla til-
hneigingu til þess að taka sjálfan mig út af
borðinu og horfa á það utan frá.
Reyndar er það líka þannig að glíman á
vettvangi íslenskra stjórnmála felur í sér
mikla endurtekningu. Þetta eru oftast nær
sömu málin ár eftir ár, aftur og aftur. Mér
fannst ég vera farinn að kunna þau utan að
og mér hefur alltaf þótt utanbókarlærdómur
dálítið leiðinlegur! Þess vegna var það mér
að ýmsu leyti skemmtileg tilbreyting fyrir
ári að láta af forystustarfi á vettvangi stjórn-
málanna og geta farið að helga mig öðrum
májum sem fólu í sér meiri ögrun.
Ég tel reyndar að þetta rútínueðli íslenskra
stjórnmála sé stjómmálaumræðunni í landinu
Qötur um fót. Ég held ef ég gæti orðið fyrrum
starfsfélögum mínum í öllum flokkum á Al-
þingi að liði sem forseti þá væri það kannski
í því að ræða við þá um nauðsyn þess að inn-
leiða ferskleika og endumýjun í viðfangsefni
og starfshætti þings og stjórnvalda. Bæði
flokkarnir, Alþingi og stjórnvöld hafa tilhneig-
ingu til þess að fjalla fyrst og fremst um sömu
málin ár eftir ár, oftast nær em það efnahags-
mál af einhveiju tagi.
Eðli þjóðfélagsbreytinganna á okkar tíð
er einkum á þann veg að mikill fjöldi ann-
arra þátta í þjóðfélaginu skipta einstaklinga
og hópa sífellt meira máli. Þess vegna held
ég að ákveðin endurnýjun þurfi að eiga sér
stað í innihaldi og umræðustíl á vettvangi
þjóðmálanna, þótt það verði fyrst og fremst
verkefni annarra en mín að hrinda slíkri
breytingu í framkvæmd."
Agameistari úr fjármálaráðuneyti
Forsetaembættið hefur á stundum farið
fram úr fjárlagaheimildum. Hyggst Ólafur
Ragnar gera einhveijar breytingar á rekstri
embættisins?
„Eg hef ekki kynnt mér ítarlega hvernig
þessu hefur verið hagað á síðari árum. Ég
hef hins vegar á undanförnum vikum lagt
ríka áherslu á það þegar verið er að styrkja
forsetaembættið með því að flytja það í sjálf-
stætt húsnæði að tækjabúnaður embættisins
yrði á þann veg að fjárhagsleg stjómun og
rekstrarstýring embættisins gæti verið innan
vébanda þess sjálfs. Ég mun þess vegna beita
mér fyrir nútímalegri rekstrarstýringu og ít-
arlegri áætlanagerð við útgjaldamótun emb-
ættisins. Ég tel það mjög mikilvægt að for-
setaembættið fari ekki fram úr fjárlögum.
Forseti íslands á að taka virkan þátt í þvi
ásamt öðrum að skipan íjármála og reksturs
á vegum íslenska ríkisins sé til fyrirmyndar.
Að því leyti er kostur að fá agameistara úr
fjármálaráðuneytinu í embættið, þótt nokkur
ár séu að vísu liðin frá því að ég var þar
innanbúðar, en lengi býr að þeirri þjálfun sem
menn hljóta í embætti fjármálaráðherra ís-
lenska lýðveldisins.
Það hefur hins vegar komið mér nokkuð
á óvart þessar síðustu vikur þegar ég hef
þurft að kynnast ýmsum þáttum í rekstri
embættisins að stjórnskipulega er málefnum
Bessastaða og málefnum forsetaembættisins
þannig fyrir komið að nokkuð skortir á að
um eðlilega og virka samgönguhætti sé að
ræða. Allar þær framkvæmdir sem verið hafa
á Bessastöðum hafa verið á vegum Bessa-
staðanefndar sem jafnframt ber ábyrgð á
framkvæmdum á lóð og öðru í umhverfi for-
setahúsanna. Hin miklu framkvæmdaútgjöld
vegna embættisins á síðustu árum hafa fyrst
og fremst verið á vegum nefndarinnar. For-
setaembættið sjálft hefur að takmörkuðu leyti
komið að þeim málum. Skilin á milli forseta-
embættisins og framkvæmda eru þess eðlis
að mér sýnist að þau þurfí að skýra betur.
Ég mun þess vegna í samvinnu við Bessastaða-
nefnd, stjórnvöld, starfsmenn embættisins og
aðra, reyna að beita mér fyrir ákveðinni upp-
stokkun á þessum málum á næstu mánuðum
þannig að þau verði skilvirkari.
Ég held einnig að það þurfi að skilja með
skarpari hætti á milli þess hvað er hinn opin-
beri þáttur í aðbúnaði og rekstri forsetaemb-
ættisins og hvað er einkalíf forsetans og fjöl-
skyldu hans. Nú er í fyrsta sinn eftir nokkuð
langt hlé forsetinn og fjölskylda hans búsett
á Bessastöðum. Það er í huga okkar hjón-
anna og dætra okkar mjög mikilvægt að
uppfylla með sóma þá skyldu forsetans að
gera Bessastaði að sínu heimili."
Bessastaðir opnir landsmönnum
Ólafur Ragnar nefnir að við framkvæmd-
irnar á Bessastöðum hafí komið enn skýrar
í ljós að Bessastaðir séu einhver dýrmætasti
sögustaður þjóðarinnar. Fornleifarannsóknir
í sumar hafi lengt sögu Bessastaða um 300
ár þegar langeldur frá því á landnámsöld
fannst röskan metra frá kjallaraglugga for-
setahússins. Ólafur Ragnar telur að það sé
eitt af mikilvægari verkefnum forsetans,
stjómvalda og fræðimanna í sameiningu, að
fínna leiðir til þess að gera sögu Bessastaða
sómasamleg skil og stuðla að því að þessar
rannsóknir geti haldið áfram og niðurstöður
þeirra gerðar aðgengilegar almenningi. Hann
segir að vænta megi töluverðra breytinga
með nýjum húsbændum á Bessastöðum.
„Það er alveg ljóst að Guðrún Katrín mun
sinna ásamt mér ýmsu af því sem Vigdís
hefur þurft að sinna ein og verið aðdáunar-
vert hve miklu hún hefur fengið áorkað. Við
ræddum það á fundum í aðdraganda forseta-
kjörsins, sérstaklega Guðrún Katrín, að fínna
nýjar leiðir til þess að opna Bessastaði með
reglulegum hætti. Fyrri forsetar hafa vissu-
lega ávallt verið reiðubúnir að taka við ein-
stökum hópum sem óskað hafa eftir að koma
til Bessastaða. Nú er hins vegar búið að
breyta þar húsakynnum á þann veg að hægt
er með góðu móti að fínna leiðir til þess að
allir landsmenn eigi kost á því að sjá Bessa-
staði, skoða merkar fornminjar og skynja
sögu staðarins jafnvel allt aftur til landnáms-
aldar. Við höfum rætt um að þessi þáttur í
starfsemi Bessastaða yrði að verulegu leyti
í höndum Guðrúnar Katrínar.
Við höfum einnig mikið orðið vör við að
íjölmargir einstaklingar og samtök hafa
áhuga á því að nýta sér liðsinni hennar, bæði
á sviði samhjálpar í samfélaginu, sviði lista
og menningar og einnig í atvinnumálum."
Að verða að gagni
Skyldi hinn nýkjörni forseti íslands hafa
gert sér í hugarlund hverju hann vildi helst
fá framgengt í embætti?
„Það er erfitt á þessum fyrstu dögum í
embætti að setja sér slík markmið, enda held
ég að það væri ekki raunhæft. Hins vegar
var mér kennt það í æsku, bæði hjá foreldrum
mínum á ísafírði og afa mínum og ömmu á
Þingeyri, að markmiðið með lífínu væri að
verða að gagni. Það hefur verið það vegar-
nesti sem mér hefur best dugað. Mér finnst
mikilvægt að geta orðið að liði á næstu árum
til þess að bæta mannlífið í landinu, skapa
öllum íslendingum lífskjör sem þeir geta
unað við og að styrkja álit og virðingu íslend-
inga í samfélagi þjóðanna. Von mín er sú
að þegar komið verður fram á nýja öld og
horft verður til undirbúnings íslendinga að
þeim nýja heimi, sem 21. öldin mun óhjá-
kvæmilega hafa í för með sér, þá telji menn
að ég hafí orðið að nokkru liði við að und-
irbúa þjóðina undir nýja tíma.“
%
X
í
l
f;
l
i
»
i
a
a
c
í
í
I
í
í
i
i
i
i