Morgunblaðið - 03.08.1996, Blaðsíða 32

32 LAUGARDAGUR 3. ÁGÚST 1996
AÐSEIMDAR GREIIMAR
MORGUNBLAÐIÐ
Kosning’aveislur,
kaupsýsla og skotfimi
í tilefni af frídegi versl-
unarmanna rifjar Pétur
Pétursson upp hvernig
reykvískir kaupsýslu-
* menn og kaupfélags-
stjórar utan af landi
gerðu sér glaðan dag
fyrr á öldinni. I þeirra
hópi var Jón Vídalín
kaupmaður, mikill sam-
kvæmismaður og félagi
í skotfélagi heldri borg-
ara í Kaupmannahöfn.
ER EKKI hver öldin annarri lík
þegar á allt er litið? Að vísu fjölgar
núllunum frá ári til árs og öld til
aldar. Og það er eins og þau hafi
sterka tilhneigingu til þess að koma
aftur og birtast í öllu sínu veldi þótt
fjármálamenn og peningafurstar
fylki liði gegn þeim. Haft var eftir
Magnúsi Stephensen landshöfðingja:
„Mig svimar þegar ég heyri minnst
á milljón.“ Seinna sagði Sigurður
Bemdsen: „Hvað er milljónin nú á
dögum?“ Nú svimar engan lengur
þó minnst sé á milljón og Milljónafé-
lagið er löngu gleymt. Milljarðar
koma hinsvegar við sögu þessa daga
og greinir fjármálaráðherra og ríkis-
endurskoðun á um fjárlagahalla.
Rætt er um sölu ríkiseigna um þess-
ar mundir. Hyggjum nú að sölu á
lóðarspildu úr landi Amarhóls. Sala
spildunnar olli fjaðrafoki og var
mótmælt kröftuglega, þótt samþykkt
væri á alþingi með yfirgnæfandi
meirihluta. Þar fóru kaupfélagsmenn
fyrir í broddi fijálshyggjumanna og
peningafursta, sem kunnu sér ekki
læti í veislugleði og munaðarlífi,
meðan almúginn lapti dauða úr skel
og stritaði myrkranna á milli.
Lárus Tómasson bóksali á Seyðis-
firði, faðir Inga T. Lárussonar tón-
skálds ritar séra Jóni Bjarnasyni
kirkjuleiðtoga í Winnipeg fréttir úr
heimahéraði. Séra Jón hafði áður
þjónað Dvergasteinsprestakalli:
„Þá get ég ekki stillt mig um að
minnast á kjörfundinn síðasta á Fos-
svöllum 20 f.m. Eins og kunnugt er
sagði Einar sýslumaður (Thorlacius)
af sér þingmennsku og átti þennan
dag að kjósa þingmann í hans stað,
séra Sigurður prófastur Gunnarsson
á Valþjófsstað, og Jón bóndi Jónsson
á Sleðbijót (var áður í Húsey) buðu
sig fram og varð Jón hlutskarpari
hlaut 96 atkvæði en séra Sig. 80.
Eins og þér sjáið á atkvæðatölunum
var fundur þessi betur sóttur, en
nokkru sinni hefur áður verið hér í
'sýslu, en hraparlegur misskilningur
væri ef menn ímynduðu sér að menn
hefðu fjölmennt svona af brennandi
áhuga og pólitísku fjöri, nei, það var
nú öðru nær, því aldrei hefir meira
„humbug“ átt sér stað hér á landi,
og er fundur þessi sláandi dæmi upp
á siðferðislega vesælmennsku og
andlegan uppblástur. Séra Sigurð
þekkið þér nú vel og er hann að allra-
skynberandi manna dómi hið langá-
litlegasta þingmannsefni hér í sýslu,
og er því óhætt að fullyrða, að áhugi
hafí knúð alla þá á fundinn er hann
kusu, en naumast verður hið sama
með sanni sagt um alla sem kusu
Jón, því einunigs fyrir ákafar agitati-
onir og fortölur nokkurra manna
hlaut Jón sigur í þetta skifti, er jafn-
vel fullyrt, að margur hafi snúist
sjálfan fundardaginn og gefíð Jóni
atkvæði sitt þó áður væru búnir að
láta í ljósi að þeir treystu Sira Sig-
urði langtum betur, og ætluðu að
kjósa hann. Aðalsprautan í þessar
HÚSFREYJAN, frú Kristín Vídalín Jacobson, skenkir Jóni Jónssyni alþingismanni í Múla kaffi. Við
borðið sitja frú Helga Vídalín (Bryde), Jón Vídalín konsúll, bróðir Kristínar, Elínborg Friðriksdóttir,
móðir Jóns og Kristínar. Hún var áður gift Páli J. Vídalín alþingismanni. Við hlið hennar er séra
Benedikt Kristjánsson fyrrum alþingismaður. Hann er seinni maður Elínborgar og stjúpfaðir Vídalíns-
systkinanna. Jón Jacobson landsbókavörður, húsbóndinn, situr við borðið. Til hliðar við hann er séra
Einar Jónsson alþingismaður Norður-Múlasýslu. Standandi við húshlið eru Guðrún Þorgrímsdóttir og
Jón Jónsson frá Sleðbrjót alþingismaður Norður-Múlasýslu 1889-1900 og 1902.
agitation var nú Valdimar Davíðsson
verslunarstjóri á Vopnafírði og hans
legátar, segir sagan, að Jón þessi sé
mjög skuldugur við Vopnaljarðar-
verzlunina, og að tilgangur
Valdimars að koma Jóni að,
hafi einungis verið sá að ná í
þingkaup Jóns upp í skuldina.
Eins og yður er kunnugt er
rammasta einokunarverzlun á
Vopnafírði og má Valdimar
sér því mjög mikils meðal
viðskiftamanna sinna, enda
er fullyrt, af áreiðanlegum
mönnum, að Vopnfirðingar,
sem kjósa vildu sira Sigurð hafi
ekki einu sinni fengið að sitja
heima, heldur verið knúðir, nolens,
volens.
Jón þennan þekki ég nú að vísu
ekki neitt og er ekki að fortaka, að
hann kunni eigi að geta orðið allnýt-
ur þingmaður því hann er sagður
allvel greindur maður, en hann mun
þó skorta nægilega mentan, og hinn
andlegi sjóndeildarhringur hans mun
helzti þröngur, en reynslan sýnir það
nú bezt og er því ekki vert, að fjöl-
yrða meira um það í þetta skifti."
Sigurður Gunnarsson, sem Lárus
nefnir í bréfí sínu og beið lægri hlut
fyrir Jóni á Sleðbijót hlaut kosningu
árið eftir í Suður-Múlasýslu. Hann
var tengdafaðir séra Haralds Níels-
sonar, faðir Bergljótar fyrri konu
séra Haralds. Séra Sigurður var
tengdasonur Einars hattara í
Brekkubæ og mágur Sigríðar, konú
Eiríks meistara Magnússonar í Cam-
bridge. Vinaminni í Gijótaþorpi varð
eigi eingöngu frægt af veislum og
glasaglaumi. Þar hittust einnig
kirkjuhöfðingjar og andans menn.
Sigurður Haralz, sá sem reit um
Lassaróna og Emigranta hét nafni
afa síns, séra Sigurðar Gunnarsson-
ar. Haraldur Níelsson bjó um skeið
í Vinaminni. Frægar eru vísurnar
um Sigríði, dóttur hjóna í Brekkubæ.
Kvennaskóli var starfræktur um
skeið í Vinaminni. Þar var Versiunar-
skólinn til húsa um skeið. Og síðast,
en ekki síst bjó Ásgrímur Jónsson
málari þar um tíma.
Til eru margar skráðar lýsingar
af veisluhöldum Vídalínshjónanna á
blómaskeiði þeirra. Guðmundur
Bjarnason bakari, sem vann hjá
Frederiksen bakarameistara í Fisch-
ersundi fylgdist vel með ferðum
þeirra, sem sóttu veislur Vídalíns.
„Við sáum alltaf, þegar veislugestir
streymdu til hjónanna. Yfírleitt var
JÓN Vídalín lék á lófum og lifði
munaðarlífi i Kaupmannahöfn.
Hann tók þátt í klúbbum heldri
manna og höfðingja. Skotskífa
hans er varðveitt í dönsku safni.
Hún þykir ein hin athyglisverð-
asta, gjörð af frægum lista-
manni V. Schultz árið 1895.
(Heimild: Allan Tönnesen, Her-
aldik pá skydeskiver)
það talinn vottur um auð, álit og
völd að vera boðinn til Vídalíns -
og þeir, sem ekki voru boðnir, en
töldu sig þó menn með mönnum,
móðguðust ákaflega. Eg sá þá ganga
í Vinaminni: Júlíus Havsteen, amt-
mann, Ásgeir Sigurðsson, stórkaup-
mann, Jón Þorvaldsson prókonsúl,
Magnús Stephensen, landshöfðingja
og svo ýmsa kaupmenn og alþingis-
menn, auk erlendra manna, sem voru
þar tíðir gestir. Jón Vídalín stóð á
tröppum hússins, og tók berhöfðaður
og prúðbúinn á móti gestum sínum,
en frúin skartbúin með hringi og
armbönd rétti þeim hönd sína og
hneigði sig að sið heldri kvenna.
Þetta var mjög glæsilegt á að líta,
en kotungar flissuðu og gerðu gys
að álengdar, öfunduðu og hötuðu í
fátækt sinni og umkomuleysi. Er
óhætt að segja það, að þau hjónin
settu svip sinn, ekki aðeins á Gijóta-
þorpið, heldur og alla Reykjavík. Við
bökuðum oftast fyrir veizlurnar hjá
Vídalín, aðallega tertur, en oft bjugg-
um við til „ís“ fyrir þær. Þá var
Frederiksen gamli alltaf að spígspora
í bakaríinu til þess að sjá um, að
allt færi sem best úr hendi.“
Vilhjálmur Finsen stofnandi Morg-
unblaðsins er ein hin besta heimild
um veldi Vídalíns. Þegar rætt er og
ritað um kosningar á fyrri tíð verður
að hafa það hugfast að kosið var í
heyrenda hljóði. Með þeim hætti
gátu valdsmenn og höfðingjar
fylgst með því hvemig almúg-
inn greiddi atkvæði. Eru skráð-
ar margar frásagnir af þving-
unum og ofríki, sem beitt var
á kjörfundum er kjósendur
voru neyddir til þess að greiða
atkvæði þvert um geð.
í riti sem Lýður Björnsson
sagnfræðingur hefir skráð um
Bjöm Jónsson ritstjóra er greint
frá því að fylgismenn Tryggva
Gunnarssonar hafí borið fé á kjós-
endur til þess að tryggja kosningu
Tryggva. „Féð telur Bjöm vera kom-
ið frá Jóni Vídalín konsúl."
Þetta á að hafa gerst við kosning-
ar í Reykjavík árið 1900.
Jón Krabbe, forstöðumaður ís-
lensku umboðsskrifstofunnar í Kaup-
mannahöfn rifjaði upp afskipti dan-
skra stjórnvalda af lóðarsölunni á
Arnarhóli. Lagaheimild hafði verið
samþykkt á alþingi, en staðfesting
ráðuneytis þurfti til þess að allt væri
löglegt. Jón Krabbe segir að „óhófleg
risna, sem Jón Vídalín og kona hans
sýndu viðskiptamönnum sínum og
yfirvöldum hefði getað átt sinn þátt
í þessari ákvörðun (að selja frú Vídal-
ín lóðina) Krabbe segir að ráðuneyt-
isstjórinn A. Dybdal, hafi skrifað
hvassorðar athugasemdir og sagt að
„ef menn vilja selja eign ríkisins,
mega lög um það einungis veita al-
menna heimild til sölu, en ekki tak-
markast við sölu til nafngreindra
aðilja fyrir ákveðið, lágt kaupverð."
Svo bætir Jón Krabbe við: „Úr söl-
unni sem landshöfðingi var, ef ég
man rétt, einnig andvígur varð því
ekki neitt. Það er réttmætt að geta
þess hér, að með því að arfleiða opin-
bera íslenska stofnun að hinum verð-
mætu íslensku fomgripum sínum
sýndu Jón Vídalín og kona hans síðar
lofsverðan áhuga á íslandsmálum."
Það sem Jón Krabbe á við er höfð-
ingleg gjöf þeirra frú Helgu og Jóns
Vídalíns, Vídalínssafnið, ómetanleg
gjöf kirkjulegra gripa og muna, sem
safnið eignaðist í forstöðumannstíð
Jóns Jakobssonar, sem var lands-
bókavörður og jafnframt forstöðu-
maður Þjóðminjasafnsins um skeið
(forngripavörður). Jón var mágur
Jóns Vídalíns konsúls, kvæntur
Kristínu Vídalín Jacobson. Jón var
jafnframt umboðsmaður Zöllners
stórkaupmanns um langan tíma eftir
að hann fluttist til Reykjavíkur, en
hann hafði áður stundað búskap á
ættarsetri, Víðimýri í Skagafirði.
Kristín Vídalín Jacobson gekkst
fyrir stofnun kvenfélagsins „Hrings-
ins“, sem hóf fyrst hjálparstarf fyrir
berklaveikt fólk. í stjórnartíð hennar
lét félagið reisa hressingarhæli í
Kópavogi fyrir berklaveikt fólk. Hún
átti sæti í niðuijöfnunarnefnd um
skeið. Sótti alþjóðlega kvennafundi.
Af margvíslegri reynslu sinni miðlaði
hún öðrum. Bríet Bjarnhéðinsdóttir
lét þess getið í frásögn, sem sonar-
dóttir hennar, Bríet leikkona birti,
að Bríet eldri hafi í bréfi til Laufeyj-
ar Valdimarsdóttur varað hana við
öllu fólki ókunnugu „og gömlu körl-
unum ekki síður en þeim ungu. Frú
Kristín Jakobson hefir sagt mér að
sínar verstu minningar í þá átt væru
einmitt frá eldri mönnunum. Þeir
væru oft verstir".
Störf Kristínar að líknarmálum
voru unnin vegna gamals áheits er
hún gerði í miklum veikindum í
Kaupmannahöfn. Hún taldi það
mesta lán Hringskvenna að hafa
fengið Helga Ingvarsson lækni til
starfa. Jón Vídalín og frændi hans
Páll Eggerz settu á fót verslun, sem
almennt var nefnd „Frændaverslun-
in“. Að sögn Guðrúnar Borgfjörð
versluðu þeir eingöngu með vefnað-
arvöru. „Margt gott komu þeir með“
sagði Guðrún.
Um sauðasölu til Bretlands gekk
á ýmsu í tíð Jóns Vídalíns. Þorlákur
Johnsen kaupmaður varð fyrir mikl-
um skaða „af fjárverzlun" sagði
Matthías Jochumsson mágur hans.
Steingrímur Thorsteinsson ritar Sig-
ríði Magnúsdóttur í Cambridge bréf
1886 og vill rekja tjón Þorláks til
Jóns Vídalíns, að sögn Lúðvíks Krist-
jánssonar fræðimanns, sem vitnar í
bréf Steingríms.
Margt hefir verið rætt og ritað um
söfnun Vídalínshjónanna á kirkjugrip-
um og listmunum. Hulda Stefánsdótt-
ir, systir Valtýs ritstjóra, harmar það
að Jón Vídalín skuli hafa fest kaup
á „líkneski í ýmsum litum af Kristi
og postulunum". Voru gripir þessir í
Þingeyrakirkju. Hermann Jónasson,
sá sem vildi koma á þegnskylduvinnu,
seldi Jóni Vídalín Krist og postula
hans. Það var „sorgarsaga" að sögn
Huldu. En allt fór það vel. Postulam-
ir piýða stóran skáp í Vídalínssafni
á Þjóðminjasafninu.
Benedikt Kristjánsson prófastur í
Múla er stjúpfaðir Vídalínssystkin-
anna. Móðir þeirra er Elínborg, sem
við borðið situr. Benedikt var seinni
maður hennar og hún seinni kona
hans. Það var jafnræði. Benedikt var
frá Illugastöðum, bróðir Kristjáns
amtmanns. Héraðsríkur var hann
talinn. Sat lengi á aiþingi. Var um
hríð gæslustjóri Landsbankáns. Séra
Benedikt er kominn fast að áttræðu
þegar ljósmyndin er tekin. Hann
andast 6. desember 1903.
Jónas Jónsson frá Hriflu taldi séra
Benedikt margt til gildis. Hann nefn-
ir forystu hans um að safna liði og
bijóta laxakistur úr Laxamýrarfoss-
um sumarið 1861. Þótti klerki forn
réttur brotinn með þessari veiðiað-
ferð. Þá hafði séra Benedikt forystu
um fjársöfnun til brúargerðar yfir
tvö höfuðvatnsföll sýslunnar, Laxá
og Skjálfandafljót. Forgöngu hafði
hann um stofnun kaupfélags og sat
í stjórn þess. Þá telur Jónas frá Hriflu
að það hafí gerst fyrir atbeina Bene-
dikts í Múla, „að samvinna tókst
með Kaupfélagi Þingeyinga og Jóni
Vídalín, um afúrðasölu og vöruútveg-
un í Englandi. Urðu þeir Vídalín og
Zöllner um langa hríð aðalumboðs-
menn og lánardrottnar K.Þ. og
flestra íslenskra kaupfélaga, meðan
hagur þeirra var hæpnastur og
veltufjárskorturinn mestur. Að vísu
munu þeir félagar hafa haft hag en
eigi skaða af viðskiptum þessum.
En áhætta fylgdi, og löngum varð
Zöllner að eiga allmikið fé hjá þeim
félögum, árum saman. Má kalla að
hann væri banki þeirra." Svo mælti
Jónas frá Hriflu. I ljósi þeirra örlaga
er kaupfélög landsmanna og sam-
vinnusamtök hafa hiotið vaknar sú
spurning hvort samskipti þau, sem
félögin áttu við fyrrgreinda afreks-
menn og einnig og ekki síður þá, sem
tóku við af þeim, hafi ekki riðið sam-
vinnuhreyfingunni að fulu. Eða hvað
er orðið um hugsjón vefaranna í