Morgunblaðið - 03.08.1996, Blaðsíða 36

36 LAUGARDAGUR 3. ÁGÚST 1996
ALDARMINNING
MORGUNBLAÐIÐ
BRYNJOLFUR
JÓHANNESSON
Einn ástsælasti leikari þjóðarinn-
ar um sína daga og reyndar fyrr
og síðar, Brynjólfur Jóhannesson,
hefði orðið eitt hundrað ára í dag,
hefði honum enst sá jarðneski aldur
til.
Dauðir leikarar og lifandi
Oft kveður við, að ekkert sé
jafndautt og genginn leikari, ólíkt
og hjá tónskáldum eða myndlistar-
mönnum standi list þeirra ekki
áfram til vitnis um
ágæti þeirra, leiklistin,
list augnabliksins lifi
og deyi þá stund sem
hún fæðist. Ekki er
þetta þó alls kostar
rétt. Minning mikil-
hæfra leikhúsmanna
hefur viljað lifa, jafn-
vel áður en hljóðbönd
og myndbönd komu
þar til hjálpar. Hingað
til hefur sæmilega viti
bornum eða menntuð-
um Bretum þótt
óhæfa, hafí þeir ekki
þekkt til Davids
Garricks, Söruh Sidd-
ons, Ellenar Terry eða
nú síðast til dæmis
Brynjólfur
Jóhannesson
Laurence Oliviers. I Frakklandi eru
það nöfn leikaranna Molieres, Rac-
hel, Talma og Söruh Bemhardt,
sem hvert mannsbarn þekkir, í
Danmörku Phister, Oluf Poulsen,
Bodil Ipsen og Poul Reumert, og
þannig mætti lengi telja. Vera má,
að sú kynslóð sem beinir þekkingar-
leit sinni að því að greina, hvernig
vímaðir popptónlistarmenn flækjast
á milli erlendra hljómsveita, eigi
ekki orku aflögu til að muna Hann-
es Hafstein eða kunna kvæðisbrot
eftir Jónas Hallgrímsson, svo að
nýlegt dæmi úr fjölmiðlum sé tiund-
að. En vondur er sá minnisskortur,
sem kann ekki að greina þá þræði,
sem gert hafa þessa þjóð að skap-
andi og atorkusamri menningar-
þjóð.
Kynslóðaskipti
í íslenskri leiklist
í leiklistinni var það aldamóta-
kynslóðin, sem lagði grunninn, kyn-
slóð þeirra Stefaníu Guðmundsdótt-
ur, Guðrúnar Indriðadóttur, Krist-
jáns Ó. Þorgrímssonar, Árna Eiríks-
sonar, Helga Helgasonar og Jens
B. Waages. í þeirri kynslóð, sem
tók við af frumheijunum, var Brynj-
ólfur Jóhannesson í forystusveit,
sem skipuð var allmörgum og ólík-
um úrvalslistamönnum. Þarna voru
Arndís Björnsdóttir, Soffía Guð-
laugsdóttir, Þóra Borg, Haraldur
Björnsson, Valur Gíslason, Gestur
Pálsson og Indriði Waage, en
nokkru síðar bættust í hópinn Þor-
steinn Ö. Stephensen, Alda Möller,
Jón Aðils, Regína Þórðardóttir, Al-
freð Andrésson, Inga Þórðardóttir,
Ævar R. Kvaran og Lárus Pálsson
og reyndar ýmsir fleiri ágætir leik-
arar og leikstjórar. Á Akureyri til-
heyrðu þessari kynslóð þeir Ágúst
Kvaran og Jón Norðfjörð. Og Gunn-
þórunn Halldórsdóttir og Friðfinnur
Guðjónsson brúuðu bil kynslóðanna
beggja syðra, en Svava Jónsdóttir
nyrðra, eftir að fremsti að frumherj-
inn þar, Margrét Valdimarsdóttir,
var horfin af sjónarsviðinu.
Iðnó og Þjóðleikhúsið
Kynslóðaskiptin urðu upp úr
1920 og sá leikhópur, sem hér hef-
ur verið lýst, bar uppi leikstarfsem-
ina á öðrum aldarfjórðungnum hjá
Leikfélagi Reykjavíkur (og reyndar
hjá Fjalakettinum líka) og þetta var
sá kjarni, sem Þjóðleikhúsið byggði
sitt starf á, þegar það var að mót-
ast fyrstu árin upp úr 1950. Þrír
burðarleikarar réðust reyndar ekki
á fast í leikhóp Þjóðleikhússins,
Þorsteinn Ö. Stephensen, Alfreð
Andrésson og Brynjólfur, þó að
þeir tækju þátt í opnunarsýningun-
um og nokkrum öðrum sýningum
í byijun. Þeirra vettvangur var
áfram í Iðnó, þegar Leikfélag
Reykjavíkur gekk í endurnýjun líf-
daga sinna eftir blóðtökuna 1950,
og áttu þeir hvað stærstan þátt í
því, að Reykjavík eignaðist tvö leik-
hús á þroskastigi atvinnumennsk-
unnar, einkum þó Þorsteinn og
Brynjólfur, því að Alfreðs, sem var
vinsælasti gamanleikari landsins,
naut of skammt við, lést 1955.
Mikilvægt uppbyggingarstarf Þor-
steins Ö. Stephensens sem leiklist-
arstjóra Ríkisútvarps-
ins við það að móta
leikmenningu þjóðar-
innar á þeim árum, sem
útvarpsleikhúsið var
þar í brennidepli, tók
meira og meira af tíma
Þorsteins, þannig að
hlutverk hans á sviðinu
urðu færri en skyldi,
og þó oft kallað til hans,
þegar mikið lá við. En
Brynjólfur var þama
alla stund og varð
þannig meira og meira
að tákni og flaggskipi
Leikfélags Reykjavíkur
á þriðja aldarfjórð-
ungnum. Þegar Leikfé-
lag Reykjavíkur fastréð
sinn fyrsta leikhóp árið 1964, var
Brynjólfur nestor þess hóps og eini
fulltrúi sinnar kynslóðar.
Tvöfalt ævistarf
Þegar tekið er svo til orða, að
Brynjólfur hafi verið alla stund í
Iðnó, þá er það reyndar ekki alls
kostar rétt. Líkt og flestir leikarar
af hans kynslóð, lifði hann tvöföldu
lífi, þ.e.a.s. sinnti borgaralegum
skyldustörfum á daginn og listinni
á kvöldin og flestar stundir aðrar.
Þegar Brynjólfur var loks fastráð-
inn leikari hjá L.R. átti hann að
baki fullan starfsferil sem banka-
maður og kominn þar á eftirlaun -
átti þijá í sjötugt. Jafnframt hafði
hann skilað á leiksviðinu slíkum
fjölda hlutverka, að ýmsir þeir, sem
engu sinna nema leiklistinni alla
ævi ná aldrei helmingi þess fjölda.
Hlutverkin á sviði munu hafa nálg-
ast a.m.k. 190, auk revíuhlutverka,
fjölda hlutverka í stuttum leikþátt-
um, tveggja hlutverka í kvikmynd-
um og um 300 útvarpshlutverka.
Brot af list Brynjólfs hefur og varð-
veist í sjónvarpsupptökum. Skýr-
ingar á þessu umfangi eru tvenns
konar: Um daga Brynjólfs Jóhann-
essonar var ekki völ á mörgum
hæfari leikurum; í annan stað var
fjölhæfni hans við brugðið.
Æviferill
Brynjólfur Jóhannesson var bor-
inn og barnfæddur Reykvíkingur.
Atvik höguðu því þó þannig, að
hann hóf leikferil sinn á ísafirði,
þangað fluttist hann með foreldrum
sínum og þar hóf hann verslunar-
störf. Reyndar var hann 1919 kom-
inn suður í Islandsbanka, þar sem
hann átti síðar eftir að dveljast
lengi, en var tældur vestur aftur.
Þá var hann áður byijaður að leika
þar. Fyrsta hlutverkið var Hammer
stúdent í „Nei“-inu eftir Heiberg,
einu af því danska söngvasmælki,
sem hér var landlægt um aldamót-
in. Síðan fylgdi á annan tug hlut-
verka með Leikfélagi ísafjarðar,
flest í svipuðum dúr, eins og t.d.
Herlöv í „Ævintýri á gönguför", en
einnig hlutverk í „Skugga-Sveini"
og „Vesturförunum" eftir séra
Matthías Jochumsson og titilhlut-
verkið í „Sherlock Holmes" 1923.
Á ísafirði kynntist Brynjólfur líka
konuefni sínu, þeirri mætu konu
Guðnýju Helgadóttur, sem átti eftir
að verða honum dyggur förunautur
og hornsteinn lífshamingju hans.
Guðný, sem lést háöldruð fyrir
tveimur árum, var dóttir Helga
Sveinssonar bankastjóra, sem var
driffjöður í leikstarfseminni vestra
um árabil og lék m.a. Jeppa á Pjalli
fyrir aldamót svo að rómað var.
Helgi var sonur séra Sveins Sölva-
FYRSTA leikför íslendinga út fyrir landsteinana. Gullna hliðið til Helsinki 1948. Fremri röð frá
vinstri: Haraldur Björnsson, Alda Möller, Brynjólfur, Arndís Björnsdóttir, Edda Kvaran og Anna
Guðmundsdóttir. Aftari röð: Lárus Ingólfsson, Haukur Óskarsson, Gestur Pálsson, Valdemar Helga-
son, Þorsteinn Ö. Stephensen, Valur Gíslason og Lárus Pálsson.
GULLNA hliðið eftir Davíð Stefánsson í Þjóðleikhúsinu 1955. Jón
og kerlingin með höfundi sínum sextugum.
sonar, sem 1859, þegar hann var
ritstjóri Norðra á Akureyri, skrifaði
tímamótagrein um leikstarfsemi á
íslandi, sagði hneisu að menn léku
í Reykjavík, á ísafirði og á Grafar-
ósi en ekki í höfuðstað Norður-
lands; árið eftir hófst skriðan og
síðan hefur verið leikið svo til óslit-
ið á Akureyri.
Árið 1924 er Brynjólfur kominn
aftur suður til Reykjavíkur og þá
óðar kominn upp á svið hjá Leikfé-
lagi Reykjavíkur. Þar lék hann svo
í fimmtíu ár, yfir 170 hlutverk.
Hlutverkin í Þjóðleikhúsinu urðu
aðeins fjögur, þar af eitt, sem hann
hafði áður leikið í Iðnó, Jón bóndi
í „Gullna hliðinu“. Síðustu hlutverk-
in voru Baptestin í þeirri sívinsælu
„Fló á skinni" og Corbaceio, þegar
„Volpone“ var leikinn öðru sinni
veturinn 1973-74. Hann gegndi for-
mennsku í Leikfélagi Reykjavíkur
oftar en einu sinni og í formannstíð
hans 1952 var í fyrsta sinn lagt til
hliðar, að hans tillögu, fé til að reisa
Borgarleikhús. Ymsum öðrum trún-
aðarstörfum gegndi hann og fyrir
stétt sína, m.a. var hann um skeið
formaður Félags ísl. leikara og for-
seti Bandalags íslenskra lista-
manna. Brynjólfur lést 8. apríl
1975.
Leikarinn
Frakkar hafa tvenns konar heiti
um leikara. Þeir tala um acteurs
og um comédiens. Hinir fyrri
sveigja persónusköpun sína að eigin
persónuleika og eru ekki ósvipaðir
frá hlutverki til hlutverks; geta þó
verið ágætir leikarar allt um það.
Þorri kvikmyndaleikara er af þessu
tagi. Hinir bregða sér í allra kvik-
inda líki og sveigja sinn eigin per-
sónuleika að persónusköpun sinni
og höfundar eins og hún þróast
hveiju sinni. Sá sem hér heldur á
penna hefur stundum verið að leika
sér að þeirri hugmynd, hvort gera
mætti þennan greinarmun á ís-
lensku með því að tala um skap-
shafnarleikara og skapgerðarleik-
ara.
Ég átti þess kost að fylgjast með
list Brynjólfs Jóhannessonar um 30
ára skeið. Ekki fór á milli mála til
hvors flokksins hann taldist, því
eins og áður sagði var fjölhæfni
hans með afbrigðum. Þar kom til
athugagáfa, mannlífskunnandi,
hugmyndaflug, auðvitað samfara
•upprunalegri og mjög sveigjanlegri
leikgáfu, sem byggðist á ósvikinni
innlifun, heitu skapi, safaríkri kímni
og næmu innsæi, svo og fjölbrögð-
óttri tækni, sem leikarinn hafði
komið sér upp í áranna rás, mér
liggur við að segja af gjörhugulli
yfirvegun og þjálfun. Tilsvörin, sem
gátu verið náttúrulegust alls hins
náttúrulegasta í tóni og talsmáta,
voru ekki af sjálfkvæmni einni til-
komin, heldur og afrakstur þrot-
lausrar vinnu, leikarinn tuggði at-
kvæðin og þrástagaðist á hljóðfall-
inu, þar til það hljómaði rétt. Gervin
voru annar kapítuli. Hálfri annarri
stundu, ef ekki tveimur áður en
sýning hófst, var Brynjólfur kominn
niður í klefann sinn að „leggja
maskann". Þar var hann að íklæð-
ast skapgerð persónu sinnar og
gervið var hið ytra hjálparmeðal til
að flytja sálina með.
Listin
Einhvern tíma komst ég svo að
orði, að Brynjólfur hefði verið verið
jafnvígur á engla og djöfla. Trúlega
má það nokkurn veginn til sanns
vegar færa. Hann átti strengi til
að lýsa fölskvalausri og óeigin-
gjarnri hlýjunni hjá George í „Mús-
um og mönnum" eftir Steinbeck og
barnslegri heiðríkjunni í fari Nóa í
samnefndu leikriti Andrés Obeys.
En kannski fór hann á enn meiri
kostum í djöflunum. Honum segist
svo frá í endurminningum sínum,
sem Ólafur Jónsson skráði, þegar
hann lýsir því er hann var að búa
sig undir að leika Ógautan í „Dans-
inum í Hruna“ eftir Indriða Einars-
son 1942. Þar segir: „Ég lék Ógaut-
an í þetta skipti, sem Ágúst Kvaran
lék 1925, en Indriði Waage stjórn-
aði leiknum eins og áður og lék nú
sjálfur séra Þorgeir. Ágúst lýsti
Ógautan á sínum tíma sem slóttug-
um veraldarmanni, illgjörnum og
meinvísnum fursta. Ég felldi mig
ekki við þennan skilning, fannst
Ógautan miklu skuggalegri og há-
skalegri en svo, hreint og beint yf-
irnáttúrlegur þijótur - myrkrahöfð-
ingi. Hann er íslenzkur Mefistófe-
les. Indriði Waage féllst á þennan
skilning með mér, og ég hafði veru-
lega gaman af að leika Ógautan
með þessu lagi.“ Á sama hátt lýsti
Brynjólfur skaphörku og illsku Ja-
verts í „Vesalingum" Hugos af ísk-
öldu miskunnarleysi og kynþátta-
fordómum senator Langdons í
„Djúpt liggja rætur“ (Gow og
dUsseau) af höfuðsetnu ofstæki. Á
hinum vængnum voru svo spaugi-
legar skopmyndir, græskulausar en
óborganlegar og þurftu hlutverkin
ekki alltaf að vera fyrirferðarmikil
til að verða hvað minnisstæðust,
þjónninn Brasset í „Frænku Char-
leys“, líffæralausi karlinn í „Allra
meina bót“ og grafarinn í „Ham-
let“; af ótrúlega mörgu er að taka.
Stundum fóru þessi skaut saman
eins og í Corbaccio í „Volpone" eft-
ir Ben Jonson-Stefan Zweig, sem
vokir eins og hrægammur yfir aur-
um annarra.
Sem ungur maður lék Brynjólfur
fjörkálfana og ekki rómantísku
elskhugana, hann var Herlöv og
ekki Ejbæk. Það hélst, þegar árin
urðu fleiri, og ljóðrænar hetjur urðu
aldrei hans fag. En mörgu skilaði
hann, sem ekki Iá kannski beint
við. Roskinn lék hann til dæmis tvö
hlutverk af því tagi, sem Valur
Gíslason hafði haft á valdi sínu
öðrum fremur. Þarna voru auðjöfrar
og landsstólpar, sem fórnað höfðu
hugsjóninni fyrir stundargróða, Joe
Keller í „Allir synir mínir“ eftir
Arthur Miller og Gerlach í „Föngun-
um í Altona“ eftir Sartre, báðir leik-
irnir í leikstjórn Gísla Halldórsson-
ar. Hvort tveggja reyndist einnig á
valdi Brynjólfs og Joe Keller færði
honum Silfurlampann, verðlaun
gagnrýnenda, sem því miður lögð-
ust af.
Hann hafði ungur þurft að
spreyta sig í skapgerðahlutverkum
eldri manna en hann sjálfur var,
„leika upp fyrir sig“, eins og það
heitir á leikhúsmáli. Hér kom ann-
ars vegar til augljós hæfni leikarans
til að bregða sér í í hin ólíkustu
gervi, en ekki síður þörf leikhóps-
ins, þar sem flestir voru á líku reki.