Morgunblaðið - 09.03.1997, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 9. MARZ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
að veita leyfi til ættleiðingar, mæli
þarfir barnsins eindregið með því
og fallist barnaverndarráð á þá skip-
an mála. Hafi barnaverndarnefnd
ráðstafað barni má samkvæmt ósk
nefndar og að fengnum meðmælum
barnaverndarráðs, leyfa ættleiðingu
þótt samþykki foreldra/foreldris eða
lögráðamanns liggi ekki fyrir.
Áður en málið er leitt til lykta
skal leita umsagnar foreldra sem
gefa skyldu samþykki sitt og einnig
umsagnar foreldris sem eigi þarf að
samþykkja ættleiðingu, nema ráðu-
neytið telji að slíkt sé til tjóns fyrir
barnið eða valdi varhugaverðum
drætti á úrlausn máls. Veiti ráðu-
neytið hins vegar leyfi til ættleiðing-
ar án þess að samþykki liggi fyrir,
ber því að skýra þeim sem bærir
voru til að veita samþykki sitt, tafar-
laust frá leyfisveitingunni og að þeir
geti borið hana undir dómstóla.
Málshöfðun innan 6 mánaða
Réttur aðili getur þannig borið
ákvörðun ráðuneytisins undir dóm-
stóla, „enda sé mál höfðað innan 6
mánaða frá því að dómsmálaráðu-
neytið sendi aðilja tilkynningu".
Lögin kveða á um að áður en leyfi
til ættleiðingar er veitt, skuli athuga
hvort innt hafí verið af hendi gjald
í sambandi við ættleiðinguna, af
hálfu annars hvors aðilja, eða hvort
slíkt sé ætlunin og reynist svo vera,
hversu hátt slíkt gjald sé. Ef ættleið-
endum sé greitt gjald má binda ætt-
leiðingu því skilyrði að greiðsla renni
til kjörbarns eða framfærslu þess.
Dómsmálaráðuneytið getur fellt
niður ættleiðingu, ef kjörforeldrar
og kjörbarn eru sammála um að
óska þess. Ef aðili er sviptur lög-
ræði, þarf einnig samþykki lögráða-
manns. Ættleiðing verður ekki felld
niður ef kjörbarnið er ólögráða,
nema kjörforeldrar og kynforeldrar
séu sammála um slíkt, og niðurfell-
ing ættleiðingar teljist henta best
þörfum barnsins.
Hafi kjörbarnið náð 12 ára aldri
þarf einnig skriflegt samþykki þess
og að undangenginni leiðsögn um
lagaáhrif ættleiðingar. Deyi kjörfor-
eldrar getur dómsmálaráðherra fellt
niður ættleiðingu að ósk kynfor-
eldra, mæli þarfir barnsins með því
og með samþykki þess, hafi það náð
ofangreindum aldri.
Brot, vanræksla eða
hagsmunir
Unnt er að fella niður ættleiðingu
með dómi, bijóti kjörforeldri mjög
af sér gagnvart barni eða vanræki
stórlega þær skyldur sem á því hvíla
vegna ættleiðinga. Einnig ef „telja
verður að öðru leyti að það varði
kjörbarn miklu, að ættleiðing sé felld
niður.“
Kjörbarn eða iögráðamaður þess
höfðar mál til niðurfellingar ættleið-
ingar. Ef ættleiðing er felld niður,
falla úr gildi lagaáhrif ættleiðingar
milli kjörbams og kjörforeldris og
ættmenna kjörforeldris. Þegar sér-
staklega stendur á getur dómstóll
kveðið svo á um að kjörforeldri greiði
fé til framfærslu barnsins.
Hafi kjörforeldrar látist eins og
áður sagði og ættleiðing felld niður
af þeim sökum eða þeir og kynfor-
eldrar eru sammála um að fella nið-
ur ættleiðingu, takast að nýju laga-
tengsl milli bamsins og kynforeldra
þess. Ef ættleiðing er felld niður
vegna brota gegn barni eða van-
rækslu, getur dómstóll ákveðið með
hliðsjón af aðdraganda að niðurfell-
ingu ættleiðingar, aldri barns og
atvikum að öðru leyti, að lagatengsl
barns við kynforeldra og ættmenni
þess séu endurnýjuð.
Kjörbarni er heimilt þrátt fyrir
niðurfellinguna að halda kenningar-
nafni því er það fékk við ættleiðing-
una, en getur einnig tekið upp fyrra
nafn. Að öðm leyti veldur niðurfell-
ing ættleiðingar því ekki, að laga-
tengsl barns við kynforeldri eða aðra
ættmenn rakni við.
Sömu aðilar veiti umsögn
Dómstóll á að leita, ef hægt er,
eftir áliti þeirra aðila sem skyldu
samþykkja ættleiðingu í öndverðu
eða veita umsögn um ættleiðingar-
umsókn, áður en málið er ráðið til
lykta. Dómstóll getur þó ef sérstök
rök mæla með, ákveðið að umsagnar
skuli ekki leitað, einkum ef ekki er
ætlunin að láta lagatengsl bams við
kynforeldri og aðra ættmenn hefjast
að nýju.
Vildi hnekkja ættleiðingu þar sem
samþykki væri ófullnægjandi
Hæstiréttur
hafnaði kröfu
um ógildingu
í BÓKINNI íslenskar dóma-
skrár, sem Ármann Snævarr
tók saman og var gefin út í
fyrra, kemur fram að Hæstirétt-
ur hafi árið 1959 hafnað ógild-
ingu á ættleiðingu ungs barns,
sem móðirin hafði áður gefið
samþykki fyrir. Málavextir voru
þeir að ógift stúlka, 18 ára göm-
ul, varð barnshafandi og sam-
þykkti með milligöngu bróður
síns að láta það í hendur barn-
lausra hjóna til ættleiðingar.
Greindi hún foreldrum sínum
bréflega frá þessari fyrirætlan
sinni og um tæpum tveimur
mánuðum áður en hún fæddi
barnið, undirritaði hún yfirlýs-
ingu þar sem hún kvaðst „af-
sala mér móðurrétti mínum yfir
barni mínu...“ Hún ól barn sitt
á sjúkrahúsi í lok janúar 1958
og sóttu hjónin barnið til hennar
á þriðja degi frá fæðingu.
Gaf bindandi loforð
um barn
Faðir barnsins kom skömmu
síðar til skjalanna og reyndi að
telja móðurina á að afhenda sér
það, en því hafnaði hún. Hjónin
báru að stúlkan hefði gert þeim
grein fyrir afstöðu föðurins, en
jafnframt að hún hefði að nýju
staðfest að hún hefði afhent
barnið og myndi ekki breyta
um afstöðu. Ættleiðingarbeiðni
var lögð fram 18. apríl 1958 og
leyfið veitt 9. maí sama ár.
Þrettán dögum síðar ritaði
stúlkan til hjónanna og skýrði
þeim frá því að hún hefði ákveð-
ið að taka barnið til sín. í dóms-
máli því sem reis í kjölfarið
krafðist stúlkan ógildingar á
ættleiðingarleyfi, á þeim for-
sendum að afsal væri ófullnægj-
andi og gefið áður en barnið
fæddist. Héraðsdómur féllst á
að samþykki gefið fyrir fæð-
ingu væri ógilt, en Hæstiréttur
var á öðru máli.
í niðurstöðu Hæstaréttar
kemur fram að stúlkan hafi
gefið hjónunum loforð um að
þau fengju barnið sem sitt eigið
og afhent þeim það til efnda á
loforðinu. Eðlilegt framhald
þess hafi verið að hjónin leituðu
leyfis til ættleiðingar og var
þessari ástæðu hrundið.
I öðru lagi var það tiltekið
að ekki hefði verið leitað um-
sagnar barnaverndarnefndar.
Hins vegar hafði sóknarprestur
gefið umsögn, er fylgdi umsókn
til ráðuneytisins, en hann var
formaður skólanefndar og hafði
samráð um þetta við aðra skóla-
nefndarmenn. Þótti því þessi
málsástæða ekki tæk.
í þriðja lagi var málsókn reist
á því að ráðuneytið hefði ekki
leitað umsagnar barnsföður.
Var þá leitt í ljós að faðerni
barnsins var ekki gefið upp á
sjúkrahúsinu og í ættleiðinga-
rumsókn greindu hjónin frá því
að stúlkan hefði ekki gefið þeim
upp föðurnafn barnsins. Fram
kom að ráðuneytið hefði átt að
leita vitneskju um faðerni
barnsins og óska síðan umsagn-
ar, en „þar sem slík umsögn er
einungis til leiðbeiningar, en
eigi bindandi fyrir ráðuneytið,
þá þykir vöntun á henni ekki
eiga eins og á stóð, að valda
ógildingu á ættleiðingu bams-
ins...“
Foreldravald ekki viðurkennt
Einn dómari í Hæstarétti
féllst á að ónýta bæri ættleiðing-
arleyfi, en niðurstaða Hæstá-
réttar var sú að krafa stúlkunn-
ar væri ekki nægilega reifuð
og vísaði henni frá dómi. Kröfu
um að foreldravald stúlkunnar
yrði viðurkennt var og vísað
frá, þar sem ljóst væri að for-
eldravald hlyti að verða að
miklu leyti hjá þeim sem hefur
barn í fóstri.
796 ættleiðingar
á 15 árum
FRÁ 1981 til 1996 hafa verið útgefin í dóms-
máiaráðuneytinu 796 leyfísbréf vegna ættleið-
inga og eru stjúpættleiðingar algengastar
þeirra, eða 326 talsins. Ættleiðingar á erlend-
um bömum á þessum tíma eru 277 og frum-
ættleiðingar á íslenskum börnum 159, þar af
ein tæknifijóvgun þar sem kona gekk með
bam fyrir hjón.
Ef miðað er við seinustu fímm ár, þ.e. frá
1991 til 1996, em börn búsett og ættleidd á
íslandi af stjúpföður alls 103 talsins, og börn
búsett og ættleidd á íslandi af stjúpmóður 5
í aUt
Flestar frumættleiðingar í fyrra
Börn búsett og ættleidd á íslandi af fóstur-
foreldrum á þessum tíma em 45 talsins og
vekur athygli að flestar framættleiðingar voru
í fyrra, eða 15. Þær hafa ekki verið svo marg-
ar síðan 1983, þegar þær voru 16 og 1981
þegar þær vom 18.
Erlend böm ættleidd ti> íslands á sama
tímabili em 48 talsins, flest frá Indlandi,
Kólumbíu, Tælandi, Rússlandi, Japan og
Rúmeníu.
Fjórtán ættleiðingar ógildar á 15 árum
Skilnaður, sifjaspell og
andlát helsta skýring
SKILYRÐI fyrir að dómsmála-
ráðuneytið geti fellt niður ættleið-
ingu er að kjörbarn og kjörforeldr-
ar séu sammála um þá lausn. Á
seinustu fimmtán árum hefur ætt-
leiðing verið felld fjórtán sinnum
úr gildi og var í öllum tilvikum
um að ræða stjúpættleiðingu.
Að sögn Margrétar Hauksdótt-
ur deildarstjóra í dómsmálaráðu-
neytinu er oftast að leita skýringa
á slíkri beiðni til skilnaðar móður
og kjörföður eða öfugt eða vegna
þess að annað hvort þeirra hafi
fallið frá. Auk þess muni hún eft-
ir tveimur tilvikum þar sem óskað
var eftir ógildingu vegna sifjasp-
ella, en í tveimur tilvikum var
ekki gerð grein fyrir ástæðum
beiðni um ógildingu.
Langur aðdragandi
ættleiðingar
Af þessum fjórtán niðurfelling-
um er eitt tilvik þar sem kjörbarn-
ið var á aldrinum 10—15 ára, í
fímm tilvikum var barnið 15-20
ára, í einu tilviki 20-25 ára, í
tveimur tilvikum 25-30 ára og í
sex tilvikum var kjörbarnið yfir
þrítugt þegar ósk um ógildingu
ættleiðingar var Iögð fram.
„Aðdragandi að frumættleið-
ingu hér á landi er svo langur og
könnun barnaverndaryfirvalda á
högum og aðstæðum ættleiðenda
svo ítarleg, að vel þykir gengið
úr skugga um að allt sé með rétt-
um hætti áður en til ættleiðingar
kemur. Það kann að vera helsta
skýring þess að um ógildingu á
stjúpættleiðingu sé að ræða í þess-
um tilvikum,“ segir Margrét.
Hún segir að fmmættleiðingar
hérlendis séu oft rökrétt afleiðing
varanlegs fósturs, einkum þegar
ekkert samband hafí verið á milli
bamsins og kynforeldra. „Þessi
spuming kemur oft á unglingsaldri
barnsins, gjaman í tengslum við
fermingar. Síðan þekkist einnig á
hveiju ári að kona ákveður á með-
göngu að gefa bam sitt til ættleið-
ingar, strax við fæðingu,“ segir hún.
Ekki er nauðsynlegt að óska
eftir ættleiðingu, vilji barn bera
kenninafn stjúpföður eða fóstur-
föður samkvæmt nafnalögunum.
Mögulegt hefur verið að kenna sig
við stjúpföður frá árinu 1992.
„Þessi leið er mun einfaldari og
ástæða til að athuga hvort hún
sé fær, einkum þegar kynforeldri
er andvígt ættleiðingu,“ segir
Margrét.
Færri ættleiðingar vegna
fóstureyðinga
Frumættleiðingum hérlendis
fækkaði í kjölfar laga um fóstur-
eyðingar árið 1975 að sögn Margr-
étar og segir hún beint samhengi
á milli gríðarlegs fjölda fóstureyð-
inga og þessarar fækkunar.
Hún bendir einnig á að félagsleg
aðstoð sveitarféiaga er orðin
öflugri í flestum tilvikum en var
fyrir nokkrum áratugum, og því
ættu fjárhagslegar aðstæður ekki
að hindra fólk í að halda börnum
sínum.
„Ég þekki dæmi þess að föður-
eða móðursystkini barna hafi
ættleitt þau, og þó að þau séu
ekki algeng, eru dæmi um ætt-
leiðingar innan fjölskyldna. Þau
mál þurfa að sæta sömu reglum
og málsmeðferð og önnur ættleið-
ingarmál. Stundum kemur fyrir
að barn fer í fóstur til skyld-
menna og það fóstur leiðir til
ættleiðingar, sérstaklega ef móðir
er vanhæf, og þá einnig í tengsl-
um við feður barnanna.
Þetta er að sjálfsögðu ekki al-
gengt, eins og sést einfaldlega á
hversu fá tilvik era um frumætt-
leiðingu á ári. Síðan geta komið
upp aðstæður þess eðlis að barni
er ekki gott að fara til skyld-
menna. Við getum til dæmis