Morgunblaðið - 09.03.1997, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 9. MARZ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
FJOLHÆFNI
í STAB EINHÆFNI
ÞAÐ ER ánægjulegt að umræða
—' um menntun, skólastarf og stöðu
íslensku þjóðarinnar í því sam-
bandi, skuli vera meiri nú en oftast
áður. Hrósa má Morgunblaðinu
fyrir að hafa lagt þar nokkuð til
með vikulegri umfjöllun sinni svo
og þeim fjölmiðlum sem hafa látið
sig menntamál varða. Um upp-
sprettuna þarf ekki að ræða, heldur
hitt að sem flestir komi að borði
og segi sína skoðun, segi frá ný-
mælum og rannsóknum og síðast
en ekki síst varpi fram spurningum
fyrir okkur öll að hugleiða til fram-
tíðar. Lennart Kosinski, sænskur
fjölfræðingur, segir í titli bókar
sinnar „För framtiden": Framtíðin
er ekki eitthvað sem maður spáir
um, heldur skapar.
Nú er veður til að skapa
Hverjum einstaklingi er nauð-
synlegt að hugleiða og taka afstöðu
til menntunar, skólastarfs og
menningar í samfélaginu. Menn
taka afstöðu og meta gildi mennt-
unar út frá sínu eigin sveitarfélagi
eða samfélaginu í heild. Ég kýs í
þessari grein að velta fyrir mér
samspili þessara tveggja þátta.
^ Nú, þegar sveitarfélög hafa tek-
ið við rekstri grunnskólanna og
fyrstu mánuðimir eru liðnir af
fyrsta skólaárinu í þeirra umsjá,
þykir mér þarft að hugleiða um þá
framtíðarsýn sem við blasir í skóla-
málum og að virðist stefnt af hálfu
ríkis og sveitarfélaga.
Ekki dreg ég í efa að góður vilji
hafi fylgt máli þegar menn undir-
bjuggu ný lög um grunnskóla og
höfðu eitt af höfuðmarkmiðunum
að færa raunveruleika skólastarfs-
ins nær vettvangi; að dreifa valdi.
Margir, bæði leikir og lærðir, sáu
á þessu ýmsa annmarka, m.a. þá
að sveitarfélögin hefðu ekki nægan
metnað fyrir hönd þeirra sem njóta
ættu menntunar. Menn óttuðust
líka að smærri sveitarfélög réðu
ekki við svo stórt verkefni, án sér-
stakra ráðstafana í fjármálum. Nú
þegar telja menn sig fmna dæmi
um að sveitarstjórnir forgangsraði
skólanum í óhag og hafa meðal
annars bent á að eitt tiltekið sveit-
arfélag hafi þegar ákveðið að láta
skólabyggingu bíða á meðan stór-
átaki í hafnarmálum verði lokið.
Valdi hefur verið dreift í þeim skiln-
ingi að sveitarstjórnir bera ábyrgð
á því í hvað peningarnir skuli fara.
Hvert er þá vald sveitarstjórna
þegar um það er að ræða að hafa
eitthvað um stefnuna í menntunar-
málum að gera? Þessi spuming
“V leiðir sjálfkrafa af sér aðrar spurn-
ingar:
Hafa sveitarstjórnir stefnu í
skólamálum? Hafa sveitarstjórnir
stefnu í byggingarmálum skóla?
Hafa sveitarstjórnir stefnu í
menntamálum? Hafa sveitarstjórn-
ir stefnu um hvað skuli teljast full-
gild menntun fyrir þegna sína?
Hafa sveitarstjórnir metið hver sér-
staða þeirra er? Hafa sveitarstjórn-
ir markað stefnu um hvað skuli
vera í námskrá heimaskóla?
Ég gef mér það í fyrstu umferð
1 að svarið við þessum spurningum
verði neitandi. Ég byggi þá skoðun
mína á því að miðað við núverandi
grunnskólalög sýnist mér mennta-
málaráðuneytið fara með allt vald
við mótun menntastefnunnar og
sveitarstjórnir og skólastofnanir
þeirra verða að lúta því valdi, hvort
sem þeim líkar það betur eða verr.
^ Það er t.d. deginum ljósara að svo
kallaðar skólanám-
skrár verða aðeins
endurprentun á aðal-
námskrá menntamála-
ráðuneytisins.
Taka Siglfirðingar
forystu?
Athygli mína vakti
auglýsing sem birtist
nýverið í Morgunblað-
inu og var hún frá
Siglufirði. Þar var
auglýst eftir grunn-
skólakennurum til
starfa. Ég fæ ekki
betur séð en að þar í
sveit hafi menn bund-
ist samtökum um að
lyfta skólanum á enn „hærra plan“.
A.m.k. er tilkynnt að uppi séu
áform um að sveitarstjórn, foreldr-
ar og skólamenn ætli að marka sér
skólastefnu til framtíðar. Þetta
þykir mér spennandi og vonandi
verður niðurstaðan sú að önnur
sveitarfélög taki Siglfirðinga sér
til fyrirmyndar og opinberi hvert
sína stefnuna í menntamálum
heimabyggðar. Engu er að kvíða
taki grasrótin af skarið.
Ég valdi grein minni ofanritaða
fyrirsögn til að fjalla um þá skoðun
mína að stefna í menntamálum
verði að vera fjölbreytt og byggja
á þeirri lífssýn að í landinu sé þjóð
sem býr við fjölbreytta menningu,
við fjölbreytta þekkingu og fæmi
og ólíkar þarfír en ekki einslitt
samfélag, með eina menningu,
einsleita þekkingu og færni, allir
með sömu þarfír. Ejölhæfni í stað
einhæfni.
Þegar ég tala um menningu þá
á ég við það andrúmsloft, lífsskoð-
anir og viðhorf sem ríkja á hveijum
stað, í hverju kerfí. Svo dæmi sé
tekið hafa skólar ólíka menningu
því viðhorf starfsmanna til nem-
enda eru ólík. Það leiðir af sér að
yfírbragð og andrúmsloft verður
ólíkt á milli skóla. Það sama á við
um sveitarfélögin í landinu. Ekkert
þeirra hefur eins menningu. Þetta
hafa íbúar sveitarfélaga uppgötvað
nú hin síðari ár þegar markaðssókn
er skipulögð fyrir ferðaþjónustu.
Slík menningarsjálfsmynd hlýtur
því að ráða miklu um hvernig skóla
menn vilja hafa í sínu samfélagi.
Hefur eitthvað breyst?
Helgu Sigurjónsdóttur námsráð-
gjafa þarf vart að kynna, en hún
hefur verið ötul við að skrifa grein-
ar í Morgunblaðið. Það sem hefur
vakið athygli mína við skrif hennar
er sú skoðun hennar að skólastarf
íslenskra grunnskóla hafi breyst
svo að jaðri við upplausn. Gömul
gildi hafi orðið að hörfa fyrir nýjum
gildum uppeldisfræðinga og
ástæða sé til þess fyrir mennta-
málayfírvöld að snúa frá villu síns
vegar og hefja til vegs og virðingar
þau gildi sem áður settu mark sitt
á allt skólastarf. Ég held að Helga
sé ekki á réttri braut í gagnrýni
sinni og ég get ekki verið henni
sammála. Mín skoðun byggist auð-
vitað á reynslu sem nemandi í 20
ár og kennari í önnur 17 ár og ég
deili þeirri skoðun með mörgum
skólamönnum, bæði innlendum og
erlendum. Ég tek þó fram að nauð-
synlegt væri að rannsaka þróun
skólastarfsins hér en á meðan svo
er ekki gert verða skoðanir og for-
dómar okkar Helgu að duga í um-
ræðunni.
Helga segir sem sé að skólastarf
og kennsla hafí gjör-
breyst frá kennslu þar
sem kennarinn miðlaði
þekkingu sinni, lagði
fyrir námsefni og gerði
kröfur á hefðbundinn
hátt og hafði þannig
vald á allri þekking-
unni. í dag sé þessu
öðruvísi farið:
„Kennsluaðferðir eru
um of miðaðar við svo-
kallað leitarnám og
hópvinnu, samþætting
námsgreina er trúar-
atriði, ekki má skerða
„frelsi" nemenda með
þeim afleiðingum að
aga og heilbrigt aðhald
skortir,. . .“ (Helga Siguijónsdótt-
ir, Mbl. 4. febrúar 1997.)
Ég get kætt Helgu Siguijóns-
dóttur með því segja henni að þessi
fullyrðing hennar er röng. Ég hef
heimsótt þó nokkurn fjölda skóla,
hér á landi, í Noregi og Danmörku
og óvíða hef ég séð áherslurnar
Skólakerfíð og sam-
félagið í heild sinni,
segir Birgir Einarsson,
skuldar ungu fólki
fræðslu um störf og
starfsmöguleika.
slíkar sem hún lýsir. Auðvitað hafa
kennarar lært nýjar aðferðir og
heyjað sér ferskar hugmyndir bæði
í kennaraskólum og öðrum stofn-
unum sem farið hafa með endur-
menntun þeirra, en að þeir hafi
gert þær að meginstofni eigin
kennslu er af og frá. Miklu nær
væri að halda því fram að margar
ágætar kenningar um skólastarf
hafí ekki komist að í skólunum,
sökum íhaldssemi og ótta við breyt-
ingar.
Sumir skólamenn hafa gengið
svo langt að segja að forfeður okk-
ar yrðu aldeilis hlessa á öllum þeim
breytingum sem orðið hafa í þjóð-
lífí okkar, en þó sé örugglega eitt
sem ekki muni koma þeim á óvart
en það sé skólastarfið; þar hafi
nákvæmlega ekkert breyst.
í skólunum hefur þó hitt og þetta
verið reynt í þá veru sem Helga
lýsir, en niðurstaðan hefur fyrst
og fremst verið sú að samþætting,
þemavinna, leitarnám og aðrar
vinnuaðferðir hafa verið notaðar
til spari, svona til að lífga upp á
drungann í dagsins önn, en alls
ekki sem meginvinna í skólunum.
En snúum okkur að framtíðinni.
Skiptir náms- og
starfsfræðsla máli?
í Morgunblaðinu þann 27. júlí
1996, birtist grein eftir Ingibjörgu
Sólrúnu Gísladóttur, borgarstjóra.
Greinin ber heitið „Ný úrræði í
atvinnumálum" og er þar fjallað
um áberandi atvinnuleysi ungs,
ómenntaðs fólks í Reykjavík. Einn-
ig fjallar borgarstjóri um hversu
sveitarstjórnir geti lítið gert til við-
spyrnu og þá ekki síst bendir borg-
arstóri á að vandi þessi verði ekki
leystur nema menntakerfið taki á
málinu og segir: „Lausn þessa
vanda er í því fólgin að finna úr-
ræði til þess að mennta þetta unga
fólk.“
Birgir
Einarsson
Ég kysi auðvitað frekar að orða
þetta öðruvísi og segja að leita
þyrfti leiða til að aðstoða þetta
unga fólk að afla sér menntunar
viðhæfi.
Án þess að þekkja nógu vel til
möguleika sveitarstjórna til að
marka stefnu í slíkum málum, trúi
ég og er sammála Ingibjörgu Sól-
rúnu um mikilvægi þess að mennta-
kerfið komi til leiks við að kveða
niður draug atvinnuleysisins.
Ég hef mikið hugleitt þessa grein
og rætt við menn um efni hennar
og kemst æ nær þeirri skoðun að
öflug náms- og starfsfræðsla sé sú
leið sem Reykjavíkurborg verði að
reyna að fara. Koma þarf á sam-
vinnu menntakerfanna bæði þess
opinbera og ekki síður fjölbreyttra
kerfa atvinnuveganna og stefna að
því að draga úr og helst fyrir-
byggja atvinnuleysi ungmenna.
Skilgreining
Námsfræðsla: Fræðsla um nám
innan skóla, t.d. um skyldugreinar,
valgreinar, reglur, próf, prófkröfur,
útskrift, námstækni o.fl. Fræðsla
um næsta skólastig, einstaka skóla,
námsbrautir, valmöguleika o.fl.
Lesefni, fyrirlestrar, umræður,
heimsóknir o.fl.
Starfsfræðsla: Fræðsla um at-
vinnulífið, helstu starfsgreinar, ein-
stök störf, vinnuumhverfi, eðli
vinnunnar, atvinnuhorfur, staðal-
myndir, viðhorf til vinnu og við-
horfamótun, starfsferil og þróun
hans, tengsl náms, vinnu og sjálfs-
myndar o.fl. Lesefni, fyrirlestrar,
gestafyrirlesarar, umræður, heim-
sóknir á vinnustaði, dvöl á vinnu-
stað o.fl. Gerður G. Óskarsdóttir,
Námsráðgjöf og starfsfræðsla bls.
8.
Nálægar þjóðir hafa lagt tölu-
verðan metnað í starfsfræði í efstu
bekkjum grunnskóla og fyrstu
bekkjum framhaldsnáms og virðast
sannfærðar um mikilvægi náms-
og starfsfræðslu í samfélagi sem
tekur sífelldum breytingum. Er
ekki tími til kominn að horfast í
augu við breytt samfélög og byggja
upp slíka fræðslu hér á landi. Hvert
sveitarfélag, menningar- og at-
vinnusvæði, yrði að marka sér
stefnu um menntunartilboð til ung-
menna.
í dag er málum þannig háttað
að námsfræðsla tekur stærstan
hluta af starfi námsráðgjafa (sé
námsráðgjafí á annað borð starf-
andi við skólann), bæði í grunn-
og framhaldsskólum en þáttur
starfsfræðslunnar er sáralítill og
stundum enginn. í langflestum til-
fellum er starfsfræðsla valgrein í
10. bekk í grunnskólum og mér er
ekki kunnugt hve stór hluti nem-
enda nýtir sér það tilboð. Ber að
geta þess að Fræðslumiðstöðin í
Reykjavík hefur nú gefíð út möppu
með heitinu „Skóli atvinnulífsins",
þar sem umsjónarmönnum starfs-
fræðslu í grunnskólum borgarinnar
er gert auðveldara að beina nem-
endum sínum í starfskynningar til
30 fyrirtækja, opinberra, hjá fé-
lagasamtökum og í einkaeign.
Mappa þessi er útbúin af Guðrúnu
Þórsdóttur hjá Fræðslumiðstöðinni
og er lofsvert framtak en meira
þarf til að koma.
Einhver best menntaði einstakl-
ingur á íslandi á sviði náms- og
starfsfræðslu er Gerður G. Óskars-
dóttir, fræðslustjóri Reykjavíkur.
Hún er ekki aðeins fróð um leiðir
og úrræði annarra þjóða, heldur
hefur hún líka staðið að áætlun um
þessi mál og hrint í framkvæmd
t.d. á Austurlandi.
í bók sinni Námsráðgjöf &
starfsfræðsla, Námsgagnastofnun
1990, ber hún saman skipan þess-
ara mála í nágrannalöndum okkar,
auk nokkurra annarra ríkja og seg-
ir m.a:
„Af þessum samanburði sést að
við hér á íslandi erum talsvert langt
á eftir nágrönnum okkar í þeirri
viðleitni að búa ungt fólk sem best
undir náms- og starfsval. Öll fræsla
og ráðgjöf er hér miklu minni og
alls ekki í boði fyrir alla. Námsefni
er mjög af skornum skammti. Eng-
in heildarstjórn er til og engin
stefna hefur verið mörkuð í þessum
efnum. Mjög mikilvægt er að frá
upphafí sé mörkuð skýr stefna um
markvisst innra starf ekki síður en
ytra form.“ (Bls. 113)
Af orðum Gerðar má sjá að hér
á landi hefur ekki verið mörkuð
stefna og að engin heildarstjórn er
á náms- og starfsfræðslu. Það er
því afar mikilvægt að slík stefna
verði mörkuð og fáir eða engir eru
betur til þess fallnir að stýra þeirri
stefnumörkun en fræðslustjórinn
Gerður G. Óskarsdóttir. Það er
skoðun mín að það hvíli á Reykja-
víkurborg að hafa forystu í þessum
málaflokki, eins og svo mörgu öðru.
Á þessu skólaári (1996-1997)
hef ég starfað ásamt Svandísi Ingi-
mundardóttur, kennara og náms-
ráðgjafa, að tilraunaverkefni á veg-
um Fræðslumiðstöðvar Reykjavík-
ur sem gengur undir heitinu Fjöl-
nám.
Markmið starfsins er að byggja
upp einstaklinga sem hafa ein-
hverra hluta vegna orðið undir í
bóknámi og misst trú á eigin getu.
Starf þetta fer fram í Réttarholts-
skóla í 10. bekk en í Fellaskóla eru
tveir kennarar að vinna sambæri-
lega vinnu í 9. bekk. Mjög fyrirferð-
armikill þáttur starfsins er starfs-
fræðsla, starfskynningar og þátt-
taka nemenda í atvinnulífinu og í
hverri viku er heill skóladagur tek-
inn frá fyrir þennan þátt. Það er
skemmst frá því að segja að við
sjáum afar góðan árangur af þess-
ari tilraun og teljum að ný og breytt
sjálfsmynd nemenda geti orðið af-
rakstur þessarar vinnu. Þau þurfa
að treysta á eigið áræði við val á
vinnustöðum, leita að eigin áhuga-
sviðum og koma sér á framfæri
og síðast en ekki síst að upplýsa
hvert annað um árangur heim-
sókna, eðli starfa, vinnuaðstæður
og náms- og hæfniskröfur. Þau
læra af eigin reynslu, innleggi at-
vinnulífs og kennara að vinnumark-
aðurinn er flókinn og saman settur
af mörgum þáttum sem fáir hafa
á heildarsýn.
í lögum um grunnskóla stendur
að búa skuli nemendur undir líf og
starf í lýðræðisþjóðfélagi sem er í
sífelldri þróun. (2. grein).
í lögum um framhaldsskóla seg-
ir m.a: „Hlutverk framhaldsskóla
er að stuðla að alhliða þroska allra
nemenda svo þeir verði sem best
búnir undir að taka virkan þátt í
lýðræðisþjóðfélagi. Framhaldsskól-
inn býr nemendur undir störf í at-
vinnulífinu og frekara nám.“ (2.
grein.)
Á sömu nótum eru aðalnámskrár
beggja skólastiga.
Þjóðfélagið breytist hratt, ný,
áður óþekkt störf bætast við og
störf hverfa úr atvinnulífinu. í ný-
legri íslenskri starfaflokkun
(ÍSTARF 95) eru tæplega 2000
starfsheiti skráð á íslandi og með
upplýsinga- og margmiðlunarbylt-
ingunni fjölgar störfúm og þar með
starfsheitum.
Einhvern tímann var sagt að
frændur okkar á Norðurlöndum
öfunduðu okkur af sumarvinnu
ungmenna. Nú hefur á skammri
stundu það gerst að sumarvinnu
ungmenna á fijálsum atvinnu-
markaði er vart fyrir að fara í sama
mæli og áður var. Það er því degin-
um ljósara að með sífellt minni
þátttöku nemenda í atvinnulífinu,
fjölgun starfa og starfsheita verður
samfélagið flóknara og ógagn-
særra og ungt fólk ráðvilltara um