Morgunblaðið - 09.03.1997, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 9. MARZ 1997 11
við annað fólk er mælt með því að
það sé Zenith fyrir bestu að iíffræði-
lega móðir hennar fái umsjón með
henni á ný og lagalegt forræði,"
sagði í álitinu um leið og mælt var
með því að reynt yrði að byggja upp
samband hennar við Hanes-hjónin á
þeim grundvelli að þau væru afi
hennar og amma.
Bjóst við áfalli
Craig M. Ramsey, fjölskyldu- og
hjónabandsráðgjafi, kannaði einnig
aðstæður þeirra, sem voru að bítast
um Zenith. Hann kemst að þver-
öfugri niðurstöðu við Thomas. „Það
veldur mér miklum áhyggjum að
réttarkerfið skuli svo mikið sem
íhuga þann misráðna kost að skilja
þetta barn frá íjölskyldu þess til að
koma henni fyrir á heimili hinnar
líffræðilegu móður,“ skrifaði Rams-
ey og sagði þijár ástæður liggja
þessu mati sínu til grundvallar.
Hanes-hjónin hefðu „greinilega
staðið sig mjög vel í að hlúa að og
ala upp þetta barn“, hún mundi
„verða fyrir áfalli ef hún yrði flutt
frá Hanes-heimilinu til heimilis
Kellyar“ og yrði það gert myndi hún
„þurfa að bindast nýju foreldri bönd-
um og þjást af því að glata og vera
skilin frá einu foreldrunum og fjöl-
skyldunni, sem hún hefur nokkru
sinni kynnst“.
Ramsey byggði þetta álit sitt á
fundi með Hanes-fjölskyldunni 22.
nóvember 1994. Hann skilaði viðbót
við það álit í janúar og sagði þá að
hann hefði greint mikinn kvíða hjá
Zenith. Segir hann þar greinilegt
að Zenith hafi ekki haft gott af því
að heimsækja móður sína stöðugt.
Hann kemur ekki með neinar til-
lögur í viðbótarálitinu, segir aðeins
að ákveði rétturinn að hin líffræði-
lega móðir fái forræði Zenith verði
að búa svo um hnútana að „tilfinn-
ingaböndin færist frá herra og frú
Hanes til hinnar líffræðilegu móður
Zenith".
í janúar barst einnig stutt álit frá
Brian L. Arnesen sálfræðingi, sem
kvaðst hafa skoðað Zenith tvisvar
að Hanes-hjónunum viðstöddum og
komist að þeirri niðurstöðu að milli
þeirra hefðu myndast sterk bönd.
„Það er sérfræðiálit mitt að méð
því að taka hana af þeim yrði þess-
um böndum stefnt í hættu og barn-
ið sett í alvarlega tilfinninga-
kreppu," skrifaði Arnesen. „Ég
mæli með því að þetta barn verði
ekki tekið fyrirvaralaust úr umsjá
þeirra.“
Eitt álit skipti sköpum
Dæmt var í málinu 20. janúar og
byggði dómarinn, Guy R. Burning-
ham, úrskurð sinn að mestu á áliti
Thomas. í upphafi greinargerðar
sinnar fyrir úrskurðinum sagði
Burningham að með tilliti til þess
að bamið væri orðið tveggja ára og
fjögurra mánaða gamalt væri nú
„afar brýnt að ákveðið yrði til fram-
búðar hver hefði forræði og bæri
ábyrgð á þessu barni“.
Hann fjallar um að dæma eigi
ógilt það samþykki, sem líffræðileg-
ir foreldrar Zenith veittu fyrir ætt-
leiðingunni, og tekur þá ákvörðun
að það sé aukaatriði í málinu. Það
sé ekki einu sinni víst að samþykki
föðurins þurfi samkvæmt lögum í
Utah og hann virðist hvort sem er
ekki hafa áhuga á að vera foreldri
barnsins. Hins vegar sé ljóst að stað-
reyndir málsins séu umdeildar.
Burningham sagði í úrskurði sín-
um að aðalatriði málsins væri for-
ræði yfir Zenith til frambúðar. „Fyr-
ir réttinum vakir fyrst og fremst,
þegar ákvörðun er tekin, að vaka
yfir því, sem barninu er fyrir bestu,"
sagði dómarinn.
Tekið var fram að í samræmi við
lög hafi verið gerð ættleiðingar-
úttekt á Hanes-hjónunum og heimili
þeirra. Hana hafi Thomas innt af
hendi. í skýrslu Thomas sé gefið til
kynna að hann hafi verulegar
áhyggjur af því að Hanes-hjónin
ættleiði Zenith. Rétturinn hafi gefíð
þessum tilmælum sálfræðingsins
verulegan gaum þegar lokaákvörðun
var tekin í málinu.
Einnig var vísað til máls sem kom
fyrir hæstarétt Utah árið 1991, Jo-
hanson gegn Fisher, þar sem niður-
staðan hafi verið sú að „eini mæli-
kvarðinn á það hvort leyfa eigi ætt-
leiðingu sé sá að rétturinn sé þess
fullviss eftir málsmeðferð að það
efli hagsmuni barnsins að ættleið-
ingin eigi sér stað“.
Einnig var vísað til laga Utah
þess efnis að komist sá, sem gerir
ættleiðingarúttekt, hvort heldur sem
er fyrir eða eftir ættleiðingu, að
þeirri niðurstöðu að hún hefði ekki
átt að eiga sér stað geti rétturinn
hafnað ættleiðingunni.
Hollast að vera hjá móður
„I þessu máli er það niðurstaða
réttarins, byggð á meðmælum út-
tektar gerðrar fyrir ættleiðingu, að
það sé barninu ekki fyrir bestu að
herra og frú Hanes ættleiði það,“
sagði í dóminum. „Niðurstaða þessa
réttar er sú að það sé Zenith fyrir
bestu að Kelly Jean Helton fái á ný
forræði yfir henni og fyrirskipar
hann að hún fái að fullu réttindi
foreldris gagnvart þessu barni.“
Sagði að Hanes-hjónin ættu að
fá að heimsækja Zenith, enda væri
samband hennar við ömmu sína og
afa mikilvægt.
Burningham hafnaði 1. febrúar
1994 óskum Hanes-hjónanna um að
málið yrði endurskoðað og önnur
ættleiðingarúttekt gerð og skipaði
þá málsaðiljum að hefjast handa um
að flytja Zenith eigi síðar en 4. febr-
úar í samræmi við áætlun ráðgjafa
um það hvernig að því skuli staðið.
Hanes-hjónin héldu áfram að
áfrýja og fluttu frá Utah til Arizona
til að geta notið samvista við Zenith
þær níu klukkustundir á viku, sem
þeim hafði verið úthlutað. í október
1995 tóku þau barnið og flúðu með
það úr landi.
Hanes-hjónin eru enn á Islandi,
en Kelly Helton, sem er með dóttur
sína í sex þúsund kílómetra fjarlægð
í Arizona kveðst enn vera hrædd.
„Ég á erfitt með að leyfa dóttur
minni að leika sér fyrir framan hús-
ið,“ sagði Kelly í samtali við dagblað-
ið The Arízona Republic fyrir
skömmu. „Ég veit að þessu er ekki
lokið.“
Sálfræðingar segja aðlögunar-
hæfni barna sé mikil og höfuðatriði
sé að þau fái á tilfinninguna að þau
séu örugg.
Kelly sagði að það þyrfti að gefa
sambandi mæðgnanna tíma: „Ég
spurði hana hvort henni líkaði að
vera hér og hún sagðist ekki vita
það enn.“
barnsins í Utah, var ákveðið að
fangavist Donalds Hanes yrði hjón-
unum ekki til hnjóðs, á þeim for-
sendum að um væri að ræða eitt
brot án ásetnings og Donald hefði
ekki notað áfengi eða eiturlyf í um
áratug.
Fimm hjónabönd að baki
Connie Jean átti að baki fimm
hjónabönd þegar hún gekk í hjóna-
band með Donald Hanes, sem gæti
bent til óstöðugleika í einkalífi og
í sálfræðimati á hjónunum vegna
kröfu Kelly um ógildingu ættleið-
ingar, er meðal annars bent á þenn-
an þátt. Hún er þar sögð vera ráð-
rík og stirfni gæti í samskiptum
hennar við eldri börn hennar frá
fyrri samböndum. í máli Kelly Helt-
öns var því meðal annars haldið
fram að móðir hennar vildi ættleiða
barn vegna Iöngunar til að ala upp
barn með Donald og hún teldi
hjónabandið í raun ekki fullkomnað
án þess.
í leiðbeiningum ráðuneytisins er
bent á að barnleysi sé algengasta
orsök ættleiðingar og verði að kanna
hverjar ástæður barnleysis eru og
ávallt vera á varðbergi gagnvart því
að ættleiðingu sé ekki ætlað að leysa
nein djúpstæð vandamál hjá aðilum.
Ættleiðingin verði að byggjast á ósk
og þörf fyrir að taka að sér barn
vegna barnsins sjálfs.
Ekki skoðuð áður
Af þeim gögnum, sem Morgun-
blaðið hefur undir höndum varðandi
ættleiðingu Zenith Elaine og dóms-
meðferð á kröfu um ógildingu henn-
ar, má ekki ráða að hagir Hanes-
hjónanna hafi verið skoðaðir grannt
af óvilhöllum aðilum áður en ætt-
leiðing var samþykkt af dómstóli í
Utah. í raun virðast þau ekki hafa
gengið undir slíkt mat.
Dæmi þess að ættleiðingu hafi verið hnekkt
hérlendis en ekki mörg
Ættleiðingar
á íslenskum
börnum fátíðar
ÆTTLEIÐINGAR af því tagi sem
um ræðir í tilviki Hanes-hjónanna,
þ.e. að amma ættleiði barnabarn sitt,
munu samkvæmt heimildum Morg-
unblaðsins vera fátiðar í Bandaríkj-
unum og hérlendis kváðust viðmæl-
endur blaðsins ekki muna eftir sam-
bærilegu tilviki.
Hins vegar eru dæmi þess að
ættleiðingu hafi verið hnekkt, en
oftast undir öðrum formerkjum og
þá yfirleitt með þeim hætti að stálp-
aðir einstaklingar sem hafa verið
ættleiddir, hafi farið fram á slíkt,
ósjaldan vegna ágreinings við kjör-
foreldra, að sögn Drífu Pálsdóttir,
skrifstofustjóra í dómsmálaráðu-
neytinu. Ekki eru dæmi þess að
ættleiðingu á mjög ungum börnum
hafi verið hnekkt.
„Fljótt á litið man ég ekki eftir
neinu máli sem er skylt máli Hanes-
hjónanna á seinasta áratug eða
lengra aftur og er nær að halda að
útilokað sé að slíkt mál hafi verið
til staðar hérlendis," segir Drífa.
„Tiltölulega fá íslensk börn eru
ættleidd, en komi hins vegar til ætt-
leiðingar á íslensku barni, tel ég víst
að algengara sé að um sé að ræða
fólk sem ekki er í nánum tengslum
við fjölskyldu barnsins, svo sem afi
og amma, enda þau oftast komin á
þann aldur að ekki hentar vel að
taka að sér kornabarn."
Lögin í endurskoðun
Sifjalaganefnd vinnur nú að end-
urskoðun ættleiðingarlaga en ekki
er búist við að frumvarp þar að lút-
andi verði lagt fram fyrr en á næsta
þingi.
I núgildandi ættleiðingarlögum
frá 1978 kemur m.a. fram að ekki
megi veita leyfi til ættleiðingar nema
sýnt þyki eftir könnun á málefnum
væntanlegs kjörbarns og þeirra er
óska ættleiðingar, að ættleiðing sé
barninu til gagns „enda sé það ætlun
ættleiðenda að ala upp barnið eða
barn hafi verið alið upp hjá þeim eða
aðrar sérstakar ástæður liggi til
ættleiðingar."
í riti sem dómsmálaráðuneytið gaf
út árið 1987 til leiðbeiningar fyrir
barnaverndarnefndir varðandi um-
sagnir í ættleiðingarmálum, kemur
m.a. fram að ættleiðingum á erlend-
um börnum hafi fjölgað mjög, en
hins vegar hafi ættleiðingum á ís-
lenskum börnum, stundum kallaðar
frumættleiðingar, fækkað og séu
orðnar mjög fátíðar. í báðum tilvik-
um þurfi barnaverndarnefndirnar að
gefa ráðuneytinu tvær umsagnir,
áður og eftir að barn kemur til vænt-
anlegra kjörforeldra.
Þriðji flokkur ættleiðinga er ætt-
leiðingar á börnum sem búa á sama
heimili og ættleiðingarbeiðendur,
þegar hugmynd um ættleiðingu
vaknar. Ættleiðingar stjúpbarna
eru algengastar í þessum flokki, en
einnig er hugsanlegt að fósturfor-
eldrar óski eftir að ættleiða fóstur-
börn sín. í slíkum tilvikum þarf að
sækja beint um ættleiðingu til ráðu-
neytisins, þar sem barn og ættleið-
ingarbeiðendur hafa þá þegar sama
heimili, en ráðuneytið leitar síðan
eftir umsögn viðkomandi barna-
verndarnefndar.
Samþykki foreldris þarf
Lögum samkvæmt öðlast kjör-
barn við ættleiðingu sömu réttar-
stöðu gagnvart kjörforeldrum, ætt-
mennum þeirra og öðrum þeim sem
eru í svokölluðum kjörsifjum við þá,
og það væri skilgetið barn kjörfor-
eldra, nema lög mæli um annað.
Með sömu fyrirvörum er kveðið á
um að frá sama tíma falli niður laga-
tengsl barnsins og kynforeldra þess.
Ættleiði maður eða kona barn maka
síns eða kjörbarn, fær barnið þá
réttarstöðu sem væri það skilgetið
barn þeirra hjóna.
Kjörbarn kennir sig til kjörfor-
eldra, nema kjörforeldri óski eftir
því að barn haldi fyrra föðurnafni.
Kjörbarn sem náð hefur 12 ára aldri
getur þó ráðið því sjálft, hvort það
kenni sig við kynforeldra eða kjör-
foreldra.
Dómsmálaráðuneytið veitir leyfi
til ættleiðingar og er hjónum einum
heimilt að ættleiða saman. Öðru
hjóna má þó veita leyfi til ættleiðing-
ar, ef hitt er horfíð eða geðrænum
högum þess svo háttað að það beri
ekki skyn á gildi ættleiðingar. Öðru
hjóna má og með samþykki hins
veita leyfi til að ættleiða barn þess
eða kjörbarn. Meðan ættleiðandi er
á lífi, verður kjörbarn hans eingöngu
ættleitt af maka hans.
Ekki má ættleiða þann sem orðinn
er tólf ára, án skriflegs samþykkis
hans. Samþykki foreldra þarf til
ættleiðingar barns undir 18 ára
aldri. Hafi annað foreldri ekki for-
ræði barns eða högum þess svo hátt-
að að það megi ekki gefa frá sér
marktæka yfirlýsingu, er samþykki
hins nægjanlegt. Ef þannig er ástatt
um bæði foreldri þarf samþykki lögr-
áðamanns.
Leita ber umsagnar áður
I lögunum er kveðið á um að áður
en ákvörðun er tekin um umsókn
um ættleiðingarleyfi, skal, ef unnt
er, leita umsagnar þess foreldris sem
þarf ekki að samþykkja ættleiðingu,
að því tilskildu að geðrænum högum
þess sé ekki svo háttað að það girði
fyrir að viðkomandi sé marktækur.
Leita skal umsagnar lögráðamanns,
sé sérstakur slíkur skipaður og enn-
fremur skuli leita umsagnar þeirrar
barnaverndarnefndar sem í hlut á.
Samþykki tii ættleiðingar verður
að vera skriflegt og skal viðkomandi
aðili staðfesta slíka yfirlýsingu fyrir
starfsmanni dómsmálaráðuneytis
eða öðrum þeim sem ráðuneytið hef-
ur veitt löggildingu til slíks. Sam-
þykki er ekki gilt, nema staðfesting-
in liggi fyrir hið fyrsta þremur mán-
uðum eftir fæðingu barns, nema
sérstaklega hagi til. Á yfirlýsingu
um samþykki verður að vera vottorð
viðkomandi fulltrúa hins opinbera
um að sá sem ætlar að gefa til ætt-
leiðingar, hafí fengið fræðslu um
lagaáhrif ættleiðingar og samþykk-
isyfirlýsingar.
Samþykki er gilt, þótt væntanleg-
ir kjörforeldrar séu ekki nafngreind-
ir, ef samþykki lýtur að því að ráð-
stafa barni til ættleiðingar til for-
eldris sem barnaverndarnefnd eða
aðrir til þess bærir aðilar ákveða
lögum samkvæmt. Að öðrum kosti
er samþykki ekki gilt, nema væntan-
legir kjörforeldrar séu nafngreindir.
Má snúast hugur fyrir leyfi
í tólftu grein laganna segir efnis-
lega að snúist þeim aðila sem lögbær
sé að gefa samþykki sitt hugur, þ.e.
taki samþykki sitt aftur áður en
gengið er frá ættleiðingarleyfí, sé
yfirleitt ekki heimilt að gefa út leyfið.
„Veita má þó leyfi til ættleiðing-
ar, þegar svona stendur á, ef barn
hefur verið í fóstri hjá ættleiðingar-
beiðanda eða þegar hagir barns
mæla að öðru leyti eindregið með
því, að það verði ættleitt, og aftur-
köllun á samþykki styðst eigi við
skynsamleg rök,“ segir í ættleiðing-
arlögunum.
Einnig er tekið fram að fáist ekki
samþykki lögbærs aðila sé þá heim-
ilt, ef „alveg sérstaklega stendur á“
SJÁ NÆSTU SÍÐU