Morgunblaðið - 11.04.1997, Blaðsíða 26

26 FÖSTUDAGUR 11. APRÍL 1997
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Að bjarga mannkyninu
en gleyma manneskjunni
VERKIÐ er sett á svið á
Renniverkstæðinu við
Strandgötu á Akureyri,
en á þessu ári eru liðin
70 ár frá því tímamótaskáldsagan
Vefarinn mikli frá Kasmír kom út
og jafnframt verður Nóbelsskáldið
95 ára innan tveggja vikna. Þetta
eru því mikil tímamót, ekki síst
vegna þess að aldrei fyrr hefur
Vefarinn verið settur á svið, og
þykir mörgum tími til kominn. Sér-
stök hátíðarsýning verður svo 19.
apríl, þegar Leikfélag Akureyrar
verður 80 ára.
Vefarinn mikli frá Kasmír er
margslungin örlagasaga heims-
mannsins og byltingarmannsins
Steins Elliða og íslenska náttúru-
bamsins Diljár og hverfist um allt
í senn, heimspeki, trúarbrögð, stöðu
mannsins í veröldinni, mannin og
ofurmennið, ástina, lífið og tilver-
una. Þetta er gríðarlega viðamikið
verk og verður aldrei sýnt á sviði
í einni leiksýningu frekar en nokkur
önnur skáldsaga.
Hinn ófullkomni rr.aður
Halldór E. Laxness segir að við
leikgerðina hafí aðallega verið mið-
að að því að setja saman sýningu
þar sem manneskjur sjáist í stórsjó
hugsjónanna og trúarbragðanna.
„Skáldsagan sjálf er óskaplegur
hafsjór af atvikum um þessi mál,
þar eru langir kaflar sem er stór-
skemmtilegt að lesa á bók, en við
einbeitum okkur að upplifun og
þróun persónanna, sem er hægt að
sýna á mun einfaldari hátt í leik-
húsi. Þetta er í sjálfu sér einföldun
án þess að við einföldum persónurn-
ar sjálfar. Þeirra árekstrar og hvörf,
barátta þeirra heldur áfram að vera
hrein og klár. Við búum hins vegar
um þetta þannig að það verði enn
hreinna og klárara, eins og það
Leikfélag Akureyrar frumsýnir í kvöld Vef-
arann mikla frá Kasmír, leikgerð Halldórs
E. Laxness og Trausta Olafssonar eftir
skáldsögu Halldórs Laxness. Sverrir Páll
hitti þá félaga að máli og fylgdist með æf-
ingu á verkinu.
Morgunblaðið/Kristján
DILJÁ og Steinn Elliði við brottför hans, en þau leika Marta
Nordal og Þorsteinn Bachman.
getur orðið á sviði. Það má segja verksins að hann ætli út í heim og
að við höfum það þema að afhjúpa helga sig fullkomlega fegurðinni á
ófullkomleika mannsins og þar af ásýnd hlutanna. En fegurðin á
leiðandi felst leikurinn í því að af- ásýnd hlutanna er blekking. Sagan
hjúpa þær persónur sem þurfa á er óðurinn um fegurð hlutanna.
því að halda.“ Einfaldleikinn, á hinn bóginn, ein
Er sýningin þá ef til vill aðallega stúlka yfírgefin af öllum sínum
ljóð um lífið og manninn? nánustu á Péturstorginu í Róm, það
„Já, það má á vissan hátt segja er eitthvert ægilegt drama fólgið í
það. Steinn Elliði segir í upphafí því. Þetta stórkostlega umkomu-
leysi manneskjunnar í þessari miklu
baráttu um lífið. Um þetta, meðal
annars, fjallar leikritið. Við reynum
að einfalda hlutina og halda vissu
þema, vissri dramatík sem styrkir
þau rök að maðurinn er afskaplega
ófullkominn. Þó að við séum sífellt
að reyna að finna kerfi til að lifa
eftir erum við alltaf jafnófullkom-
in.“
Tímamót
Nú er skáldsagan sjálf á tíma-
mótum, sjötíu ár frá því hún kom
út, og höfundurinn, Halldór Lax-
ness á stórafmæli innan fárra daga.
Trausti Ólafsson segir að þegar
ákveðið hafi verið að gera leikgerð
af Vefaranum og taka hann til sýn-
inga hjá Leikfélagi Akureyrar hafi
það raunar ekki verið gert sérstak-
lega af þessu tilefni. „Það má því
segja að það sé skemmtileg tilviljun
að þetta skuli allt smella saman á
þessu augnabliki. Ástæðan er hins
vegar sú að Vefarinn er saga sem
er á vissan hátt eilíf. Hún segir frá
ungum manni sem er í mikilli leit
að tilgangi í lífinu: Hvað á hann
að gera við sitt líf? Auk þess er
þetta gríðarlega sterk heimsmynd
sem er máluð sterkum litum og
lýsir raunveruleika fyrstu milli-
stríðsáranna í hruninni Evrópu,
það er að segja því hugarástandi
sem margir eru í, og það hugar-
ástand er ekkert bundið við þennan
tíma því veröldin er alltaf að hrynja
í rústir öðru hveiju."
„Já, það er rétt. En ég held
meira að segja að núna fyrst eigi
þetta reglulegt erindi við okkur.“
segir Halldór E. Laxness. „Ef við
hefðum sett þetta á svið fyrir 10
eða 15 árum, þá hefði þetta alls
ekki átt við. Þetta sjötuga verk er
svo mikið nútímaverk. Heims-
myndin hefur breyst svo rosalega
á síðustu 10 árum. Fall kommún-
ismans í Sovétríkjunum, það sem
er að gerast í Kína. Hugmyndir
og stefnur af öllu tagi hafa verið
að koma til sögunnar, menn hafa
verið að koma með ný trúarbrögð,
nýir trúflokkar spretta upp. Eg
held að þessi spurning hafi aldrei
verið jafnsterk og nú: Er ekki kom-
inn tími til að finna Guð upp á
nýtt? Blessuð manneskjan í öllum
þessum ógnarlegu breytingum hef-
ur verið skilin eftir með ekki neitt.
Það er búið að taka trúna frá hin-
um venjulega manni og hvað stend-
ur eftir? Síðan falla stjórnmála-
flokkarnir og menn hætta að trúa
á þá. Og unga fólkið í dag er enn
að spyija sig þessara spurninga -
og spurningarnar eru enn hávær-
ari en áður: Hveijum eigum við
að fylgja? Á hvað eigum við að
trúa?“ Halldór segir ennfremur að
oft sé sagt í þessu firrta nútíma-
þjóðfélagi að unglingarnir þekki
betur til Los Angeles en Reykjavík-
ur. Þeir horfi meira á sjónvarp og
bíó sem kemur frá allt öðrum heimi
með allt öðrum goðum en hér og
trúi á þetta. Framandi tónlistar-
stefnur, efnahagsstefnur, spurn-
ingar um tilgang lífsins, hvort
maður eigi að lifa til þess eins að
græða peninga eða hvort tilgang-
urinn _sé einhver annar og háleit-
ari? „Ég held að það sé enn greini-
legra en nokkru sinni áður að Vef-
arinn er tímamótaverk. Og við
megum ekki gleyma því að við
stöndum á tímamótum núna. Það
eru aldamót. Það er líka bæði
merkilegt og skemmtilegt að þessi
hugsjónamaður, Steinn Elliði, end-
ar í blindgötu, því sá sem ætlar
að bjarga mannkyninu og gleymir
manneskjunni, hann er náttúrulega
á villigötum."
En Steinn Elliði er heimsmaður
og svið sögu hans er öll Evrópa.
Hvernig rúmast hún á gólfi renni-
verkstæðisins?
Trausti segir að saga Steins
Elliða, hins víðförla manns, sé ekki
sýnd í raunsærri eða natúralískri
leikmynd heldur sé leikmyndin
meira byggð á því að gefa til kynna
grunnhugmynd að því sem er að
gerast í verkinu. „Það eru tilvísan-
ir í verkinu í ákveðinn raunveru-
leika en þær eiga ekki að ná yfir-
Klausturport-
unum lokað
Leikrit byggt á Vefaranum mikla frá Kasmír er nú
komið á fjalimar hjá Leikfélagi Akureyrar, verður frum-
sýnt í kvöld, og hátíðarsýning í næstu viku í tilefni
—----------------7------------
afmælis félagsins. Pétur Már Olafsson hefur af þessu
tilefni skrifað grein um bókina og höfund hennar.
SUMARIÐ 1925 sat íslendingur við
skriftir í Taormínu á Sikiley, á einum
heitasta stað Evrópu. Hann hafði þijá
um tvítugt. Þrátt fyrir ungan aldur
hafði hann þegar sent frá sér tvær skáldsög-
ur og eitt smásagnasafn, auk kvers um ka-
þólsk viðhorf. Nú var hann kominn suður til
Italíu og var mikið niðri fyrir. Oft lagði hann
nótt við dag, sitjandi við skrifborðið með
ekki spjör á kroppnum utan einglyrni og lét
pennann skeiða en hélt í hinni hendi á bar-
efli til að veijast skorkvikindum: „Það var
einsog einhverstaðar stendur í bók, aungu
líkara en skáldinu fyndist alt undir því kom-
ið að skrifaðir yrðu eins margir bókstafír á
blað og kostur væri áður en sólin túnglið og
stjörnurnar yrðu útmáð af festíngunni,“ sagði
Halldór Laxness síðar um þennan tíma í Iífi
sínu er hann ritaði Vefarann mikla frá Kasm-
ír.
Vefarinn mikli frá Kasmír sprettur upp úr
því öngþveiti sem ríkti í vestrænni menningu
á fyrstu áratugum 20. aldar. Andlegt líf var
í deiglu. Margir vilja ganga svo langt að
kalla byltingu þau umbrot sem þá urðu á
samfélagsháttum, heimspekilegri hugsun,
siðferði, í trúmálum og listum. Svo virtist sem
allt væri á hverfanda hveli og heimsstyijöld-
in fyrri 1914-1918 þótti hafa afhjúpað sið-
menninguna og um leið manninn. í Vefaran-
um mikla leitast Halldór Laxness við að tjá
þennan glundroða - hann glímir af einurð
viðsamtíma sinn.
Á þessum árum leituðu menn sér athvarfs
í ýmsum hugmyndastefnum og straumum.
Sumir leituðu til guðs almáttugs, skapara
himins og jarðar. Aðrir töldu daga þess sama
guðs talda og hrópuðu: ,Guð er dauður! Mað-
urinn hefur drepið hann með hugsun sinni!“
og aðhylltust ofurmenniskenningar Nietzsch-
es. Hann sagði að tilfínningin fyrir jarðlífínu
yrði ríkari ef öllum hugmyndum um æðri
veruleika væri hafnað. Hann taldi að lýðræði
og kenningar kristninnar um náungakærleika
og samúð væri þrælasiðferði sem hefti innsta
eðli mannsins. Hið nýja siðferði, herrasiðferð-
ið, átti að byggjast á eðlislægum vilja manns-
ins til valda og geta af sér ofurmenni sem
risi af lífsþrótti upp úr meðalmennskunni.
Margir sáu roðann í austri ogtöldu sameign-
arstefnuna, kommúnismann, lausn á vanda
mannkyns. Og svo mætti áfram telja. Menn
töldu sig fá fótfestu í kenningum af þessu
tagi, - haldreipi í h'finu.
EGAR Halldór Laxness stóð á tví-
tugu, í byijun desember 1922, gekk
hann í klaustrið Saint Maurice de
Clervaux í Lúxemborg og tók upp
dýrlingsnafnið Kiljan. „Mig fýsti að vita
meira um þá einkennilegu kirkju sem ótal
pokaprestar á Norðurlöndum höfðu ekki gert
annað en fussa við og sveia í mín eyru. Ég
var haldinn óseðjandi laungun til að kynnast
þeim trúarbrögðum sem plattþýskir dana-
kóngar myrtu íslendínga útaf og nefnt var
siðbót," sagði Halldór síðar í bók sinni Dagar
hjá múnkum en þar er prentuð dagbók hans
frá klausturtímanum.
Eftir tæplega ársvist í klaustrinu, 4. októ-
ber 1923, gerist hann „oblatus secularis" en
það er eitt afbrigði munkdóms. Þeir sem taka
slíka vígslu skuldbinda sig til að lifa í anda
kaþólskrar trúar og á þessum tíma skrifar
hann til vinar síns, Jóns Helgasonar í Kaup-
mannahöfn, að haustið eftir ætli hann að
láta loka sig inni til sex ára suður í Róm.
Hann er staðráðinn í að gerast jesúítískur
klerkur. Halldór virðist hafa fundið sér skjól
í kaþólskunni í umbrotum samtímans.
Haustið 1923 er hann kominn í skóla í
Englandi hjá kristmunkum þar sem hann
byijar að skrifa bókina Heiman eg fór en
hún „varð eitt skrefanna í átttil Vefarans
mikla,“ sagði Halldór síðar. í lok janúar 1924
hefur hann sagt skilið við skólann og heldur
heim á leið en hann átti eftir að dvelja aftur
í klaustrinu þegar hann var á leiðinni til ís-
lands frá Sikiley með Vefarann mikla í far-
teskinu. „Fyrri klausturvist mín í Clervaux
setti mark sitt á þessa skáldsögu, lagði grunn
að vangaveltum mínum um hið kristna guðs-
hugtak. Vera mín í klaustrinu hið síðara sinn
varð enn til að skýra línur. Bókin var að
sönnu fyrsta svar mitt við himnahugmyndun-
um; niðurstaða djúpra þeinkínga var efa-
hyggja — Ég hafði með vissum hætti skrifað
mig frá trúarbrögðunum í Vefaranum og
óbeint lokað klausturportunum að baki mér
á meðan ég sat með einglyrni í hitasvækju
suður á Sikiley," segir Halldór í Dögum hjá
múnkum.
AÞRIÐJA áratugnum skrifaði Halldór
Laxness fjölda greina í íslensk blöð.
í þeim liggur hann ekki á skoðun-
um sínum um íslenskt þjóðfélag
og menningu. Þar tekur hann afstöðu með
evrópskri borgarmenningu gegn íslenskri
sveitamenningu. í einni af greinunum, sem
síðar voru prentaðar í Af menníngarástandi,
segir hann: „Sú tíð er liðin að bóndinn sé
burðarstoð íslenskrar menníngar. — Nú á
dögum hvílir íslensk menníng á herðum ment-
aðra vitsmunamanna, vísindamanna og snill-
ínga til orðs, myndar og tóns. Fjasið um
dásemdir bændamenníngar á vorum dögum
er ekki annað en samviskulaust pólitískt
skjall." Svipaða skoðun er að finna hjá Steini
Elliða, aðalpersónunni í Vefaranum mikla,
en hann segir um íslendinga: ,Hvaða erindi
á ég framar meðal þessarar sveitamannaþjóð-
ar, innanum ruddalega búra og auðsjúka
útvegsbændur, í þessu landi alþýðuspekinn-
ar, þar sem fánasveit menníngarinnar er
skipuð flökkurum, ömmum, spákellíngum og
uppgj afahreppstjórum. “
Halldór kemur í greinum þessum fram sem
boðberi nútímamenningar - borgarmenning-
ar - og vill að þjóðin komist án tafar í kynni
við hana með kostum og göllum, kasti af sér
hinni fornu sveitamenningu. í skrifum þess-
um lýsir hann einnig nútímamanninum og
um hann segir skáldið: „Nútímamaðurinn
hefur hundraðogfimtíu lífskoðanir en eingin
þeirra er hans eigin. Hans eigin lífskoðun
er hin eina sem hann ekki hefur.“ Þessi
greinaskrif Halldórs Kiljans Laxness vöktu