Morgunblaðið - 13.07.1997, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 1997
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
LEIÐIN FRÁ RÍÓ ER
GRÝTT - EN FÆR
FYRIR fimm árum hittust yfir
hundrað þjóðarleiðtogar í Ríó de
Janeiro í Brasilíu og skrifuðu undir
sögulegar samþykktir í umhverfis-
málum, þar sem ríki heims skuld-
bundu sig til að hverfa frá stjórn-
lausum ágangi á gæði jarðar og inn-
leiða sjónarmið sjálfbærrar þróunar
í atvinnulíf sitt og samfélagsskipan.
Þarna ríkti andi bjartsýni um að nú
færu nýir og betri tímar í hönd, þar
sem hagsmunir komandi kynslóða
yrðu hafðir í öndvegi og rányrkju
hvers konar yrði hætt.
Nú, hálfum áratug síðar, hittust
þjóðarleiðtogarnir á ný í New York
til þess að ræða um hvernig efndirn-
ar hafa verið. í stuttu máli má segja
að meiri svartsýni hafí gætt þar en
á fyrri fundinum. Meðal þess sem
helst var fundið að var að í ljós kom
að mikill skoðanamunur er á milli
ríkja um aðgerðir gegn loftslags-
breytingum og eins er ljóst að mikið
ber á milli iðnvæddra ríkja og þróun-
arlandanna varðandi aðstoð til hinna
síðarnefndu og skiptingu ábyrgðar
á milli ríkja norðurs og suðurs.
Það er þó alls ekki hægt að segja
að niðurstaða fundarins í New York
hafi aðeins verið vonbrigði. Það var
ljóst af ræðum þjóðarleiðtoga að
menn eru sammála um nauðsyn
sjálfbærrar þróunar og að umhverf-
ismálin hafa fengið mun meira póli-
tískt vægi í flestum löndum heims
en fyrir fímm árum. Menn töluðu
af ábyrgð og hreinskilni um nauðsyn
frekari aðgerða og þrátt fyrir allt
var samþykkt ályktun þar sem m.a.
var ítrekuð nauðsyn þess að ná bind-
andi samningi um takmörkun á út-
streymi gróðurhúsalofttegunda á
ráðstefnu i Japan í desember nk.
Ég tel því að útilokað
sé að gera frekari samn-
inga um stóríðju hér á
landi, skrifar Guðmund-
ur Bjamason, fyrr en
séð verður hvað samn-
ingamir í Kyoto koma
til með að fela í sér.
Hér er ekki ætlunin að rekja gang
eða niðurstöður New York-fundarins
í smáatriðum, heldur að fjalla í
stuttu máli um það sem áunnist
hefur hér á landi frá Ríó-ráðstefn-
unni, um þau vandamál og verkefni
sem við blasa á íslandi og hvað gera
þarf einkum á næstu árum til þess
að feta okkur inn á vandrataðan
stíg sjálfbærrar þróunar.
Það sem hefur áunnist . . .
Það er stundum erfitt að skýra út
í stuttu máli hvað felst í hugtakinu
„sjálfbær þróun“, en e.t.v. stendur
það nær okkur íslendingum en
mörgum öðrum, þar sem við byggj-
um afkomu okkar sýnilega á auð-
lindum náttúrunnar og fínnum fljótt
fyrir því ef við misbjóðum þeim. Við
höfum um nokkurt skeið gert okkur
grein fyrir því að óheft sókn í auð-
lindir hafsins er ekki raunhæfur
kostur. Það eru skiptar skoðanir um
hvernig best megi útfæra fiskveiði-
stjórnunarkerfið, en fáir neita nauð-
syn stjórnunar af einhveiju tagi.
Okkur kann jafnvel að þykja sjálf-
Auglýsendur
Pantanatími auglýsinga er fyrir
kl. 16.00 á þriðjudögum.
bær nýting fískstofna
augljós og sjálfsögð í
dag, en rányrkja víða
um heim færir okkur
heim sanninn um að
sums staðar er stundar-
gróði enn metinn meira
en það að tryggja lang-
tímaafrakstur auðlinda.
Við gerum okkur líka
í vaxandi mæli grein
fyrir því að auðlindir á
borð við hreint vatn og
loft eru ekki síður mikil-
vægar en t.d. fiskistofn-
ar okkar og orkulindir;
hnignun þessara gæða
hefur áhrif á heilbrigði
fólks og veldur m.a.
Guðmundur
Bjarnason
auknum kostnaði í heilbrigðiskerf-
inu. Meðferð úrgangs hefur batnað
mikið hér á landi síðustu fímm ár:
Flokkun og frágangur sorps hefur
batnað verulega í öllum landshlutum
og opinni brennslu sorps hefur verið
hætt að mestu, auk þess sem endur-
vinnsla hefur aukist hröðum skref-
um. Víða á landinu er nú unnið að
endurbótum á fráveitumálum sveit-
arfélaga og er fyrirsjáanlegt að mikl-
ar breytingar til batnaðar verða á
næstu árum. Notkun ósoneyðandi
efna hefur minnkað umtalsvert og
blýmengun í andrúmslofti hefur ver-
ið nær útrýmt. Framkvæmd nýrra
laga um spilliefnagjald mun smám
saman draga mjög úr losun hættu-
legra efnasambanda út í umhverfið.
Mesta breytingin sl. fimm ár er
e.t.v. fólgin í því að allur almenning-
ur er nú miklu meðvitaðri en áður
um nauðsyn umhverfisverndar og
sjálfbærrar þróunar. Á umhverfis-
þingi, hinu fyrsta, sem ég boðaði til
sl. vetur, mættu yfír 200 manns, sem
koma á einn eða annan hátt að
umhverfísmálum í stjórnkerfínu, at-
vinnulífínu og á öðrum sviðum þjóð-
félagsins. Fyrirtæki og stofnanir
sýna í vaxandi mæli frumkvæði í
að aðlaga rekstur sinn sjónarmiðum
umhverfísverndar.
Það er mikilvægt á fímm ára af-
mæli Ríó-ráðstefnunnar að athuga
hvað áunnist hefur, en það er ekki
aðalatriðið. Það að koma á sjálf-
bærri þróun er langtímaverkefni og
það skiptir mestu máli á þessum
tímamótum að marka stefnu fram á
við. Því kynnti ég skömmu áður en
ég hélt til fundarins í New York
viðamikla framkvæmdaáætlun undir
heitinu Sjálfbær þróun í íslensku
samfélagi, sem hefur að geyma á
þriðja hundrað ákvæði um hvernig
stuðla beri að sjálfbærri þróun í at-
vinnugreinum og þjóðlífí okkar ís-
Er bitvargurinn
að angra þig?
eða ertu á leið til útlanda?
• MOSQUIT-EX® heldur
flugunum frá þér allt að 12 klst!
• Lyktarlaust 2-3 mínútum
eftir að borið eráhúðina!

I lonulasihg
í ^SECT REPELLEK*
I' 100 mJ e
Fæst í apótekum
og á næstu Esso stöð
lendinga. Þessi fram-
kvæmdaáætlun fór fyr-
ir umhverfísþing og var
síðan samþykkt í ríkis-
stjóm og því má ætla
að víðtæk sátt ríki um
ákvæði hennar. Þau
taka ekki aðeins til
umhverfisráðuneytis-
ins, heldur til annarra
ráðuneyta, stofnana,
sveitarfélaga og at-
vinnulífsins (áætlunina
má nálgast í prentaðri
útgáfu hjá umhverfis-
ráðuneytinu, eða á
stafrænu formi á heim-
asíðu þess á veraldar-
vefnum:
(http://www.mmedia.is/umhverfi/).
Þessi framkvæmdaáætlun er þó
langt í frá að vera tæmandi listi
yfir þau verkefni sem bíða okkar í
umhverfismálum. Meðal þeirra stór-
verkefna sem við er að fást á næstu
árum eru: að stöðva hraðfara gróð-
ur- og landeyðingu og efla upp-
græðslu lands; að semja langtíma
náttúruverndaráætiun og færa nátt-
úruverndarlög í nútímalegra horf;
að koma fráveitumálum í viðunandi
horf í byijun næstu aldar; og að
efla alþjóðlegar aðgerðir gegn meng-
un hafsins og draga úr losun gróður-
húsalofttegunda. Margar leiðir eru
til að ná þessum markmiðum, en
meðal þeirra leiða sem ég tel fýsileg-
astar er að koma á hagrænum hvöt-
um í hagkerfi okkar, s.s. mengunar-
sköttum sem kæmu i stað annarra
skatta, en slíkt yrði til þess að raun-
verulegur kostnaður vöru og þjónustu
yrði sýnilegri, þar sem áhrif hennar
á umhverfið yrðu tekin inn í verð.
Framkvæmdaáætlunin verður okkur
hjálplegur leiðarvísir til þess að tak-
ast á við þessi og önnur verkefni.
Loftslagsbreytingar -
erfiðasta vandamálið?
Eitt erfiðasta vandamálið sem við
íslendingar þurfum að glíma við á
næstunni er það mál sem var efst á
baugi á fundinum í New York. Mikl-
ar loftslagsbreytingar af mannavöld-
um eru fyrirsjáanlegar á næstu ára-
tugum ef ekki verður dregið úr út-
streymi koltvíoxíðs og annarra gróð-
urhúsalofttegunda. Þetta gæti leitt
til breytinga á hafstraumum, sem
aftur gæti valdið alvarlegri röskun
á veðurfari og fiskigengd við ísland.
Ríki heims hafa samþykkt að draga
sameiginlega úr útstreymi, en erfið-
legar hefur gengið að ná samkomu-
lagi um lagalega bindandi aðgerðir,
sem stefnt er á að samþykkja á ráð-
stefnu þjóða heims í Kyoto í Japan
í árslok.
íslendingar hafa náð nokkrum
árangri við að draga úr útstreymi
gróðurhúsalofttegunda á borð við
flúorsambönd og metan, en á hinn
bóginn hefur útstreymi koltvíoxíðs
aukist, m.a. hjá fískiskipaflotanum
og vegna samgangna á landi. Stefna
íslenskra stjórnvalda hefur verið sú
að undanskilja nýja stóriðju sem
nýtir endurnýjanlegar orkulindir, frá
markmiðum þess að uppfylla samn-
inginn, þar sem slíkur iðjurekstur
er hagstæðari en þar sem notað er
kolefnaeldsneyti til reksturins, þegar
á heildina er litið. Hins vegar geta
önnur umhverfissjónarmið takmark-
að hvort slík stóriðja sé réttlætan-
leg, s.s. sjónarmið náttúruverndar
og annarrar landnýtingar, t.d. ferða-
þjónustu og útivistar. Almennt sam-
komulag ríkir um að nýting hreinna
orkulinda sé ein helsta forsenda þess
að draga úr útstreymi gróðurhúsa-
lofttegunda og því má ætla að nokk-
ur skilningur sé á þessum sjónarmið-
um og sérstöðu íslendinga.
Þó að þessi röksemd fáist viður-
kennd í nýjum samningi, sem þó er
alls ekki víst, er ljóst að við verðum
að reyna eftir megni að draga úr
útstreymi vegna eldsneytisbrennslu.
Ég tel því að útilokað sé að gera
frekari samninga um stóriðju hér á
landi fyrr en séð verður hvað samn-
ingarnir í Kyoto koma til með að
fela í sér. Um 2/3 af orkunotkun
okkar koma frá hreinum og end-
urnýjanlegum orkulindum,' en samt
sem áður er notkun okkar á jarð-
efnaeldsneyti á íbúa umtalsverð. Við
þurfum m.a. að leita leiða til að
minnka útstreymi fískiskipaflotans
og vegna innanlandssamgangna og
að auka bindingu kolefnis í gróðri.
Ríkisstjórnin samþykkti í bytjun
kjörtímabilsins áætlun um að draga
úr útstreymi gróðurhúsalofttegunda
og hefur þegar gripið til aðgerða á
því sviði, m.a. með því að auka bind-
ingu koltvíoxíðs í gróðri um 100.000
tonn á ári, með auknum framlögum
til landgræðslu og skógræktar. Sér-
stök nefnd vinnur að því að fylgja
eftir framkvæmdaáætlun ríkis-
stjórnarinnar og verður gripið til
fleiri aðgerða eftir því sem starfi
hennar miðar áfram.
Ný sókn í umhverfismálum
Þrátt fyrir vonbrigði margra með
fundinn í New York fer því fjarri
að ekkert hafí áunnist í umhverfís-
málum frá því í Ríó. Heldur virðist
draga úr hraða fólksfjölgunar í
heiminum og lífslíkur jarðarbúa hafa
aukist. Mengun af völdum blýs og
fleiri efna hefur minnkað á heims-
vísu. Framkvæmd alþjóðasamnings
til verndar ósonlaginu hefur leitt til
þess að stórlega hefur dregið úr los-
un ósoneyðandi efna út í andrúms-
loftið, þó að langur tími kunni að
líða þangað til ósonlagið kemst í
samt lag aftur. Einnig skiptir máli
fyrir framtíðarhagsmuni íslands að
gerð hefur verið alþjóðleg fram-
kvæmdaáætlun um varnir gegn
mengun hafsins frá landstöðvum og
í upphafi næsta árs hefjast samn-
ingaviðræður um alþjóðlegan samn-
ing um lífræn þrávirk efni.
í alþjóðlegu samstarfí höfum við
lagt megináherslu á þau málefni er
varða varnir gegn mengun hafsins
en á því sviði eru okkar hagsmunir
tvímælalaust mestir. Við höfum ekki
bolmagn til, hvorki mannafla né fjár-
muni, að beita okkur á öllum sviðum.
Við verðum því að forgangsraða við-
fangsefnum eftir því sem við teljum
mikilvægast fyrir þjóðarhag og á
þessu sviði fullyrði ég að tekið hefur
verið tillit til okkar sjónarmiða og við
því haft nokkurt erindi sem erfíði.
Ég hef hér að framan lýst því í
stuttu máli hvað ég telji að hafi
færst til betri vegar hjá okkur ís-
lendingum í umhverfísmálum. Það
sem e.t.v. er mikilsverðast í því sam-
bandi er að þekking, áhugi og virk
þátttaka í umhverfismálum er ekki
lengur bundin við fámennan hóp,
heldur lætur nú þorri íslendinga sig
þessi mál skipta. í júní sl. var ég á
fundi á Egilsstöðum, þar sem fulltrú-
ar sveitarfélaga samþykktu að
stefna að gerð umhverfisáætlana -
svokallaðra Staðardagskráa 21, sem
eru áætlanir um að koma á sjálf-
bærri þróun í einstökum byggðarlög-
um á sama hátt og Dagskrá 21
(Agenda 21), sem samþykkt var í
Ríó, er ætlað að vera leiðarvísir um
hvernig koma á á sjálfbærri þróun
á heimsvísu.
Ég held að með samþykkt ríkis-
stjórnarinnar á framkvæmdaáætlun
um sjálfbæra þróun og stórauknum
áhuga sveitarfélaga, atvinnulífsins
og almennings, gefist tækifæri til
að hefja nýja sókn í umhverfismál-
um á Islandi. Við stöndum frammi
fyrir mörgum erfiðum úrlausnar-
efnum og ákvörðunum á næstu
árum, en það er óþarfi að fyllast
svartsýni vegna þess. Sjálfbær þró-
un á ekki að vera okkur kvöð, held-
ur felur hún í sér hvata til skynsam-
legrar nýtingar auðlinda okkar og
tækifæri til betra lífs. Fáar þjóðir
eiga jafn mikið í húfi og við íslend-
ingar að vel takist til í sambúð
manns og náttúru og fáar þjóðir
munu uppskera eins ríkulega og við
ef okkur tekst í samvinnu við aðrar
þjóðir að skapá varanlegan grund-
völl fyrir auðlindanýtingu okkar og
atvinnusköpun.
Höfundur er umhverfisráðherra.