Morgunblaðið - 24.05.1998, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 24. MAÍ 1998
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
Hagur, lög og siðir
FLEST reynum við
yfirleitt að innræta
börnunum okkar góða
siði: að breyta rétt,
bursta tennurnar,
borðsiði, kurteisi, lítil-
læti - sem sagt:
mannasiði. Sumir þess-
ara siða tengjast stað
og tíma. Við Islending-
ar erum t.a.m. tiltölu-
lega nýbyrjaðir að
bursta í okkur tenn-
urnar. Öldum saman
og allt fram á þessa
létu margir tennumar
frekar brenna en
bursta þær; það þekkt-
ist varla. Aðrir siðir eru ótengdir
tíma og rúmi, þótt mönnum takist
að vísu misvel að halda þá, t.d.
boðorðin tíu.
Svo þegar bömin vaxa úr grasi,
þá hættum við að nudda í þeim: þau
eru þá byrjuð að kenna sínum böm-
um siði. Þetta er gangur lífsins. Við
reynum yfirieitt ekki heldur að siða
annarra manna böm eða vini og
vandamenn: það er ósiður.
Hvað er þá til bragðs að taka,
þegar bersýnilegrar siðaveiklunar
verður vart? Fyrir nokkru birtist
fróðlegt viðtal í mexíkósku tímariti
við sendiherra Kanada í Mexíkó.
Sendiherrann var m.a. spurður um
spillingu í Mexíkó og lýsti nokkurri
furðu yfir henni, eins og t.d. því
þegar hátt settur herforingi, sem
var skipaður yfirmaður fíkniefna-
lögreglunnar í landinu, reyndist
vera umsvifamikill mútuþegi. Þótt
sendiherrann segði
ekki annað en það, sem
allir vissu, kvartaði
mexíkóski utanríkis-
ráðherrann yfir viðtal-
inu, og sendiherrann
var kallaður heim.
Hefði hann þá heldur
átt að þegja, þegar
blaðamaðurinn spurði
hann um spillinguna?
Því verður hver að
svara fyrir sig. Mér
finnst hann hafa gert
rétt í því að segja eins
og er, þótt það sé að
vísu ekki í verkahring
sendimanna erlendra
ríkja að kenna Mexíkönum
mannasiði. Mexíkóski stjómar-
flokkurinn, sem heitir því ágæta
nafni Kerfisbundni byltingarflokk-
urinn á spænsku, er nú loksins
smám saman að missa töglin og
hagldirnar í landinu eftir margra
áratuga valdaeinokun. Og rúss-
neskir blaðamenn halda áfram að
fletta ofan af hverju spillingar-
hneykslinu á eftir öðm í Rússlandi,
jafnvel þótt þeir séu myrtir í tuga-
tali á hverju ári með kveðju frá
mafíunni. Uppljóstmn er í þeirra
verkahring, og þeir halda henni
vonandi áfram, svo að takast megi
að draga úr spillingunni þarna
austur frá og fækka blaðamanna-
morðunum.
Hávaðagrátur af gleði
Nú víkur sögunni í nærliggjandi
pláss. Fréttir herma, að Færeying-
ar hafi grátið af gleði á götum Þórs-
hafnar fram á nótt fyrir nokkm,
þegar fréttir bárast um myndun
nýrrar landsstjómar undir forsæti
Anfinns Kallsberg og fyrirhugaða
samninga við Dani um fullt sjálf-
stæði Færeyja. Og hver er Anfinn
Kallsberg? Jú, hann er fyrrverandi
forseti lögþingsins í Þórshöfn og
var þar áður hvort tveggja í senn,
sjávarútvegsráðherra í landsstjóm-
inni og bókhaldari í litlu frystihúsi á
Austurey. Hann varð uppvís að því
að hafa þá dregið sér níu milljónir
íslenzkra króna, en aftók með öllu
að segja af sér ráðherraembættinu
fyrir svo litlar sakir, heldur samdi
Bankar og sjóðir hafa
afskrifað 67 milljarða
króna síðan 1987, segir
Þorvaldur Gylfason, án
þess að nokkur maður
hafi þurft að sæta
ábyrgð vegna þess.
við eigendur frystihússins um að
endurgreiða féð með laxi, sem bátar
hans veiddu norður af eyjunum.
Hann er nú sem sagt orðinn lög-
maður Færeyja.
Spilling vitnar um skort á
mannasiðum. Hún er þess vegna
erfið um að fjalla. Að fárast yfir
spillingu er stundum eins og að
Þorvaldur Gylfason

Stiga Bio-Chip
kurlari 1400W
Stiga Turbo
sláttuvél
með grashirðipoka
i Góð fyrir heimili
Stiga
rafmagnsorf 450W
Stiga Tornado i
siáttuvél með drifi
Fyrir sumarbústaða-
eigendur, bæjarfélög
og stofnanir
Stiga
rafmagns- '
limgerðisklippur
360W
Stiga EL33
rafmagns-
slóttuvél 1000W
Fyrir litla garða
Stiga Garden
aksturssláttuvél
EinstÖk fyrir
sumarbústaðaeigendur
og stofnanir.
Stiga
mosatætari
325W
Sölustaðir um allt land
HAMRABORG 1-3, NORÐANMEGIN • KÓPAVOGI • SÍMI 564 1864 • FAX 564 1894
reyna að siða fullorðið fólk - og get-
ur vakið svipuð viðbrögð. En spill-
ing getur haft og hefur iðulega ýms-
ar afleiðingar, sem teygja sig langt
inn í verkahring þeirra, sem annars
myndu leiða hana hjá sér, t.d. sendi-
herra og hagfræðinga. Og þá er ég
kominn að efninu.
Mannasiðir hafa hagnýtt gildi.
Skortur á mannasiðum skerðir vel-
ferð almennings. M.a. þess vegna
brýnum við góða siði fyrir bömun-
um okkar. Og þess vegna varða
mútur við lög. Gagnrýni á spillingu
þarf ekki að vitna um sérstaka siða-
vendni, heldur getur hún átt við ill-
ar afleiðingar spillingar, t.d. fyrir
efnahagslífið.
Færeysk stjómmál em t.a.m. svo
gagnsýrð af fúski og spillingu, að
efnahagslífið á eyjunum hmndi
undan álaginu við upphaf þessa ára-
tugar. Fimmtungur íbúanna flúði
land í ofboði, og fjöldinn allur sat
eftir með sárt ennið. Landsfram-
leiðslan minnkaði um meira en
þriðjung eftir 1989, svipað og
gerðist í Sovétríkjunum sálugu á
sama tíma. Fúskið og spillingin í
Færeyjum eiga rætur sínar að
rekja djúpt í innviði og sögu sam-
félagsins og hafa birzt m.a. í ofur-
vægi sjávarútvegsins í lífi fólksins
þarna á eyjunum, glómlausri fjár-
festingu, gríðarlegri skuldasöfnun
og greiðum aðgangi Færeyinga að
skatthirzlum Dana. Færeyskir út-
vegsmenn og hirðmenn þeirra ráða
lögum og lofum um landið: þeir
stjóma bönkum og sjóðum, skrifa
fomstugreinar og fréttir blaðanna
og þannig áfram.
Nú hafa Færeyingar reynt að
snúa vöm í sókn með því að gefa
fiskveiðar svo að segja fi-jálsar á ný
og selja útiendingum olíuleitarleyfi.
Fyrirhuguðu sjálfstæði er augljós-
lega ætlað að koma í veg fyrir, að
Danir geti eignazt nokkra hlutdeild
í olíunni, ef hún skyldi finnast við
eyjamar. Það er ekld að sjá, að
Færeyingar hafi lært mikið af
reynslunni. Það kann að stafa m.a.
af því, að fáir þekkja þessa hörm-
ungasögu utan Færeyja, íslands og
Danmerkur. Erlendir fjölmiðlar
höfðu yfirleitt engan áhuga á því,
sem þama gerðist, og minntust
varla einu orði á efnahagshmnið.
Færeyingar urðu af því aðhaldi,
sem almenningsálitið utan úr heimi
hefði að réttu lagi átt að veita þeim.
Fúsk og spilling
Spilling kallar á fúsk. Þetta á við
um allar helztu tegundir spillingar.
Fríðindaspilling kallar á fúsk, af því
að hún laðar ágenga og gráðuga
menn að ýmsum störfum, þar sem
ótæpileg fríðindi em í boði, og bæg-
ir hófsamari og hæfari mönnum frá
eða bolar þeim burt. Fjármála- og
fyrirgreiðsluspilling kallar á fúsk
með því að beina framkvæmdum og
viðskiptum í hendur manna, sem
kunna ekki vel með fé að fara. Út-
nefningarspilling kallar einnig á
fúsk, eins og liggur í hlutarins eðli,
því að hún er einmitt fólgin í þeirri
áráttu stjórnmálamanna að skipa
sjálfa sig og hverjir aðra í ýmis mik-
ilvæg embætti og störf, sem aðrir
em hæfari til að gegna. Bönkum
eiga t.a.m. ekki aðrir að stjóma en
hinir hæfustu menn. Þessi háttur er
hafður á víða í útlöndum.
Það er ekki aðeins, að spilling
kalli á fúsk, heldur kallar fúsk á
meira fúsk. Mikið vill meira. Þær
stofnanir samfélagsins, sem verða
helzt fyrir barðinu á spillingu, hljóta
því óhjákvæmilega að drabbast nið-
ur undan oki fúsksins með tíman-
um. Þegar allar tegundir spillingar
leggjast á eitt og um er að ræða
sumar mikilvægustu stofnanir sam-
félagsins (t.d. banka, fjölmiðla,
dómskerfi), þá stafar samfélaginu í
heild áþreifanleg hætta af spilling-
unni.
Spilling tekur á sig margar
myndir. Eitt einkenni hennar er
það, að valdastéttin, a.m.k. efsta lag
nómenklatúrannar, hættir að sjá
nokkra þörf á því að greiða fyrir
einkaneyzlu sína. Hún borgar ekki
reikninga. Þannig var þetta í Sovét-
ríkjunum á sínum tíma: Brésnev tók
aldrei upp tékkheftið, heldur sí-
mann. Honum var útvegað það, sem
hann þurfti, og svipað átti við um
þúsundir annarra flokksmanna.
Ýmis önnur samfélög sýna svipuð
teikn. Einn angi þessa vanda er hin
algera leynd, sem grúfir sums stað-
ar eins og þykkasta þoka yfir fjár-
reiðum stjómmálaflokka. Hvar fá
flokkamir peninga? Hvers vegna
má ekki segja frá því? Þessi vandi
brennur heitast í þeim löndum, þar
sem stjómmálamenn em iðnastir
við að mylja undir sjálfa sig, einka-
vini sína og fámenna hagsmunahópa
með því að afhenda þeim á silfurfati
mikil verðmæti úr fóram almenn-
ings (t.d. aflakvóta) og neita jafn-
framt að upplýsa, hverjir fjármagna
einkaneyzlu þeirra sjálfra (t.d. af-
mælisveizlur).
Hingað heim
Þrátt fyrir ótvíræða hag-
kvæmniskosti núverandi fyrir-
komulags á stjórn fiskveiða við Is-
land umfram t.d. frjálsar veiðar
getur engum réttsýnum manni dul-
izt ranglætið, sem aflakvótakerfið
felur í sér án veiðigjalds. Þetta
gríðarlega ranglæti hefur spillt
andrúmsloftinu í landinu, og það
mun halda áfram að eitra allt sam-
félagið, unz upp úr sýður. Það er
deginum Ijósara, að um þessa skip-
an getur aldrei náðst friður. Yfir-
vofandi ófriður af þessum völdum
kann að veikja efnahag þjóðarinnar
smám saman að öðra jöfnu, eða
jafnvel skyndilega. En þegar búið
er að afhenda fámennum hópi
manna mikinn auð og völd, þá
hljóta þeir að verja forréttindi sín
með öllum tiltækum ráðum. Það er
segin saga víðs vegar að úr veröld-
inni. Þessi barátta er nú rétt að
hefjast hér heima. Hún mun, ef að
líkum lætur, kosta hörð átök, e.t.v.
hin hörðustu, sem hér hafa átt sér
stað allan lýðveldistímann.
Spilling ríður aldrei við einteym-
ing. Kvótakerfið er sprottið úr
sama jarðvegi og bankakerfið, sem
fólkið í landinu er nú fyrst - loks-
ins! - að fá langþráða innsýn í fyrir
opnum tjöldum. Það er saga til
næsta bæjar, þegar bankastjóri
stærsta stjórnmálaflokksins í
stærsta bankanum um 10 ára skeið
krefst þess, að bankaleynd verði
aflétt 30 eða jafnvel 50 ár aftur í tí-
mann, svo að fólkið í landinu fái að
sjá, hvernig allt er í pottinn búið í
bankakerfinu. Ég er þeirrar
skoðunar, að brýna þörf beri til
þess, úr því sem komið er, að finna
færa leið til þess að verða við þess-
ari kröfu bankastjórans, t.d. með
aðstoð reyndra erlendra bankaeft-
irlitsmanna. Við skulum ekki
gleyma því, að bankar og sjóðir
hafa afskrifað 67 milljarða króna
síðan 1987, án þess að nokkur mað-
ur hafi þurft að sæta ábyrgð vegna
þess. Viðhorf yfirvalda virðist vera,
að allir beri ábyrgð, svo að enginn
ber ábyrgð.
Nú em þó komnar fram ábend-
ingar frá bankastjóranum fyrrver-
andi þess efnis, að bankinn hafi selt
eignir langt undir sannvirði og
stjórnmálamönnum hafi verið hlíft
við að standa skil á skuldbinding-
um sínum, á meðan margir aðrir,
sem áttu minna undir sér, misstu
allt sitt. Þarna eru komnar fram
skýrar ábendingar ekki aðeins um
ójöfnuð gagnvart lögum, heldur
einnig um hitt, að bankinn hafi ver-
ið misnotaður og hlunnfarinn á
kostnað eigenda sinna, fólksins í
landinu. Svo virðist, sem banka-
stjórinn hafi enn sem komið er
aðeins tæpt á tindi jakans.
Voru lög brotin? Hér virðast vera
efni í eina veigamestu rannsókn,
sem komið hefur til kasta ríkis-
saksóknaraembættisins eða ríkis-
lögreglustjóra frá upphafi. Nú reyn-
ir á fjölmiðlana og réttarríkið.
Höfundur er prófessor i
Háskóla íslands.
.1