Morgunblaðið - 30.10.1998, Blaðsíða 38

*'38 FÖSTUDAGUR 30. OKTÓBER 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ

%
Verkefni
ríkisins
Á þennan hátt - og raunar miklu fleiri -
eru þessar Jjórar grundvallarhugmyndir
um einstaklingsfrelsið, verðleikahugtak-
ið, hlutverk ríkisvaldsins og forgangsröð-
un röklega tengdar.
Endurskoða þarf
rekstur ríkisins frá
grunni og skil-
greina með skýr-
um hætti hver
verkefni ríkisins skuli vera.“
Þessi setning getur auðveldlega
farið framhjá hverjum þeim,
sem kynnir sér svonefnda „mál-
efnaskrá" vinstri flokkanna
þriggja er hyggja á sameigin-
legt framboð í næstu þingkosn-
ingum. „Málefnaskráin" er
enda að sönnu undarlegur sam-
setningur, sem hlotið hefur
réttmæta gagnrýni.
Þó er þar að finna ýmsar nú-
tímalegar hugmyndir á sviði
stjórnmálanna, sem verðskulda
mun meiri um-
VIÐHORF
Eftir Ásgeir
Sverrisson
fjöllun en þær
hafa hingað til
fengið.
Sú kenning
að endurskoða
beri ríkisreksturinn og skil-
greina hver verkefni ríkisins
skuli vera ætti, ásamt hug-
myndinni um forgangsröðun,
frelsi einstaklingsins og verð-
leikahugtakinu, að mynda
grundvöll nútímalegrar stjórn-
málastefnu. Þessar fjórar
grunnhugmyndir falla að flestu
leyti ágætlega að íslenskri
þjóðfélagsgerð. Islendingar eru
þjóð samhjálpar og einstak-
lingsfrelsis. Sú kenning að inn-
leiða beri forgangsröðun í rík-
ari mæli í opinberum rekstri
fellur vel að þjóðlegri andstöðu
við hvers kyns bruðl og sýndar-
mennsku, sem mjög hefur sótt
á hér á landi á síðustu árum.
Dvergsamfélögum er á ýmsan
hátt eiginlegra en hinum stærri
að meta menn að verðleikum
enda er dugnaður einstakling-
anna einn helsti drifkraftur
þeirra.
Samt fer því fjarri að þessar
grunnhugmyndir hafi verið
leiddar til þess öndvegis sem
þeim bæri með réttu á íslandi.
Á þessu eru ýmsar skýringar.
Sú fyrsta og nærtækasta er
einfaldlega sú að kjósendur
hafa ekki haft tækifæri til að
koma þessum sjónarmiðum á
framfæri enda eru stjórnmála-
flokkar fýrirbæri, sem leitast
við að viðhalda sjálfum sér og
leggjast því yfirleitt gegn djúp-
stæðum breytingum. Þá hefur
hugmyndafræðileg endumýjun
ekki einkennt íslensk stjómmál
með sama hætti og gerst hefur
víða erlendis á síðustu ámm.
Margvíslegar röksemdir
liggja að baki þeirri kenningu
að endurskoða beri verkefni
ríkásvaldsins. Með því að
þrengja þetta svið með skil-
greiningum er eðlilegt að ætla
að ríkisvaldið geti sinnt réttum
verkefnum sínum betur en nú
er. Þetta á ekki síst við mikil-
vægustu svið ríkisrekstrar og
þjóðlífs, sem em mennta- og
heilbrigðismál. Um mikilvægi
þessara málaflokka ríkir rétt-
nefnd þjóðarsátt en þeir hafa
ekki notið þess forgangs, sem
þeim ber m.a. vegna óhóflegra
ríkisafskipta á fjölmörgum
sviðum. Nýjasta dæmi þessa er
óheyrilegur kostnaður sem
fylgir vaxandi sölumennsku rík-
isins erlendis. Skipuleg herför
er hafin til að sannfæra þjóðina
um að forsenda velgengni fyrir-
tækja á erlendum mörkuðum
sé rekstur sendiráða og ráð-
herra- og forsetaheimsóknir.
Þessi sölustarfsemi er best
geymd í höndum fyrirtækjanna
sjálfra og hana á ekki að reka á
kostnað skattborgaranna. Kraf-
an um eðlilega forgangsröðun í
samfélaginu rennur því prýði-
lega saman við hugmyndina um
að skilgi-eina beri hlutverk rík-
isvaldsins upp á nýtt.
Sú kenning að endurskoða
beri hlutverk ríkisvaldsins er
einnig röklega tengd því sjón-
armiði að upphefja eigi frelsi
einstaklingsins í samfélaginu.
Forræðishyggjan sem einkenn-
ir íslenskt samfélag er ekki síst
komin til af þessum sökum.
Ríkisvaldið hefur óeðlileg af-
skipti af daglegu lífi fólks,
bannar t.d. ákveðin viðskipti en
þvingar almenning til annarra
t.a.m. í formi notendagjalds
fyrir útvarp og sjónvarp. Þetta
sama vald stendur í vegi eðli-
legrar þróunar í öðrum tilfell-
um líkt og hin fráleita einkasala
á áfengi er glöggt dæmi um.
Forræðishyggjan er til marks
um vantrú hinnar pólitísku
stéttar á dómgreind almenn-
ings.
Verði hlutverk ríkisvaldsins
endurskoðað og þrengt mun
það ýta undir að verðleikahug-
takið hljóti þann sess sem því
ber í nútímalegum stjórnmál-
um. Ætla verður að almenn
sátt ríki um þá skoðun að meta
beri menn að verðleikum. Á
ýmsum sviðum hefur þetta
grundvallarviðhorf átt undir
högg að sækja og kemur það
ekki síst til af þeim pólitísku
embættisveitingum, sem óhóf-
legum ríkisumsvifum fylgja.
Slíkar embættisveitingar stríða
einnig gegn þeirri skoðun að
frelsi einstaklingsins sé háleitt
gildi í sjálfu sér. Með því að
meta menn á grundvelli holl-
ustu við stjórnmálaflokka en
ekki verðleika gerast þeir sem
völdin hafa sekir um aðför gegn
einstaklingsfrelsinu og rétt-
nefnda skoðanakúgun. Sama
kerfi var lengi við lýði í komm-
únistaríkjunum gömlu í Austur-
Evrópu þar sem flokksaðild var
forsenda upphafningar í stað
verðleika.
Á þennan hátt - og raunar
miklu fleiri - eru þessar fjórar
grundvallarhugmyndir um ein-
staklingsfrelsið, verðleikahug-
takið, hlutverk ríkisvaldsins og
forgangsröðun röklega tengd-
ar. Þær mynda grunn nútíma-
legrar stjórnmálastefnu sem
kveður á um virðingu fyrir
dómgreind og frelsi einstak-
lingsins og möguleikum hans til
að ná árangri og umhyggju fyr-
ir þeim sem af einhverjum sök-
um ganga ekki heilir til skógar
og geta því ekki mætt til leiks á
sömu forsendum.
Sjö krónur af
hverjum tíu?!
ÞEIR HJÁ Lands-
sambandi íslenzkra út-
vegsmanna auglýsa
grimmt um þessar
mundir, m.a. hér í
Morgunblaðinu. Á ein-
um stað í auglýsingum
þeirra stendur þetta:
„Fiskurinn leggur
landsmönnum til 7 af
hverjum 10 krónum.“
Að þessum upplýsing-
um standa margir
helztu máttarstólpar
atvinnulífsins.
Það er engu líkara
en þeir haldi, að þetta
sé svona: að fiskurinn
og þá um leið þeir
sjálfir séu undirstaða efnahags-
lífsins í landinu. Það, sem þeir
eiga við, er, að sjávarútvegurinn
leggur okkur til rösklega 70% af
gjaldeyristekjum af vöruútflutn-
ingi, en það skiptir í reyndinni
engu máli, því að við höfum einnig
umtalsverðar gjaldeyristekjur af
þjónustuútflutningi. Þeir hjá LÍÚ
gætu alveg eins státað af því, að
útvegurinn standi undir öllum -
já, öllum! - gjaldeyristekjum þjóð-
arinnar af útflutningi sjávaraf-
urða. Það, sem skiptir máli í þessu
samhengi, er þetta: útvegurinn
stendur á bak við rösklega helm-
inginn af gjaldeyristekjum og um
17% af þjóðartekjunum í heild -
sem sagt, eina krónu af hverjum
sex, ekki 7 af hverjum 10. Þorri
þjóðarteknanna - 83%! - á upptök
sín utan sjávarútvegs, einkum í
iðnaði, verzlun og
þjónustu.
Þeir hjá LIÚ virð-
ast ekki átta sig á því,
að svimandi tölur um
vægi eins atvinnuveg-
ar, sem hefur þar að
auki safnað skuldum,
sem hann sér ekki
fram úr, og oftast nær
verið á hvínandi kúp-
unni svo lengi sem
elztu menn muna, eru
yfirleitt ekki hafðar til
marks um annað en
vanþróun efnahags-
lífsins í því landi, sem
um er að tefla. Ef þeir
halda það í raun og
veru, að fiskurinn leggi okkur til 7
krónur af hverjum 10, þá ættu þeir
að fara með þetta eins og manns-
morð - og láta útlendinga fyrir alla
muni ekki komast í þetta, því að
erlendir bankar myndu þá trúlega
girða með hraði fyrir frekari lán-
veitingar hingað heim. Engin sjálf-
stæð þjóð á byggðu bóli sækir 7
krónur af hverjum 10 til eins at-
vinnuvegar eða einnar auðlindar,
enda væri það óðs manns æði.
Auglýsingar LÍÚ bera það með
sér, ekki aðeins dæmið að ofan,
heldur einnig margt annað, sem
þar er haldið fram, að margir
helztu máttarstólpar útvegsins,
a.m.k. stjórnarmennimir, sem
bera ábyrgð á auglýsingunum, eru
ískyggilega illa að sér um einföld-
ustu atriði efnahagsmála, nema
þeir auglýsi gegn betri vitund. Eg
Þorvaldur
Gylfason
ætlast ekki til þess, að tannlæknir-
inn minn kunni nákvæm skil á
skerfi sjávarútvegsins til þjóðar-
búsins. Og þó: kannski ættum við
einmitt að ætlast til þess af hverj-
um manni, að hann kunni skil á at-
riðum eins og þessu, þó ekki væri
nema í sjálfsvörn - landvörn! -
gegn ásælni ófyrirleitinna sér-
hagsmunahópa. Þetta er í rauninni
spuming um þrifnað.
Hvað sem því líður, þá hljótum
við að ætlast til þess, að menn,
sem stýra stórum fyrirtækjum,
fari ekki rangt með hlutdeild út-
s
Utvegurinn stendur á
bak við rösklega helm-
inginn af gjaldeyris-
tekjum og um 17% af
þjóðartekjunum í heild,
segir Þorvaldur Gylfa-
son. Sem sagt: eina
krónu af hverjum sex,
ekki 7 af hverjum 10.
vegsins, sem þeir stunda, í þjóðar-
framleiðslunni. Það fer ekki heldur
vel á því, að menn, sem stýra fyrir-
tækjum, sem hafa um langt skeið
fengið gríðarlega meðgjöf af al-
mannafé, ýmist með gengisfelling-
um eftir pöntun, niðurgreiðslu
launakostnaðar, fyrirgefningu
skulda og síðast en ekki sízt með
ókeypis aflaheimildum, allt úr
hendi ríkisins, skuli stæra sig af
því í auglýsingum, að íslenzkur út-
vegur þiggi ekki ríkisstyrk. Það
fer yfirhöfuð ekki vel á því að veita
rangar, ófullnægjandi eða villandi
upplýsingar í auglýsingum.
Höfundur er prófessor í hagfræði í
Háskóla Islands.
Frelsi velferðarinnar
LÆGRI skattar og
aukin þjónusta - þess-
ar áherslur hafa löng-
um verið hin sígilda
þversögn stjómmál-
anna. Við viljum geta
gengið að bættri þjón-
ustu hjá hinu opinbera,
hvort heldur litið er til
menntakerfisins eða
trygginga- og heil-
brigðiskerfisins, svo að
dæmi séu nefnd. Þeir
eru hins vegar ekki
margir sem greiða
með glöðu geði öllu
hærri skatt en við
gjöldum þegar. En er
þessi þversögn með
öllu óumbreytanleg?
Fátækt eða velferð?
Það er lífsnauðsyn fyrir hagkerfi
okkar að lækka raunskatta enn
frekar á næstu árum og fylgja
þannig fast eftir þeim árangri sem
náðst hefur í baráttunni við „skatt;
mann“. Margt hjálpast þar að. I
fyrsta lagi er hættulega hár hluti
ráðstöfunartekna almenns launa-
fólks skattbundinn. Það þykir ekki
góð hagfræði heldur slæm fátækt-
arhagfræði. I öðru lagi bendir
margt til að við gætum með aukn-
um ráðstöfunartekjum ýtt undir
innlendan spamað og dregið úr
skuldum heimilanna; hvort tveggja
mikilvæg þjóðþrifamál. I þriðja
lagi má nefna sálfræði skattheimt-
unnar. Samkvæmt henni ýtir há
skattprósenta undir skattsvik, sem
þýðir að lækkun skatta þarf ekki
að skerða tekjur ríkissjóðs jafn-
mikið og lækkunin segir til um.
Þessu íylgja enn fremur blendnar
tilfinningar óréttlæti og reiði hjá
almennum skattgreiðendum, þegar
skattprósentan nálgast hættulega
mikið helmingshlut tekna. Slíkar
tilfinningar ber skatttökuvaldi al-
mennt að forðast. Margt fleira
mætti nefna, s.s. nauð-
syn arðmjmdunar inn-
an atvinnulífsins, mik-
ilvægi aðhalds í opin-
beram rekstri, kosti
einfaldra skattkerfa
og fleira og fleira.
Stóraukin
útgjaldaþörf
Það er nokkuð ljóst
að við skemm ekki op-
inbera þjónustu öllu
meira niður. Þvert á
móti bendir hækkandi
meðalaldur þjóðarinn-
ar og fækkandi bams-
fæðingar til (mann-
fjöldafræðilegt vanda-
mál sem við lögum ekki nema tekið
sé af alvöru á jafnréttismálunum)
stóraukinnar útgjaldaþarfar þess
Lækka þarf raunskatta
enn frekar á næstu ár-
um, segir Helga
Guðrún Jónasddttir,
og fylgja þannig fast
eftir þeim árangri sem
náðst hefur í barátt-
unni við „skattmann“.
opinbera á næstu áratugum, jafnt
innan heilbrigðiskerfisins sem
öldmnarþjónustu. Jafnframt þurf-
um við að endurbæta menntakerfið
okkar mikið. Ein helsta auðlind
okkar og framtíð felst í mannauðn-
um en nýting hans er í nánum
tengslum við menntakerfíð og sam-
spil þess við atvinnulífið. Þá þarf að
bæta stöðu aldraðra og öryrkja,
með því að auka svigrúm þeirra til
sjálfshjálpar og fjölga þeim úrræð-
um sem til boða standa. Þetta
svarthvíta taflborð velferðarkerfis-
ins sem dæmir fólk undir fátæktar-
mörk fyrir að þiggja opinbera að-
stoð, og ekkert þar á milli, er ekki
vænlegt. Og fleira má tína til um
aukna útgjaldaþörf, s.s. aukin fæð-
ingarorlofsréttindi beggja foreldra,
auknar skattalegar ívilnanir til
bamafjölskyldna, en margt ungt
fólk er að sligast undan kostnaðar-
byrðum húsnæðiskaupa, menntun-
ar og dagvistunar bama sinna.
Lækkum skatta og bætum
jafnframt opinberu þjónustuna
Þessi erfiða staða, brýn þörf á
jafnt skattalækkun sem bættri op-
inberri þjónustu, kann við fyrstu
sýn að fela í sér tvö ósamrýmanleg
markmið. Svo þarf þó ekki að vera.
Með því að tryggja byltingar-
kenndan árangur Sjálfstæðis-
flokksins á þessum áratug í at-
vinnu- og efnahagsmálum myndum
við forsendur fyrir aukinn hagvöxt
sem staðið getur undir væntingum
okkar til framtíðarinnar og lækkað
skattagreiðslur okkar um leið. Á
grundvelli samkeppni, frelsis og
stöðugleika getum byggt upp vel-
ferðarkerfi bæði fyrirtækja og ein-
staklinga, sem er í raun aðeins
tvær mismunandi hliðar á sama
pening. Lykilatriðin til skemmri
tíma litið era lokahnykkur einka-
væðingar, þá sérstaklega peninga-
stofnana og grunnkerfis fjarskipta,
endurskoðun opinbera eftirlits-
kerfisins með það að markmiði að
gera vottaða umhverfis- og gæða-
stjórnun að grunnreglu íslensks at-
vinnulífs og lækkun erlendra
skulda ásamt áframhaldandi
styrkri hagstjóm. Gangi þetta eftir
þurfum við ekki að kvíða framtíð-
inni.
Höfundur er sérfræðingur á Skrif-
stofu jafnréttismóla og frambjóð-
andi i' fimmta sæti iprófkjöri sjálf-
stæðismanna í Reykjaneskjördæmi.
Helga Guðrún
Jónasdóttir