Morgunblaðið - 02.12.1998, Blaðsíða 40

40 MIÐVIKUDAGUR 2. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
SJONMENNTAVETTVANGUR
Revían lifir
góðu lífi
Hér er að sjálfsögðu átt við Spaugstofuna í
Ríkissjónvarpinu, vinsælasta sjónvarps-
páttinn til tíu ára og eins hreinræktaða
revíu og getur orðið.
Eftir Hávar
Sigurjónsson
Oft er haft á orði að
blómaskeið revíunn-
ar sé löngu liðið og
komi aldrei aftur.
Revía er leikhús-
form sem spratt útúr svokölluðu
búlevarð og vaudeville leikhúsi
á síðustu öld og fyrrihluta þess-
arar. Revíusýningar voru lausar
í reipunum, oft samsettar úr
óskyldum atriðum, gríni og
söng og stundum dansi; efni at-
riðanna var tekið úr atburðum
líðandi stundar, þeir teknir
sundur í nöpru háði eða góðlát-
legu gríni, allt eftir því hver á
hélt.
Gullöld íslensku revíunnar er
sögð vera á 5. áratug þessarar
aldar, hófst
VIÐHORF nokkru fyrr og
reglulegar
revíusýningar
lögðust af þeg-
ar kom fram á 6. áratuginn. Ná-
skyld revíunni er óperettan og
fyrstu óperettuna á Islandi,
Lngleg stúlka gefíns, sviðsetti
Haraldur Bjömsson hjá Leik-
félagi Reykjavíkur um jólin
1931. Þýðing og staðfærsla var í
höndum tveggja manna, sem
áttu eftir að koma rækilega við
sögu revíuuppsetninga, þeirra
Emils Thoroddsen og Tómasar
Guðmundssonar. A 4. áratugn-
um og fram á þann 5. stóð
Hljómsveit Reykjavíkur að
mjög vinsælum óperettu- og
ópemsýningum og Haraldur
Björnsson var iðulega fenginn
til leikstjórnarinnar. Hann setti
m.a. upp geysivinsæla sýningu á
óperettunni Nitouche á vegum
Leikfélags Reykjavíkur árið
1940.
Emil Thoroddsen, Haraldur
A. Sigurðsson og Tómas Guð-
mundsson voru helstu revíu-
höfundarnir á árunum eftir
stríð. Margir söngtextar þeirra
við ýmis lög, erlend og innlend,
lifa enn góðu lífí þó fæstir viti í
dag í hvaða revíum lögin og
textarnir birtust fyrst, enda er
tilefni flestra textanna löngu
gleymt. Bflavísur, Draumur að
vera með dáta o.fl. eru dæmi
um langlífa revíutexta. Emil
Thoroddsen var ekki einungis
afburðasnjall textahöfundur
heldur samdi hann mörg gullfal-
leg og vinsæl sönglög sem enn
eru vel þekkt mörg hver. Eftir
Emil Thoroddsen er t.d. lagið
og textinn við Búðarvísur úr
leikgerð hans að Pilti og stúlku
sem hann samdi uppúr
skáldsögu afa síns Jóns
Thoroddsen.
Bláa stjarnan var félag um
revíusýningar sem starfrækt
var á 5. áratugnum og nokkuð
fram yfir 1950. Haraldur Á.
Sigurðsson, Tómas Guðmunds-
son og fleiri voru höfuðpaurarn-
ir á bakvið Bláu stjörnuna og
var sýnt í gamla Sjálfstæðis-
húsinu við Austurvöll, sem síð-
ar varð að gamla Sigtúni og
endaði loks sem mötuneyti
Pósts og síma. Var það synd að
svo skemmtilegt leik- og sam-
komuhús skyldi ekki nýtast
lengur til þess gagns sem það
hentaði best. Fyrir 15-17 árum
eða svo, sótti Alþýðuleikhúsið
það fast að fá inni í gamla
Sigtúni. Þeirri baráttu lauk
með því að Póstur og sími inn-
réttaði mötuneyti sitt í
húsnæðinu. Alþýðuleikhúsið
hinsvegar gerði upp Hafnarbíó,
gamlan hermannabragga á
horni Skúlagötu og Barónsstígs
og hélt þar uppi öflugu leik-
starfi veturinn 1983-84; það
húsnæði var svo rifið ofan af
starfseminni í bókstaflegri
merkingu stuttu síðar.
Revían hvarf af sjónarsviðinu
eftir 6. áratuginn þó við og við
væri gerð tilraun til að endur-
nýja formið, Iðnórevían t.d. á 7.
áratugnum, og fáein einstök til-
felli allt fram á þann áttunda.
En formið náði sér einhvern
veginn ekki á strik, ýmsu var
um kennt, háðið þótti ekki nógu
beitt eða jafnvel var revían í
hugum leikhúsgesta orðin dálít-
ið gamaldags og kannski þótti
hún heldur ekki alveg nógu
merkileg. Fyrir leikhúsin var
líka dýrt að setja upp revíu,
margir koma þar við sögu,
höfundar, tónskáld, tónlistar-
menn auk leikaranna og ann-
arra aðstandenda. Hvað sem olli
þá var revían svo gott sem horf-
in af sviðinu þegar hún birtist
aftur sprelllifandi á öðrum stað í
janúar 1989 og hefur haldið velli
allar götur síðan.
Hér er að sjálfsögðu átt við
Spaugstofuna í Ríkissjónvarp-
inu, vinsælasta sjónvarpsþátt-
inn til tíu ára og eins hrein-
ræktaða revíu og getur orðið;
gamanmál, ádeila, söngur, stutt-
ir leikþættir og eftirhermur, allt
efnið frumsamið og með skýni
vísan í pólitík og dægurmál
líðandi stundar. Revíuform
Spaugstofunnar markast enn
betur af því að umgjörðin er
ávallt sú sama-^Stöðin - með
fréttamönnunum góðkunnu sem
ganga í gegnum alla þættina.
Utaf þessu hafa Spaugstofu-
menn reyndar stundum vikið og
samið heila þætti með ákveðnu
þema, en revíuformið hefur
samt alltaf verið til staðar að
meira eða minna leyti í efni og
útfærslu.
Reyndar er með sömu rökum
hægt að þakka Sjónvarpinu
fyrir að halda uppi merkjum
revíunnar árlega frá því í ár-
daga sjónvarpsins með
Áramótaskaupinu, enda höfðu
margir á orði eftir að Spaug-
stofan hóf göngu sína að nú
væri Áramótaskaup um hverja
helgi. Það er ekki lítið afrek að
halda úti sjónvarpsrevíu í 4-8
mánuði á ári í tíu ár, tapa ekki
vinsældum svo nokkru nemi og
mælast ávallt vinsælasti þátt-
urinn í öllum könnunum sem
gerðar eru. Þegar talað er um
þreytumerki er rétt að hafa í
huga að Spaugstofan hefur sett
okkur viðmiðunina; við viljum
að hún sé ávallt jafn fyndin en
það þýðir í raun að hún verður
að bæta aðeins við sig; þættirn-
ir í haust eru sennilega ekkert
síðri en þættir fyrri ára, þeir
þurfa bara sífellt að verða betri
til að standa undir eigin
orðstír. Um leið er Ríkissjón-
varpið í þeiiri stöðu að vera
orðið helsta vígi íslenskrar
nútímarevíu og ber að
sjálfsögðu að hampa þeirri
staðreynd að verðleikum.
LANDALFAR
Þær tréstyttur nýjar, sem Sæmundur
Valdimarsson sýnir nú í Gerðarsafni í
Kópavogi, seldust upp á fyrsta hálftíma
sýningarinnar. Og nú er komin út bók
um Sæmund og stytturnar hans, sem
Bragi Asgeirsson fjallar hér um.
BOKAUTGAFAN Forlagið
hefur gefið út rit í tilefni
áttræðisafmælis Sæmund-
ar Valdimarssonar, sem
aflað hefur sér mestra vinsælda ís-
lenskra myndhöggvara á síðari tím-
um með sínum bernsku tréstyttum.
Þetta er óvenjuleg bók, því
Guðbergur Bergsson
rithöfundur spjallar
þar frjálslega við lista-
manninn og bætir við
eigin hugleiðingum um
alþýðulist og sjálf-
sprottna sköpun, jafn-
framt les hann í mynd-
verkin á sinn sérstæða
hátt og þar svíkur
hvorki orðgnóttin né
hugai-fimin.
Sé rýnt í hlutina í
ljósi uppstokkunar
hugtaka á listavett-
vangi undanfarna ára-
tugi, hljóta að hafa ver-
ið settar upp sýningar
sem falla undir hug-
takið alþýðulist fyrir
árið 1974. En rétt mun vera, að á
listahátíð það ár var fyrst reynt að
skilgreina eðli alþýðulistar og
kryfja hugtakið, og stóð Guðbergur
einmitt fyrir því í salarkynnum
SUM. Mér er þessi sýning í góðu
minni og kemur engan veginn á
óvart að Sæmundur Valdimarsson
mun eini þátttakandinn af
fjölmörgum sem haslaði sér völl og
er enn að.
Flest hugtök er skara myndlistir
eru um stund komin langt út fyrir
uppnmalegan og viðtekinn ramma
og burðargrind, sem þau fengu á
tímum endurreisnar, er hugtakið'
list var lagt að jöfnu við vísindi. Til
skemmri tíma litið var alþýðulist
skilgi-eining á sköpunarþörf svo-
kallaðra lægri stétta í tónum, kveð-
skap, minnum og munnmælum er
gengu kynslóða á milli og listamenn
hafa óspart sótt föng til á þessari
öld, ásamt fleira sjálfsprottnu og
upprunalegu meðal frumstæðra
þjóða. Menn voru einfaldlega að
leita til hins upprunalega og sjálf-
krafa á tímum iðnvæðingarinnar er
var að ganga af þessum kenndum
dauðum. Svipuð viðbrögð en öllu al-
mennari hefur hátæknin og tölvan
framborið, sem kemur fram í
stórauknum áhuga fólks af öllum
stéttum á hinu lífræna og skapandi
sem einna greinilegast opinberast í
síaukinni aðsókn á söfn og til minna
fortíðar.
Eðlilega er flóknara að skilgreina
alþýðulist í velferðarþjóðfélögum
nútímans og breyttum hlutverka-
skiptum er bæði alþýðan og milli-
stéttin eim að hverfa í sinni fyrri
mynd, ný stéttaskipting komin er
greinist í auðsöfnun/fátækt í vestr-
inu, en ráðastétt, nómenklatúru og
öreiga í austrinu. Fyrir margt er
alþýðulist orðin að væmnu yfirborði
í vestri, kitsch, en hefur haldið sér
mun betur i austri og meðal
vanþróaðri þjóða þar sem framrás-
in er öllu hægari.
Það er eðlilegt að hugsandi
mönnum verði þetta að ásteyting-
arsteini og tilefni hugleiðinga og
skilgi-eininga. Hins vegar er
sköpunarþörfin til í öllum stéttum,
því lífsmögnin fara ekki í mann-
greinarálit. Hún verður hvorki að
fullu skilgreind, né hægt að kenna
hana í skólum sem afmarkað fyrir-
bæri, frekar en sjálfa lífsgátuna og
hún getur kviknað við hinar ólík-
Sæmundur
Valdimarsson
ustu aðstæður og þróast í hinar
undarlegustu verundir, ekki síst ef
um er að ræða minjar og geymd
glataðs tíma sbr. rit Prousts. Minn-
ist þess er ég var að lesa Leiðin til
Swann efth- Proust hér á Kjarvals-
stofu, að þá hvarflaði hugurinn 20
ár aftur í tímann, er ég kom inn í
herbegi Hans Svar-
stad Undset í Osló,
sem leigði hjá þekkt-
um málara og vini
mínum. Áhrifin af öll-
um þessum hlutum og
minnum frá móður
hans, Sigrid Undset,
voru yfirþyrmandi og
sitja enn í mér. Sjálf-
sprottin, ósjálfráð,
sjálfkrafa viðbrögð
eru ekkert sem ein-
angrast við alþýðu
manna og síður eru
það haldbær rök að
alþýðulist og list yfir-
höfuð spretti fram án
auðsærrar ástæðu,
lærdóms eða sýnilegs
Iífsvilja. Þótt við getum ekki skil-
greint listþróunina til hlítar, má
vera ljóst að hún er einskonar upp-
fylling tómsins, kviknar af þörf
vitsmunaverunnar fyrir
lifandi andrými og lýt-
ur sama lögmáli
og eldsneyti
er knýr
efnis-
heiminn áfram. Nærtækast
að vísa til hins uppruna-
lega, sem getur verið svo
erfitt að höndla, en sumir
varðveita þó í sér fram eft-
ir aldri, jafnvel alla tíð.
Tengist sköpunarþörfinni
og lífsmögnum er býr í
börnum en sljóvgast um
leið og þau fara að taka til
sín almennan staglkennd-
an lærdóm og frjálsborin
athafnaþörfin mætir af-
gangi.
Rétt að vísa til og
minna á, að fátt er sjálf-
sprottnara og ósjálfráð-
ara en hin austræna kalli-
grafía í fullkomnun sinni
og er hér um háþróuð vís-
indi að ræða, hliðstæðu
skapandi lista. Og vel að
merkja, er sagt að það
taki heil 13 ár að verða
stórmeistari í kalligrafíu
og þurfa viðkomandi að
ganga í gegn um ýmis erf-
ið reynslustig ögunar og
hugleiðslu. Kalligrafía
þeirra fáu sem ná full-
komnun í henni, er líkust
orðgnótt mikilla rit-
höfunda er ná fullkomnu
valdi á blæbrigðum tung-
unnar og auka við hana
skapandi næmi. Sjónlest-
urinn er mögnuð lifun,
jafnvel þótt menn skilji
ekki táknin, líkt og
menn njóta tónlistar án
þess að hún sé útlistuð í bak og fyr-
ir. I sjálfu sér öðlast hvorki tónlist
né myndlist dýpri merkingu, né
verður betri og fullkomnari við slík-
an lestur, en skilningur kann að
vakna hjá þeim sem á annað borð
hafa móttökutækið í lagi, radarinn
virkur, eins og stundum er komist
að orði. Sé þessi innbyggða ratsjá
skilningarvitanna ekki virk skynjar
viðkomandi ekki dýpt hlutanna í
formum og litum málverka né kalli-
grafíunni. Þetta hefur einmitt kom-
ið mjög neyðarlega fram á síðustu
áratugum, er fólk afskrifar gróna
hluti fyrir fræðilega úttekt manna
sem byggja niðurstöður sínar
meh-a á hugarleikfimi en sjálfum
skynfænmum. Sækja fóng sín til
fræðikenninga, sem búnar eru til
jafnharðan og settar fram í máli
sem á að vera tungutak vatns og
vinda, en fáir skilja og síst af öllu
almenningur.
Viðleitni Guðbergs Bergssonar
til að skilgreina alþýðulist er verð
fyllstu athygli, en hann virðist ein-
blína full mikið á marxískar fræði-
kenningar fyrri ára. Kenningar
sem byggðust á því að rífa niður
hefðir og gildi, og framfylgt var af
stjórnlausu bráðræði ómenntaðs og
fávíss múgs, sem svalaði þar frum-
stæðri eyðileggingarhvöt. Kom
skýrt fram í menningarbyltingunni
í Kína 1966-76 er kostaði 30 millj-
ónh- mannslífa og niðurrif ótal hofa,
hörga og minja úr fortíð að óg-
leymdum ofsóknum á hendur
menntamönnum. Merkilegt nokk
virðist angi hennar standa enn yfir
á vesturlöndum! Það hefur gerst á
seinni tímum, að almenningm- hef-
ur nú meiri skilning á menningar-
verðmætum, og er sýning á dýr-
gripum úr fornminjasafninu í
Taipei, Taívan, skýrt dæmi hér um.
Hún hefur vakið feikna athygli hér
í París og mun meiri en aðrar sýn-
ingar sem ganga samtímis á Grand
og Petit Palais. Er um að
ræða minjar fortíðar
sem menningar-
byltingunni á
meginlandinu
tókst ekki
að tortíma.
Það er
þannig
trauðla í sam-
ræmi við nýja
tíma að hefja upp hinn
ómenntaða almúga á
kostnað hámenning-
ar. Almenningur er að
vísu ekki lengur
ómenntaður, en er
naumast betur settur
heilaþveginn og gegn-
sýrður tilbúnum gervi-
þörfum. Ráðandi öfl
hugsa hvarvetna ein-
ungis um sinn hag og
sitt skinn og beita
múgnum fyrir drög-
ur þarfa sinna. Á
undanfórnum áratug-
um byggist það m.a. á
því að mylja undir
listir og menning-
arþorsta almennings í
heimi sem stöðugt
gerist staðlaðri,
tæknivæddari og
manneskjufjandsam-
legri. Upplýstari heim-
ur hefur mótað kröfur
um framsókn andlegra
þarfa og nýrra gilda í
nánum tengslum við
hámenningu fortíðar...
Alþýðulist hefur sér
það helst til ágætis og
ávinnings að hún fram-
ber í eðli sínu engan
pólitískan boðskap,
náttúra hennar er að
fylla upp í andlegt
tómarúm hvunndags-
ins, og þannig séð er
Sunnanvindur Mn náskyld frumþörf
mannsins til að tjá sig.
Tréstyttur Sæmundar
Valdimarssonar eru einfaldlega
sprottnar af innri þörf sem ber í sér
mun gildari og dýpri ástæður en
venjuleg tómstundaiðja og fylgir
ekki neinni markaðri utanaðkom-