Morgunblaðið - 02.12.1998, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 2. DESEMBER 1998 43
----------------------------1

AÐSENDAR GREINAR
Rökhyggja
og tilfinningar
FYRIR fáum dögum
birtist í dagblöðunum
áberandi auglýsing frá
Landsvirkjun, þar sem
settar voru fram til-
teknar staðhæfingar
og jafnframt var lögð
fyrir lesandann spurn-
ing varðandi hug hans
til ábyrgrar ákvarð-
anatöku um virkjun
fallvatna. Auglýsingin
var fagurlega mynd-
skreytt og því áber-
andi. Staðhæft var, að
„gild rök, útreikningar
og staðreyndir sýni að
virkjun fallvatna efli
þjóðarhag". Jafnframt
var tekið fram, að „tilfínningar
skipti einnig máli“, en að mikilvægt
sé að beita þeim m.a. í „réttum
mæli“ og á „réttum tíma“. Síðan er
spurt, hvort lesandinn telji rétt, að
„ákvarðanir um virkjun fallvatna
eigi að taka á grundvelli tilfínninga
fremur en raka?“
Ekki er óeðlilegt að auglýsand-
inn minni á starfsemi sína og
stefnumið með þessum hætti, til
mótvægis við þau sjónarmið um-
hverfisverndarmanna í stórvirkj-
anamálum, sem öllum eru kunn og
njóta nú hraðvaxandi fylgis meðal
þjóðarinnar. Þá munu þeir og vera
fáir, sem geta mótmælt því, að
virkjun fallvatna almennt (og að
undanskildum virkjunum til stór-
iðju sérstaklega) hafi eflt þjóðar-
hag. Hins vegar vekur orðalag aug-
lýsingarinnar lesend-
ur hennar til hugleið-
inga um kjarna þeirr-
ar umræðu, er nú fer
fram um virkjanir og
náttúruvernd. Athygl-
isvert er, að sterklega
er gefíð í skyn í aug-
lýsingunni, að við
ákvarðanir í virkjana-
málum geti ekki farið
saman röksemdir og
tilfinningar - þannig
að annað hljóti að úti-
loka hitt - og að til-
finningamar skuli
víkja fyrir röksemd-
um. Með öðram orð-
um, að niðurstöður í
virkjanamálum skuli einvörðungu
byggjast á þeirri hugarstai’fsemi,
sem lýtur lögmálum kaldrar skyn-
semi einnar og grandvallast á „út-
reikningum og staðreyndum“ (eins
og í auglýsingunni segir), en um að
leið að í því sambandi verði útilok-
ur sá þáttur manneðlisins, sem
auglýsandinn kallar „tilfinningar“.
Með þessu er einnig gefið í skyn -
miðað við ástæður þær, er liggja að
baki auglýsingarinnar - að mál-
flutningur þeirra, sem helst hafa
tjáð sig um náttúravemdarhlið
virkjanamálanna, hafi ekki byggst
á skynsamlegu viti, en þess í stað
einkennst af óábyrgri afstöðu, er
hafi tilfinningasemina eina að bak-
landi.
Sannleikurinn er hins vegar sá,
að við vandlega íhugun hljóta flest-
Eru hin fræðilegu
„rök“ auglýsandans
skotheld? spyr Páll
Sigurðsson. Lesandinn
hlýtur að spyrja, hvort
„útreikningar“ og þær
„staðreyndir“, sem
talsmenn aukinna
virkj anaframkvæmda
á hálendinu hossa,
séu óyggjandi.
ir að viðurkenna, að fjölmargar
þeirra ákvarðana, sem teknar era
og áhrif hafa á líf einstaklinga jafnt
sem mannfélagsheilda, byggjast
hvort tveggja í senn á rökhyggju
og svokölluðum „tilfinningum" og
þá stundum með þeim hætti að
ógemingur er að segja, hvor þátt-
urinn hafi mátt sín meira eða verið
heillavænlegri, þegar á allt er litið.
Lífsreynslan kennir okkur, að
heppilegast sé, að saman fari „vit“
og „tilfinning" og að ólifandi sé í
mannlegu umhverfi, sem einvörð-
ungu lúti lögmálum „útreikninga
og staðreynda". Jafn tilfinninga-
bundnir eðlisþættir og samviska,
ábyrgðarvitund og fegurðarskyn
(svo að einungis fá dæmi séu nefnd
um tilfinningabundin svið, svoköll-
Páll
Sigurðsson
uð) mælast illa á kvarða þeirrar
reiknilistar, sem auglýsandinn
hampar svo berlega. Þar að auki
má fullyrða, að hin tilfinninga-
bundnu svið séu mikilvægur hluti
vitsmunanna eða vitsmunalífsins,
réttilega séð, þannig að ákvarðanir,
sem ekki byggjast í einhverjum
mæli á tilfinningum heldur ein-
göngu á „útreikningum og stað-
reyndum", geti í raun verið óvitur-
legar, séu þær virtar af nægilega
háum sjónarhóli. Ekki er því lík-
legt, að ákvarðanir í virkjanamál-
um verði til farsældar nema þar sé
hvort tveggja í senn haft mið af
„útreikningum og staðreyndum"
og „tilfinningum“, þannig að hvor-
ugt útiloki hitt heldur vinni saman.
Séu sjónarmið umhverfisverndar-
sinna, hvað varðar hálendismálin
nú um stundir, m.a. byggð á
svokölluðum tilfinningum (sem ein-
ungis á við að nokkru marki) eru
þau a.m.k. nauðsynlegt framlag til
þeirrar almennu umræðu, sem er
og verður óhjákvæmilegur grund-
völlur endanlegrar ákvarðanatöku
um stói-virkjanir á komandi áram.
Tilfinningar fólks ætti aldrei að
misvirða - á þessu sviði jafnt sem
öðrum.
En eru þá hin fræðilegu „rök“
auglýsandans skotheld? Lesand-
inn hlýtur að spyrja að því, hvort
þeir „útreikningar" og þær „stað-
reyndir", sem talsmenn stórauk-
inna virkjanaframkvæmda á há-
lendinu hossa, séu óyggjandi þeg-
ar vel er að gáð. Margt bendir til
að svo sé ekki, a.m.k. að því er
varðar útreikninga á meintri arð-
semi þeirra virkjana, sem einkum
eru bundnar þörfum stóriðju, svo
og stóriðjunnar sjálfrar. Aðgengi-
leg gögn gefa þar tilefni til veru-
legra efasemda. Sem skýrt dæmi
má nefna, að í skýrslu, sem Lands-
virkjun sendi frá sér fyrr á þessu
ári og nefnist „Mat á þjóðhagsleg-
um áhrifum stóriðju á íslandi
1966-1997“, er því haldið fram,
með tilteknum rökum og sundur-
liðuðum reikningi, að ávinningur
þjóðfélagsins af stóriðju á um-
ræddu tímabili hafi orðið yfir 90-.
milljarðar króna^ að núvirði. Gott
er ef satt væri! A það verður hins
vegar að benda, að í ágætri grein
eftir hagfræðing, er birtist í blað-
inu „Vísbendingu“ (vikuriti um
viðskipti og efnahagsmál), 7. ágúst
1998, og nefnist „Kostnaður Is-
lendinga af stóriðju“ er því haldið
fram, með hagrænum rökum, sem
ekki virðast ómerkari en þau, er
birtust í fyrmefndri skýrslu, að
þjóðhagsleg áhrif stóriðju á fyrr-
nefndu tímabili jafngildi, þegar á
heildina er litið, tapi fyrir þjóðar-^
búið upp á 35-40 milljarða króna.
Era þá, réttilega, tekin með spjöll
vegna mengunar, sem hins vegar
eru ekki í höfð í reiknidæminu í
skýrslu Landsvirkjunar. Hvorri
niðurstöðunni á nú að tráa? Hér
skal ekki lagður endanlegur dóm-
ur á það, heldur einungis bent á,
að þessar andstæðu niðurstöður
lærðra manna um jafn mikilvægt
málefni sýna okkur að varlegt er
að treysta einföldum fullyrðingum
um „útreikninga og staðreyndir“ á
þessu sviði. Sést þetta enn betur ef
þess er gætt, að í hvorugu dæminu
er tekið með tjón á landi vegna
virkjanaframkvæmda, sem vitan-
lega verður þó að gaumgæfaf'
ásamt mörgu öðru, við það heild-
stæða arðsemismat á fyrirhuguð-
um stórvirkjanaframkvæmdum,
sem nauðsynlegt er að beitt verði
framvegis til að fást megi full-
nægjandi heildaryfirlit yfir þann
ávinning og um leið það tjón, sem
reikna verður með, áður en
ákvarðanir era teknar.
Höfundur er prófessor í löguni við
Háskóla íslands.
t
M ánað arlin sur frá Ciba Vision
HA6KAUP
Skeifunni sími 563 5125
i