Morgunblaðið - 13.12.1998, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 13. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Evrópusambandið vinnur að stefnumótun um hafnamál og innviði siglingamála
OLJOS AHRIF A
ÍSLENSKAR HAFNIR
ÚR REYKJAVÍKURHÖFN. Flestar hafnir á íslandi eru hreinar fiskihafnir
en aðrar blandaðar flutninga- og fiskihafnir.
Morgunblaðið/Þorkell
Innan Evrópusam-
bandsins (ESB) er nú
unnið að stefnumótun
um sjávarhafnir og inn-
viði siglingamála.
Kjartan Magnússon
fjallar um skýrslu
framkvæmdastj ór nar
ESB um málið.
ESSI vinna er fyrsti hluti
víðtækrar stefnumótunar
framkvæmdastjórnar ESB
í Brussel um samræmt
flutningakerfí hafna í Evrópu.
Stefnumótunin fer þannig fram í
grófum dráttum að fyrst er óskað
eftir hugmyndum frá ýmsum hags-
munaaðilum. Þessar hugmyndir eru
settar fram í samfelldum texta í
svokallaðri grænbók en henni er
ætlað að hleypa af stað víðtækum
umræðum um einstök málefni hafna
og framtíðarstefnumótun. Kynntar
eru margvíslegar aðgerðir, sem
hægt er að grípa til, einkum hvað
varðar markaðsaðgengi og gjald-
töku fyrir afnot hafna og hafnaþjón-
ustu en einnig á sviði umhverfís- og
öryggismála. Grænbókinni er dreift
til hagsmunaaðila hvarvetna í Evr-
ópu og óskað eftir áliti þeirra. Þessi
sjónarmið eru notuð til áframhald-
andi stefnumótunar og útfærslu,
sem lýkur með útgáfu svokallaðrar
hvítbókar, en niðurstöður hennar
eru síðan hafðar til hliðsjónar þegar
endanleg tilskipun um málið er gef-
in út af framkvæmdastjórn ESB.
Margvísleg áhrif hérlendis
Mörg af þeim atriðum, sem fjall-
að er um í grænbókinni, hafa verið
til umræðu á íslandi, sbr. tillögu
Hafnasambands sveitarfélaga um
framtíðarskipan í hafnamálum, og
er búist við að hugmyndir úr bók-
inni muni hafa áhrif hérlendis. Það
liggur því í augum uppi að íslend-
ingar þurfa að fylgjast grannt með
stefnumótun þessara mála innan
ESB vegna margvíslegra tengsla
þeirra við bandalagið. Enn virðist
þó vera óljóst að hve miklu leyti
væntanleg tilskipun ESB um þessi
mál hafí áhrif hér á landi. I fyrsta
lagi virðist ekki vera ljóst hvort til-
skipunin öðlist einnig gildi á Evr-
ópska efnahagssvæðinu
og þar með á Islandi. Þá
virðist ljóst að umrædd
stefnumótunarvinna er
einkum miðuð við flutn-
ingahafnir og ekki er
ljóst hvaða áhrif hún hef-
ur á fiskihafnir. Það skiptir Islend-
inga miklu máli enda eru flestar
hafnir hérlendis hreinar fískihafnir.
Sú meginregla hefur ríkt hérlendis
að rikið styrki fiskihafnir frekar en
flutningahafnir.
Á íslandi eru flestar stærri hafnir
blandaðar físki- og flutningahafnir
en í raun er ekki um neina hreina
flutningahöfn að ræða. Straumsvík-
urhöfn og Grundartangahöfn teljast
hins vegar til svokallaðra iðnaðar-
hafna og heyra ekki undir þessar
umræður. Þá virðist t.d. ekki vera
ljóst hvort væntanlegar reglur muni
ná til allra flutningahafna álfunnar
eða hvort t.d. 300 stærstu verði
valdar út.
Ekki hefur enn verið ákveðið
hversu víðtæk áhrif tilskipunin mun
hafa á hafnamál innan sjálfs banda-
lagsins samkvæmt heimildum blaðs-
ins en það kemur væntanlega í ljós á
því stigi, sem stefnumótunarvinnan
er á nú. Enn er því ójjóst hvort regl-
umar taka gildi á Islandi og með
hvaða hætti en það hlýtur að
minnsta kosti að vera mikilvægt íyr-
ir íslendinga að fylgjast grannt með
þróun mála. Hér verður stiklað á
stóru í grænbókinni og einnig stuðst
við samantekt Hannesar Valdimars-
sonar, hafnarstjóra í Reykjavík.
Harðnandi samkeppni
á milli hafna
I grænbókinni er m.a. gerð grein
fyrir stöðu hafnamála í Evrópu og
helstu breytingum, sem átt hafa sér
stað á þessu sviði á undanfomum ár-
um. Bent er á að um hafnir ESB fari
meira en 90% af viðskiptum þess við
þriðju ríki og nær 30% af umferð
innan ESB auk þess sem um þær
fari meira en 200 milljónir farþega
árlega. Samkeppni milli evrópskra
hafna harðnar stöðugt með tilkomu
innri markaðar, tæknilegra breyt-
inga í flutningageiranum og stöðugr-
ar þróunar á innlendum flutninga-
kerfum í Evrópu. Afleiðingin er sú
að hafnir hinna ýmsu aðildarlanda
em nú í meiri samkeppni um við-
skipti en nokkm sinni
fyrr. „Hingað til hafa mál-
efni hafna verið í útjaðri
umræðna um stefnu ESB
í flutningamálum. Nú er
kominn tími til að leggja
aukna áherslu á þessa
stöðu og einbeita sér að lykilatriðum
þeim sem varða hafnir í samkeppn-
isumhverfi nútímans,“ segir í skýrsl-
unni.
Hlutverk evrópskra hafna
Fjallað er um hlutverk hafna í
flutningakeðju Evrópu og bent á
nauðsyn þess að stækka samræmt
evrópskt net um flutningamál
(TEN-T) til nágrannalanda. Bent er
á að samkeppni milli og innan hafna
hafi aukist og hinir mismunandi
hlutar Evrópu séu að nálgast hverj-
ir aðra með auknu sjálfstæði á innra
markaði. Samevrópskt flutninga-
kerfí sé í mótun, þar sem áhersla sé
lögð á aukna notkun upplýsinga-
tækni og samhæfingu í flutninga-
einingum, t.d. gámavæðingu. Evr-
ópsk stjómvöld telja yfirleitt að
hafnir séu vaxtarbroddur efnahags-
legrar þróunar, bæði í landi og hér-
aði, og því leitast þau við að styrkja
innviði hafna og skylda starfsemi til
að stuðla að atvinnuþróun innan
lands. Auk þess er fjallað um nauð-
syn á aukinni áherslu á rannsóknir
og þróun á þessu sviði.
ESB hefur gripið til margvíslegra
aðgerða sem miða að því að hrinda
alþjóðlegum samþykktum um um-
hverfismál á sviði sjóflutninga í
framkvæmd. í ár voru t.d. settar
reglur um móttökustöðvar í höfnum
fyrir sorp og annan úrgang frá skip-
um. Þá eru ýmsar áætlanir um
rannsóknir og þróun flutninga helg-
aðar rannsóknum á sviði hafnamála
og siglinga.
Fjármögnun hafnaframkvæmda
Eftir því sem samkeppni á milli
hafna harðnar, verða auknar kröfur
gerðar um að þær keppi á svipuðum
forsendum og eðlilegum viðskipta-
grundvelli. ESB hyggst því móta
stefnu um verðlagningu og fjárfest-
ingar í höfnum, sem jafnframt tekur
tillit til slíkrar stefnu á öðrum flutn-
ingaleiðum og tryggir jafnræði á
milli sjóflutninga og annaira flutn-
ingakosta. ESB hyggst tryggja að
notendur greiði raunkostnað fyrir
hafnarmannvirki og þjónustu og
hugleiðir jafnvel að koma fram með
leiðbeinandi reglur, sem eiga að
tryggja að nýjar fjárfestingar bygg-
ist á raunverulegri eftirspurn og
þar með raunhæfri gjaldtöku.
Með harðnandi samkeppni hafna
og aukinni þátttöku einkageirans á
þessu sviði telur framkvæmda-
stjórnin að stefna þurfi að því að
gjaldskrá hafna byggist á því að
notendur greiði raunverulegan
kostnað fyrir hafnarþjónustu og að-
gengi að því sem þeir nýta. Gengið
er út frá þeirri meginreglu að við-
komandi höfn nái til baka kostnaði
við nýjar fjárfestingar, þjónustu
o.fl. til að tryggja að fjárfestingar
séu í samræmi við þörf og að sam-
keppni sé á jafnræðisgrundvelli
þegar til lengri tíma sé litið.
Aðgangur að þjónustu hafna
Meginhlutverk hafna er að tengja
saman vöru- og fólksflutninga á sjó
og landi og veita þær margvíslega
þjónustu í þessu skyni. Á undan-
fömum árum hefur slík þjónusta,
einkum vörutengd þjónusta, í aukn-
um mæli verið flutt frá hinu opin-
bera í hendur einkaaðila til að auka
skilvirkni og draga úr útgjöldum.
í skýrslunni segir að hafnaþjón-
usta hafi yfirleitt verið starfrækt í
samræmi við einangruð rammavið-
mið sem helgist af einkarétti og/eða
lögbundinni einokun eða einokun í
reynd, hvort sem hún er opinbers
eðlis eða í höndum einkaaðila. „Hefð-
bundið skipulag á hafnarþjónustu,
einkum það sem tengist vöruflutn-
ingum, hefur þó víða verið dregið í
efa undanfarinn áratug á þeim for-
sendum að það sé ekki í samræmi
við nýjar tæknilegar kröfur og
aukna samkeppni. Afleiðingin hefur
orðið sú að takmörkunum hefur
smám saman verið aflétt í vöruflutn-
ingamarkaðnum. Þar kemur fram sí-
fellt meiri tilhneiging í átt til aukinn-
ar samkeppni með auknum afskipt-
um einkageirans. Takmarkanir ein-
kenna hins vegar þann markað sem
snýr að þjónustu við skipin sjálf
(siglingatæknilega þjónustu.)“
Aðgengi að höfn er háð hafnsögu-
skyldu eftir stærð skipa eða því
hvers konar farm þau flytja. I ESB-
löndunum er algengast að þjónust-
an sé falin ríkis- eða hafn-
aryfirvöldum og hafn-
sögumenn eru þá opin-
berir starfsmenn. Það
þekkist þó einnig að
samið sé við verktaka
þótt afskipti hins opin-
bera séu veruleg hvað varðar leyfi,
þjálfun, gjaldskrár og gæðastaðla.
Meginreglan innan ESB hefur
hingað til verið að skilgreina rekst-
ur þjónustu, sem veitt er í höfnum,
með hliðsjón af landfræðilegum,
stjórnunarlegum, félagslegum,
tæknilegum og sögulegum aðstæð-
um. Eigi að síður er sú krafa gerð
að öll samkeppni verði að vera sam-
kvæmt jafnræðisreglum og þegar
hafnaryflrvöld veita þessa þjónustu
þarf að tryggja að haldinn sé gegn-
sær reikningur um kostnað pg
gjaldtöku yfir starfsemina. Á ís-
landi eru aðstæður þannig að nær
öll vörutengd þjónusta er í höndum
einkaaðila en hafnir sinna skipa-
tengdri þjónustu eins og hafnsögu.
Áhrif á Islandi
Hannes Valdimarsson segir að al-
mennt hafi verið litið svo á að þau
sjónarmið, sem fram komi í græn-
bókinni, muni aðallega eiga við
stærstu flutningahafnir. Þó verði að
gera ráð fyrir að meginreglan muni
ná til meirihluta flutningahafna,
bæði stóira og smárra, en ekki til
fiskihafna, a.m.k. ekki fyrst um sinn.
„Þetta gæti þýtt að hugsanlegar
reglur gætu í fyrstu tekið til 5-10 ís-
lenskra hafna, en þó helst Reykja-
víkurhafnar sem er þeirra stærst.
Mér virðist þó að hafnasamböndin í
t.d. Svíþjóð og Danmörku líti svo á
að meginreglur muni taka til rneiri-
hluta flutningahafna, bæði stórra og
smárra. Því er mikilvægt að vera á
varðbergi og reikna með að ef græn-
bókin muni leiða til setningar reglu-
gerðar og jafnvel löggjafar, muni
|jað gilda fyrir allar flutningahafnir.“
Hingað til hafa umræður um
grænbókina eingöngu snúist um
flutningahafnir en ekki fiskihafnir
enda heyra fiskveiðar undir annað
ráðuneyti en samgöngumál í Brus-
sel. Sú spurning vaknar hvort Is-
lendingar hljóti því ekki ætíð að
verða sér á báti að þessu leyti þar
sem hérlendis eru flestar hafnir
fiskihafnir eða blandaðar fiski- og
flutningahafnir.
Hannes segir að Norðmenn telji
nauðsynlegt að greina vel á milli í
rekstri flutninga- og fiskihafna en
það sé hluti af stefnumótun um
norskar hafnir sem kynnt var á síð-
asta ári. „í Noregi eru ekki veittir
styrkir til flutningahafna heldur að-
eins fiskihafna. Norðmenn hafa
reyndar sett reglur, sem banna
millifærslu innan hafnarsvæða eða
rekstrareininga, og vinna nú að
frekari útfærslu á stefnumótun í
samræmdu flutningakeifi. I Dan-
mörku eru fiskihafnir yfirleitt ríkis-
hafnir en þar er verið að skilja þær
frá flutningahöfnum þar sem því
verður við komið. Til dæmis er búið
að kljúfa höfnina í Esbjerg í tvennt
og er flutningahöfnin komin undir
sérstaka stjóm utan ríkiskerfisins."
Grænbókin hefur komið af stað
umræðum um hafnamál víða í Evr-
ópu og þar eru menn önnum kafnir
við að skýra hugtök og móta eigin
stefnu til undirbúnings fyrir væntan-
lega hvítbók og hugsanlega tilskipun
ESB að sögn Hannesar. „Ljóst er að
sú umræða, sem nú er hafin innan
ESB, mun hafa áhrif á stefnumótun
og löggjöf hérlendis en ég minni á að
hér hefur samræmd flutninga- og
samgöngustefna ekki enn verið mót-
uð af stjómvöldum. Vonandi verður
grænbók ESB hvati að því að íslensk
stjómvöld hefji slíkt starf.“
Æskilegt að hafnamál verði flutt
frá ríki til sveitarfélaga
Árni Þór Sigurðsson, formaður
hafnarstjómar Reykjavíkur, er for-
maður Hafnasambands sveitarfé-
laga. Að hans sögn hefur sambandið
fjallað ýtai-lega um skipulag hafna-
mála hérlendis og hugsanlegar
breytingar á þeim á síðustu tveimur
ársfundum sínum. „Eins og kunnugt
er, em hafnarframkvæmdir eins
konar samstarfsverkefni rikis og
sveitarfélaga. Ríkið styrkir tilteknar
framkvæmdir í hyfnum, allt frá 60%
upp í 90% eftir verkefnum
en þó eru skerðingarregl-
ur, sem taka tillit til tekna
hafnanna. Þannig nýtur
Reykjavíkurhöfn t.d.
aldrei ríkisstyrkja.
Hafnasamband sveitarfé-
laga hefur talið eðlilegt að breyta
þessu fyrirkomulagi þannig að verk-
efnið verði flutt frá ríki til sveitarfé-
laga og þá tekjustofnar einnig. Um
leið þarf að tryggja ákveðnar jöfn-
unaraðgerðir gagnvart tekju-
minnstu höfnum landsins. Hafna-
sambandið hefur óskað eftir viðræð-
um við samgönguráðuneytið um
slíkar breytingar og vill taka þátt í
þeirri vinnu enda hefur sambandið
átt mestallt frumkvæði í málinu.
Grænbókin um sjávarhafnir og inn-
viði flutningamála getur haft áhrif á
skipulag hafnamála hér á landi,
bæði varðandi fjármögnun, þ.e.
styrkveitingar og gjaldskrármál,
samkeppnismál, umhverfís- og ör-
yggismál o.fl. Enn sem komið er, er
ólíklegt að grænbókin nái til allra ís-
lenskra hafna heldur fyrst og fremst
flutningahafna. En ef að líkum lætur
mun þróunin verða sú að meginsjón-
armið grænbókarinnar munu verða
ráðandi fyrir allar hafnir," segir
Ami Þór.
ESB vill sam
keppni á
grundvelli
jafnræðis
Notendur
greiði raun
virði fyrir
þjónustu